4.3. ემპირიული ფსიქოლოგიის განვითარება მეცხრამეტე საუკუნეში

      ჩვენ დავრწმუნით, რომ XVIII საუკუნის ფსიქოლოგიის პროგრესი, პირველ რიგში, ბრიტანულ ემპირიულ ფსიქოლოგიასთან არის დაკავშირებული. ასოციაციონიზმი, როგორც იმ დროისთვის ყველაზე პროგრესული მოძღვრება, ჰერტლისთან უკვე ჩამოყალიბებულია. ახლა ჩვენ ვნახავთ, რომ მომდევნო საუკუნის პირველ ნახევარში ის თავისი განვითარების მწვერვალს მიაღწევს, შემდეგ კი დაიწყებს ტრანსფორმაციას. ბრიტანული ემპირიზმი და ასაციაციონიზმი ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის თეორიულ-მეთოდოლოგიური მომზადებაა. ექსპერიმენტული ფსიქოლოგია, რომელიც XIX საუკუნის მეორე ნახევარში აღმოცენდება, თავის თეორიულ ნაწილში დიდწილად სწორედ მას ეფუძნება. ფსიქოლოგიის, როგორც დამოუკიდებელი მეცნიერების, წარმოქმნის მეორე საფუძველი ბუნებისმეტყველების, პირველ ყოვლისა, ფიზიოლოგიის მიღწევები გახდება, რასაც მომდევნო თავში გავეცნობით.

      მაგრამ სანამ ბრიტანული ემპირიული ფსიქოლოგიის განვითარების ბოლო ეტაპის შესახებ ვისაუბრებთ, შევჩერდეთ იმდროინდელ გერმანულ ფსიქოლოგიაზე. ბოლოს და ბოლოს, მეცნიერული ფსიქოლოგიის აკვანი ხომ გერმანიაში დაირწა, რაც შეუძლებელი იქნებოდა, რომ არ ყოფილიყო გერმანული ემპირიული ფსიქოლოგია. ზემოთ უკვე აღინიშნა, რომ ემპირიზმის იდეების გავრცელება გერმანიაში გაძნელდა და გაჭიანურდა. აქ ბატონობდა აპრიორისტული რაციონალიზმი - შეხედულება გონების იმანენტურ ფორმებზე, თანშობილ ნიჭებზე, რომლებიც საფუძვლად ედება ემპირიულად მოცემულ მთელ ფსიქიკურ ცხოვრებას (ვოლფი, ტეტენსი, კანტი). ეს მეთოდოლოგიური პოზიცია ჰერბარტმა დაარღვია. სწორედ მან ჩამოაყალიბა გერმანული ემპირიული ფსიქოლოგია. აქედან პირდაპირი გზა გაიხსნა ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიისკენ, რომელზეც ჰერბარტმა მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა, თუმცა თვითონ უარყოფდა ექსპერიმენტს ფსიქოლოგიაში.

      იოჰან ფრიდრიხ ჰერბარტი (1776-1841) საკმაოდ გავლენიანი ფილოსოფოსი იყო. ამავე დროს, იგი ცნობილია როგორც “მამა” მეცნიერული პედაგოგიკისა, რომელიც ფსიქოლოგიაზეა დაფუძნებული. ჰერბარტის მეცნიერული მოღვაწეობა გიოტინგენსა და კენიგსბერგში მიმდინარეობდა. კენიგსბერგის უნივერსიტეტში იგი სათავეში ჩაუდგა კანტის კათედრას, რაც თავისთავად მეტყველებდა მის ავტორიტეტზე. ჰერბარტის ორი ძირითადი ფსიქოლოგიური ნაშრომი: “ფსიქოლოგიის სახელმძღვანელო” (1816) და “ფსიქოლოგია, როგორც მეცნიერება ახლად დაფუძნებული გამოცდილებასა, მეტაფიზიკასა და მათემატიკაზე” (1824-1825), სწორედ აქ დაიწერა.

      ფსიქოლოგიის გამოჩენილი ისტორიკოსის ბორინგის თქმით, ამ - უკანასკნელი წიგნის სათაური უკვე მიგვანიშნებს იმაზე, თუ როგორ ესმოდა ფსიქოლოგია მის ავტორს. მართლაც, პირველ რიგში, მასში აღნიშნულია, რომ ფსიქოლოგია მეცნიერებაა. ამ აზრის დადასტურება ნამდვილად მნიშვნელოვანი იყო იმ დროს, როდესაც ფსიქოლოგია უპირატესად ფილოსოფიის წიაღში ვითარდებოდა. ცხადია, ჰერბარტის ფსიქოლოგიაც მჭიდროდ არის დაკავშირებული ფილოსოფიასთან. მაგრამ ფსიქოლოგია მაინც ემპირიული მეცნიერებაა და არა ფილოსოფიის ნაწილი, თუმცა, როგორც სათაურიდან ჩანს, ის მეტაფიზიკაზეა დაფუძნებული. ჰერბარტის მიხედვით, ეს ნიშნავს რომ ფსიქოლოგიურ სისტემას უნდა ჰქონდეს თავისი არაემპირიული, ფილოსოფიური წანამძღვრები. მათ შორის ერთ-ერთი ძირითადია იმის მტკიცება, რომ სულში არაფერი არ არის წინასწარ მოცემული. ამ პუნქტში ჰერბარტი ემიჯნება ნიჭთა ფსიქოლოგიას და უკავშირდება ასოციაციონიზმს. ამავე დროს, იგი ძალაში ტოვებს სულის ცნებასაც, რომლის გარეშე ვერც ფსიქიკის ერთიანობაზე ვილაპარაკებთ და ვერც მისი აქტივობის პირველწყაროს დავადგენთ. ამასთან, უნდა გვახსოვდეს, რომ სული შეუმეცნებელი არსია. ამიტომ მასზე მსჯელობა, არსებითად, მეტაფიზიკური ხასიათისაა. ის სცილდება მეცნიერების საზღვრებს, რომლის საგანიც ყოველთვის ემპირიული ფაქტები და მოვლენებია.

      ამგვარად, ფსიქოლოგიას, მეტაფიზიკურ მტკიცებათა სახით, ფილოსოფიური საფუძველი აქვს, მაგრამ საკუთრივ ფსიქოლოგია ემპირიული მეცნიერებაა. ეს ვითარება დაფიქსირებულია ჰერბარტის თხზულების სათაურში, სადაც მითითებულია, რომ ფსიქოლოგია გამოცდილებას ემყარება, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ იგი ექსპერიმენტული დისციპლინაა. ფსიქოლოგია არ შეიძლება ექსპერიმენტული იყოს სულის ერთიანობის გამო. კანტის მსგავსად, ჰერბარტიც უარყოფს ფსიქოლოგიაში ექსპერიმენტის გამოყენების შესაძლებლობას: “ფსიქოლოგიას არ შესწევს უნარი ადამიანებზე ექსპერიმენტირებისა და არ გააჩნია ამისთვის რაიმე ხელოვნური ხელსაწყოები”. ფსიქოლოგიამ უნდა გამოიყენოს ინტროსპექცია, სხვათა დაკვირვება და ქცევის პროდუქტების ანალიზი. ეს ყოველივე ემპირიული კვლევის მეთოდებია, რითაც ჰერბატი კანტის აპრიორიზმს უპირისპირდება. ასევე უარყოფილია კანტის დებულება იმის შესახებ, რომ ფსიქოლოგიას მათემატიკა ვერ მიესადაგება. ფსიქოლოგია მათემატიკას ეფუძნება - ამტკიცებს ჰერბარტი. ამით ფსიქოლოგიას საშუალება ეძლევა, არ დარჩეს მხოლოდ აღწერით მეცნიერებად და შეიმუშაოს ფსიქიკურ მოვლენათა ურთირთკავშირის რაოდენობრივად გამოხატული კანონები, უზრუნველყოს მათი სიზუსტე და შემოწმება. ცხადია, რომ აქ მინიშნებულია ფსიქიკური მოვლენების აღრიცხვისა და გაზომვის შესაძლებლობაც, რაც მოგვიანებით ფსიქოფიზიკაში განხორციელდა.

      ამავე დროს, ჰერბარტის ფსიქოლოგია არ არის ფიზიოლოგიური. მას ნაკლებად აინტერესებდა ფიზიოლოგია და არ ფიქრობდა, რომ ფიზიოლოგიური პარამეტრების შესწავლა მნიშვნელოვან სარგებლობას მოუეტანდა ფსიქოლოგიას. ეს, ნაწილობრივ, მისი ანტიექსპერიმენტალისტური ორიენტაციით აიხსნება. პირველ ფსიქოლოგიურ ლაბორატორიებში, რომლებიც ჰერბარტის გარდაცვალების შემდეგ ამოქმედდა, უხვად გამოიყენებოდა ფიზიოლოგიური კვლევის მეთოდოლოგია და მეთოდიკა. შემთხვევითი ხომ არ არის, რომ ვუნდტის ე.წ. “ფიზიოლოგიური ფსიქოლოგია”, ფაქტობრივად, ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის სინონიმი იყო (იხ. თავი 6.1.). მიუხედავად ამისა, ჰერბარტი ხედავდა სხეულსა და სულს შორის არსებულ მიმართებას და მიუთითებდა მათი ურთიერთკავშირის ოთხ ფორმაზე: 1) სხეულებრივმა პირობებმა შეიძლება შეაფერხონ წარმოდგენების აღმოცენება (მაგ., ძილში); 2) სხეულებრივმა პირობებმა შეიძლება დააგვიანონ, დროში გადაწიონ ან სულაც ჩაახშონ წარმოდგენა (მაგ., სიმთვრალის ან ძლიერი ვნების შემთხვევაში); 3) შესაძლოა, რომ სხეულებრივმა პროცესებმა გააძლიერონ წარმოდგენა (მაგ., ნარკოტიკულ ნივთიერებათა ზემოქმედების დროს); 4) სულსა და სხეულს შორის შესაძლებელია თანამშრომლობა (მაგ., ემოციისა და გამომხატველ მოძრაობათა ურთიერთმიმართება).

      ჰერბარტის მიხედვით, ფსიქოლოგიური კვლევის ამოსავალი პუნქტი ცნობიერების ფაქტებია. რა მოვლენებს და პროცესებს აღმოვაჩენთ აქ, რას გვაძლევს ცნობიერების ანალიზი? ამ საკითხში ჰერბარტის პოზიცია ერთგვარად წინააღმდეგობრივია. ერთი მხრივ, იგი აღნიშნავს, რომ ფსიქოლოგია არ შეიძლება იყოს ანალიზური - სული ერთიანია და, ამდენად, მის შემადგენელ ნაწილებზე ლაპარაკი სწორი არ იქნება. მეორე მხრივ, იგი გამოყოფს ცნობიერების აშკარად გამოკვეთილ ელემენტს, რომელსაც წარმოდგენას უწოდებს. ამ ტერმინის ქვეშ გაერთიანებულია შეგრძნება და იდეა, რაც მათი დაპირისპირების მოხსნის ერთგვარი მცდელობაა (ლოკი - ჰიუმი). წარმოდგენა სულის პირველადი ელემენტია. მას აქვს თვისებრივი (რომელობითი) და რაოდენობრივი (ენერგეტიკული) მხარე. წარმოდგენები უამრავ რომელობით სახესხვაობას ქმნიან. ყოველი კონკრეტული წარმოდგენა რომელობითად უცვლელია. რომელობითი ცვლილება ახალი წარმოდგენის გაჩენას ნიშნავს. სამაგიეროდ, თვისებრივად ერთი და იგივე წარმოდგენა შეიძლება ცვალებადობდეს ხანიერებისა და ძალის მხრივ. ძალა და ინტენსივობა, სუბიექტურად, წარმოდგენის სიმკვეთრე-სიცხოველეში მჟღავნდება.

      წარმოდგენები, როგორც დინამიკური ძალები, ერთმანეთთან ურთიერთობენ. ამ ურთიერთობას საკმაოდ ხშირად დაპირისპირების, კონფლიქტის სახე აქვს; ყოველი მათგანი ცდილობს “დაიცვას თავისი თავი” და არ განიდევნოს ცნობიერების ველიდან, რომლის მოცულობა შეზღუდულია. აქ ადგილს მხოლოდ ძლიერი წარმოდგენები იკავებენ. წარმოდგენების ურთიერთზემოქმედების შედეგად იცვლება მათი რაოდენობრივი მხარე - ისინი ერთმანეთს ძალას უკარგავენ. ცნობიერება, ფაქტობრივად, წარმოდგენების ბრძოლის ასპარეზია. ფსიქოლოგიის მთელი მათემატიკური მხარე დაპირისპირებული წარმოდგენების ინტენსიობის გამოთვლაში მდგომარეობს. ასეთმა გამოთვლებმა, ჰერბარტის აზრით, ცნობიერების ზუსტი სურათი უნდა მოგვცეს. მართალია, მან რეალურად ვერ შეძლო ფსიქიკური მოვლენების ინტენსივობის გამოთვლა და მათემატიკის ენაზე გამოხატვა, მაგრამ მნიშვნელოვანი ის არის, რომ ეს საკითხი დღის წესრიგში დააყენა და ამით გზა გაუკაფა ფეხნერს.

      ჰერბარტის ფსიქოლოგია ორი ნაწილისაგან შედგება: სულის სტატიკა და სულის დინამიკა. პირველი გულისხმობს წარმოდგენათა ძალის დადგენას წონასწორობის (სიმშვიდის) მდგომარეობაში. მეორე შეისწავლის წარმოდგენების მოძრაობის კანონზომიერებებს ცნობიერებაში. წარმოდგენებს შორის, საზოგადოდ, ორი ტიპის ურთიერთობა არსებობს: წინააღმდეგობრივი და არაწინააღმდეგობრივი. წინააღმდეგობრივი წარმოდგენები აფერხებს და ასუსტებს ერთმანეთს, არაწინააღმდეგობრივი წარმოდგენები კი ერთიანდება და ძლიერდება. ამ შემთხვევაშიც ორი ვითარება გამოიყოფა: ა) როცა წარმოდგენებს შორის წინააღმდეგობა არ არის და, ამავე დროს, ისინი ერთსა და იმავე მოდალობას ეკუთვნიან. მათი გაერთიანების შემთხვევაში ჰერბარტი შერწყმაზე ლაპარაკობს (მაგ., წითლისა და ლურჯის გაერთიანება გვაძლევს იისფერის წარმოდგენას); ბ) როცა არაწინაარმდეგობრივი წარმოდგენები სხვადასხვა მოდალობებს მიეკუთვნება. მათ გაერთიანებას კომპლიკაცია ეწოდება (მაგ., სიყვითლისა და სიმჟავის წარმოდგენები ერთიანდება ლიმონის ხატში). წარმოდგენების კავშირის მოძღვრებით ჰერბარტი, არსებითად, ასოციაციური თეორიის ხაზს განაგრძობს, თუმცა არ იყენებს მის ტერმინებს (მაგ., ტერმინს “სიმულტანური ასოციაცია”). შერწყმისა და კომპლიკაციის ცნებები თავის სისტემაში აქტიურად გამოიყენა ვუნდტმა (იხ. თავი 6.1).

      რაც შეეხება წარმოდგენათა შორის წინააღმდეგობრივ, კონფლიქტურ მიმართებას, მას ასოციაციური ფსიქოლოგია, ფაქტობრივად, არ ეხება, ჰერბარტი კი საგანგებოდ და დაწვრილებით აანალიზებს. ამ შემთხვევაში წარმოდგენები არ სპობენ ერთმანეთს. აქ ხდება მხოლოდ წარმოდგენების ძალის, ინტენსივობის ან, რაც იგივეა, სინათლის შემცირება. ამ კონტექსტში ჰერბარტი ავითარებს შეხედულებას ცნობიერების დონეებისა თუ საფეხურების შესახებ და აქტიურად იყენებს არაცნობიერის ცნებას. სინათლის ხარისხის მიხედვით გამოიყოფა: 1) ნათელი ცნობიერება, რომელიც ცხადი და მკაფიო წარმოდგენებისაგან შედგება; 2) ბუნდოვანი ცნობიერება, რომელშიც თავმოყრილია ნაკლებად ნათელი და მკაფიო წარმოდგენები; და 3) არაცნობიერი, რომელიც ბნელი, სხვა წარმოდგენების მიერ განდევნილი, დაუძლურებული წარმოდგენებისაგან არის შევსებული.

      ჰერბარტის შეხედულებაში ცნობიერების ხარისხებისა და არაცნობიერის შესახებ, ლაიბნიცის დიდი გავლენა იგრძნობა. წარმოდგენების განაწილება ცნობიერების დონეების მიხედვით არ არის მუდმივი - ერთი და იგივე წარმოდგენა დროის სხვადასხვა მონაკვეთში შეიძლება ცნობიერების განსხვავებულ საფეხურზე იმყოფებოდეს. სულიერი ცხოვრება - ესაა წარმოდგენების გამუდმებული მოძრაობა ცნობიერიდან არაცნობიერისკენ და პირიქით. საზღვრებს ფსიქიკის სხვადასხვა დონეებს შორის ჰერბარტი ზღურბლს უწოდებს. ნათელ ცნობიერებასა და ბუნდოვან ცნობიერებას შორის საზღვარს ნათელი ცნობიერების ზღურბლი ჰქვია, ხოლო ბუნდოვან ცნობიერებასა და არაცნობიერს შორის - ცნობიერების ზღურბლი.

      ზღურბლის ცნება შემდგომში ფეხნერმა გამოიყენა. ჰერბარტისა და ფეხნერის ზღურბლის ცნებასა და მისი დადგენის მექანიზმს შორის განსხვავება ისაა, რომ ჰერბარტი ცდილობდა გამოეთვალა, თუ რა ძალის უნდა ყოფილიყო წარმოდგენა, რომ უფრო ძლიერ წარმოდგენასთან ურთიერთობისას ზღურბლს ზევით დარჩენილიყო. ფეხნერი კი ადგენდა მიმართებას ფიზიკურ გამღიზიანებელსა და შეგრძნების ინტენსივობას შორის (იხ. 4.2.). ასეა თუ ისე, ცნობიერება, ჰერბარტის მიხედვით, არის სცენა, ეკრანი, რომელზეც ურთიერთდაპირისპირებული წარმოდგენები ცვლის ერთმანეთის სინათლის ხარისხს, გადაადგილდება ცნობიერების ერთი დონიდან მეორეში ან იძირება ზღურბლს ქვევით. ამასთან, არაცნობიერი წარმოდგენა არაფრით განსხვავდება ცნობიერისაგან გარდა იმისა, რომ მოცემულ მომენტში სუბიექტის მიერ არ აღიქმება. არავითარი სხვა შინაარსობრივი თუ თვისებრივი ნიშნით ის არ განსხვავდება ფენომენოლოგიურად მოცემული წარმოდგენისაგან. არაცნობიერი წარმოდგენა ინარჩუნებს მეტ-ნაკლებ ძალას, ამიტომ, შესაბამის პირობებში, ის შეიძლება დაბრუნდეს ცნობიერების არეში.

      ფსიქოლოგიის ისტორიკოსები ხშირად მსჯელობენ იმაზე, მოახდინა თუ არა ჰერბარტმა გავლენა ფროიდზე. ფროიდის არაცნობიერის კონცეფციაში, ისევე როგორც წარმოდგენების განდევნის მექანიზმებში, შეხედულებაში კომპლექსებზე (წარმოდგენათა გაერთიანებებზე), რომლებიც არ ცნობიერდებიან, მაგრამ მაინც მოქმედებენ ცნობიერების პროცესებზე (სათანადო პირობებში კი შეიძლება გაცნობიერდნენ კიდეც), მართლაც შეიმჩნევა ერთგვარი მსგავსება ჰერბარტის მოსაზრებებთან წარმოდგენათა დინამიკის შესახებ. ეჭვს გარეშეა, რომ ფროიდი მათ კარგად იცნობდა.

      ჰერბარტის მიხედვით, როგორც ზემოთ აღინიშნა, სათანადო პირობების არსებობისას არაცნობიერმა (ან სულაც ახალმა) წარმოდგენამ შეიძლება გადალახოს ცნობიერების ზღურბლი და შევიდეს ცნობიერების არეში. რა პირობები იგულისმება აქ? პირველ ყოვლისა, ეს არის წარმოდგენის ძალა, შემდეგია წინააღმდეგობის უქონლობა ან მისი სიმცირე. ყოველი წარმოდგენა უნდა შეესაბამებოდეს ცნობიერების ერთიანობას. ვითარება ისეთია, თითქოს ცნობიერი წარმოდგენები არაცნობიერში სპეციალურად არჩევენ ისეთ წარმოდგენას, რომელიც მათ შეესატყვისება. ახალი წარმოდგენა ცნობიერებაში ვერ გაჩნდება და იქ ადგილს ვერ დაიმკვიდრებს, თუ ის ძველ წარმოდგენებს არ დაუკავშირდა, მათთან საერთო არ მონახა. ლაიბნიცის მიერ შემოტანილ ტერმინს “აპერცეფცია” ჰერბარტი სწორედ ამ მნიშვნელობით იყენებს. ლაიბნიცთან ხდება ყოველი იდეის აპერცეფცია, რომელიც ცნობიერებაში შემოდის. აპერცეფცია, არსებითად, გაცნობიერებასთან არის გაიგივებული. ჰერბარტთან ამ ცნების შინაარსი მეტს გულისხმობს, ვინაიდან ვერცერთი ცნობიერი წარმოდგენა ვერ აღმოცენდება ისე, თუ გარკვეული ადგილი არ დაიკავა ცნობიერებაში ამჟამად მოცემული წარმოდგენების მთლიანობაში. მაშასადამე, აპერცეფცია მხოლოდ წარმოდგენის გაცნობიერება არ არის, იგი მისი ასიმილაციაა ცნობიერების წარმოდგენათა მთლიანობის (გამოცდილების) მიერ. წარსულ შთაბეჭდილებათა ამ მთლიანობას ჰერბარტი მააპერცირებელ მასას უწოდებს, ხოლო ახალი წარმოდგენების წარსულ გამოცდილებასთან შეერთების პროცესს - აპერცეფციას.

      ფსიქოლოგიის ისტორიაში მიჩნეულია, რომ ჰერბარტის მოძღვრება აპერცეფციაზე უფრო პროგრესულია, ვიდრე ლაიბნიცისა და კანტის შეხედულებები. ყოველ შემთხვევაში, აპერცეფციის ცნებას ჰერბარტთან ემპირიული შინაარსი აქვს. ლაიბნიცთან აპერცეფცია მოკლებულია ემპირიულ გარკვეულობას. ესაა სულის რაღაც ძალა, რომელიც უერთდება პერცეფციას და რეფლექსიის დონეზე აჰყავს იგი. კანტის ტრანსცენდენტური აპერცეფცია გულისხმობს გრძნობადი გამოცდილების გაერთიანებას, პირველსინთეზს; ესაა “წმინდა ცნობიერება”, რომელიც ახლავს ჩვენს ყველა განცდას და აზრს აძლევს “ემპირიული ცნობიერების” ცვალებად მონაცემებს. კანტის აპერცეფცია ცნობიერების აპრიორულ ფორმებში რეალიზდება, ის გამოცდილებამდე არსებობს და განსაზღვრავს მას. ჰერბარტის “მააპერცირებელი მასა” კი ემპირიულად არის გამოცდილებაში შესული და ცნობიერების ჩვეულებრივი წარმოდგენებისაგან შედგება.

      “მააპერცირებელი მასა” შეიძლება მიზანდასახულად იქნეს ფორმირებული პედაგოგიურ პროცესში. ცოდნის შეძენის პროცესი რეგულაციას ექვემდებარება, თუ ვიცით ის ფსიქოლოგიური კანონზომიერებები, რომელებიც მას განსაზღვრავენ. მოძღვრება წარმოდგენათა შეერთებაზე, აპერცეფციაზე, ჰერბარტმა გამოიყენა თავის პედაგოგიურ სისტემაში და პედაგოგიკის გამოჩენილი თეორეტიკოსის სახელიც მოიპოვა. პედაგოგიკის ისტორიაში იგი შევიდა, როგორც სწავლებისა და აღზრდის შესახებ პირველი მეცნიერული სისტემის შემქმნელი, როგორც გზის გამკვალავი იმ საქმიანობისა, რომლის შედეგიც სულიერი ცხოვრების კანონზომიერებებთან სწავლების პროცესის შესაბამისობაში მოყვანა იყო.

      ჰერბარტმა მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა მეცნიერული ფსიქოლოგიის ფორმირებაზე. ფსიქოლოგიაში მათემატიკის გამოყენების, ფსიქიკური მოვლენების გაზომვის, ზღურბლის იდეების გარეშე ვერ გაჩნდებოდა ფსიქოფიზიკა, რომლის როლის გადაჭარბებული შეფასება ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის დამკვიდრებაში ძნელია. ბევრი სასარგებლო აიღო ჰერბარტისაგან მეცნიერული ფსიქოლოგიის პატრიარქმა ვუნდტმა (შერწყმა, კომპლიკაცია, აპერცეფცია). გვერდს ვერ ავუვლით ჰერბარტის მოსაზრებათა გავლენას ფსიქოანალიზის ჩამოყალიბებაზეც (ცნობიერებისა და არაცნობიერის დინამიკური ურთიერთობა).

      ჰერბარტმა დატოვა ძლიერი სამეცნიერო სკოლა. მის მოწაფეთა და მიმდევართა შორის გამორჩეული ფიგურა იყო ლოგიკოსი, მათემატიკოსი, ფილოსოფოსი და ფსიქოლოგი მ. დრობიში (1802-1896). მან ბევრი რამ გააკეთა ჰერბარტის ფსიქოლოგიური იდეების პოპულარიზაციისთვის. სწორედ დრობიშმა მიიწვია ვუნდტი ლაიფციგში, სადაც ამ უკანასაკნელმა პირველი ფსიქოლოგიური ლაბორატორია დააარსა. ტ. ვაიტცი (1821-1864), მ. ლაცარუსი (1824-1903) და გ. შტაინტალი (1823-1899) თავიანთ მდიდარ მეცნიერულ შემოქმედებაში უფრო ეთნოგრაფიული ინტერესებით ხელმძღვანელობდნენ და ეთნოფსიქოლოგიის ფუძემდებლებად ითვლებიან. ვუნტმა თავის “ხალხთა ფსიქოლოგიაში” განაგრძო კვლევის ეს ხაზი. ვ. ფოლკმანი ცნობილია ფსიქოლოგიის სახელმძღვანელოთი (1856), რომელიც გერმანიაში ვუნდტის “ფიზიოლოგიური ფსიქოლოგიის” გამოქვეყნებამდე საუკეთესოდ იყო აღიარებული.

      ჰერბარტის მოწაფეთა თაობას ეკუთვნის გერმანული ემპირიული ფსიქოლოგიის თვალსაჩინო წარმომადგენელი რუდოლფ ჰერმან ლოტცე (18171881). მისი გავლენა ფსიქოლოგიაზე გაცილებით ნაკლებია, ვიდრე ჰერბარტისა, მაგრამ რამდენიმე მომენტი უთუოდ უნდა გამოიყოს. 1852 წელს გამოიცა მისი თხზულება “სამედიცინი ფსიქოლოგია”, რომელმაც ხელი შეუწყო ფსიქოლოგიის გამდიდრებას ფიზიოლოგიური ცოდნით. წიგნის სათაური კარგად გამოხატავს მის შინაარსს - ესაა “ფიზიოლოგიური ფსიქოლოგია” (ეს ტერმინი სწორედ ლოტცემ შემოიტანა), რომელიც მოიცავს სულისა და სხეულის ფრენოლოგიას, შეგრძნებათა ფსიქოფიზიოლოგიას, მათ შორის ვებერიდან მომდინარე საკითხს გამღიზიანებლისა და შეგრძნების ძალის პროპორციულობის შესახებ, ასევე სამედიცინო ფსიქოლოგიას: ცნობიერების მდგომარეობანი, სულიერი ცხოვრების განვითარების პირობები და სულიერი ცხოვრების დარღვევები. წიგნში მოცემულია დიდძალი ფაქტობრივი მასალა და იგი უფრო სახელმძღვანელოა, ვიდრე ორიგინალური კვლევა. მასში ყველაზე საყურადღებოა თავის დროზე საკმაოდ გახმაურებული კონცეფცია სივრცის აღქმისა, ე.წ. ადგილობრივი ანუ ლოკალური ნიშნის თეორია.

      ლოტცეს აზრით, შეგრძნებებს აქვს მხოლოდ ინტენსივობა და რომელობა. ვრცეულობა არ არის შეგრძნების პირველადი ნიშანი, ის შეძენილი თვისებაა. ჩვენ იმთავითვე უშუალოდ ვერ აღვიქვამთ სივრცეს (ეს უდავოდ ემპირისტული პოზიციაა). შეხება და მხედველობა ის შეგრძნებებია, რომლებიც გარკვეული მექანიზმის მეშვეობით აყალიბებენ სივრცის აღქმას. მეორე მხრივ, იმისთვის, რომ ეს მექანიზმი ამოქმედდეს და ჩვენმა სულმა სივრცე იმაში შეიგრძნოს, რაშიც თავისთავად სივრცე არ არის (იგულისხმება მხედველობისა და შეხების მასალა), უნდა დავუშვათ სულის თანდაყოლილი უნარის არსებობა - ვრცეულად განალაგოს თავისი პირველადი შინაარსები. ამ პირობის წამოყენებით კონცეფცია ერთგვარ ნატივისტურ ჟღერადობასაც იძენს.

      საკუთრივ სივრცის აღქმის მექანიზმი კი დამყარებულია გარკვეულ სხეულებრივ ფაქტორებზე, რომლებიც, თანამედროვე ფიზიოლოგიის თვალსაზრისით, არაა უნივერსალური. კერძოდ, ლოტცე მიიჩნევს, რომ ბადურისა და კანის ყოველი წერტილი საკმაოდ განსხვავდება მეორე წერტილისაგან და ყველა მათგანი სპეციფიკურად შეიგრძნობს ერთი და იგივე გამღიზიანებელს. ეს განსხვავება ძირითადად შეგრძნების ინტენსივობის ხარისხში გამოიხატება და “ლოკალური ნიშანი” ეწოდება. მაგალითად, კანი ზოგან მკვრივია, ზოგან - რბილი, ზოგ ადგილას კანქვეშ ვენებია, ხოლო ზოგან კუნთები, სახსრები ან მყესები. ყოველივე ამის შესაბამისად შეხების სახეობა განსხვავებულია. აქ თავისთავად ვრცეულობა კი არ არის მოცემული, არამედ შეგრძნებათა ინტენსივობის სხვადასხვაობა. იმისთვის, რომ ამ მასალიდან სივრცის ცნობიერება შეიქმნას, საჭიროა კიდევ ერთი რამ - მოძრაობა. მოძრავი გამღიზიანებელი სხეულის სხვადასხვა ადგილზე მოქმედებს, რის გამოც ლოკალური ნიშანი ცვალებადობს - ერთს მეორე, მეზობელი ადგილის ნიშანი ცვლის. თუ ჩვენ საკმაო რაოდენობის ლოკალური ნიშანი მოგვეპოვება და ყველა მეზობელ ნიშანს ვიცნობთ, მაშინ ჩვენ შეგვიძლია გარკვეულად გავითვალისწინოთ უწყვეტი სივრცე. ყველა ლოკალური ნიშნის ურთიერთმიმართებაში მოყვანის გზით სული ქმნის ფსიქოლოგიურ სივრცეს. სულის ამ ტენდენციით (ვრცეულად განალაგოს თავისი შინაარსები) აიხსნება ის, რომ შეგრძნებებით მიღებული შთაბეჭდილებები სივრცული თვისების მატარებელი ხდება.

      გერმანული ემპირიული ფსიქოლოგიის მოკლე დახასიათების შემდეგ გადავინაცვლოთ ბრიტანეთში და განვიხილოთ, თუ როგორ ვითარდებოდა იქ ასოციაციური ფსიქოლოგია XIX საუკუნეში. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ ბრიტანული ასოციაციონიზმი XVII საუკუნეში დაიწყო ჰობსიდან და ლოკიდან. XVIII საუკუნეში ის ბერკლიმ და ჰიუმმა განავითარეს, ხოლო ჰერტლიმ მას ჩამოყალიბებული სახე მისცა. XIX საუკუნის ასოციაციონიზმი განაგრძობს განვითარებას და კიდევ ორ ეტაპს გაივლის. პირველ ეტაპზე ბრაუნისა და, განსაკუთრებით, ჯ. მილის შემოქმედებაში ასოციაციური მოძღვრება კლასიკურ და დასრულებულ ფორმას იღებს. მეორე ეტაპზე, ძირითადად ჯ.ს. მილის, ბეინისა და სპენსერის ნაშრომებში, ხდება კლასიკური ასოციაციური ფსიქოლოგიის მთელი რიგი დებულებების გადასინჯვა, რაც, არსებითად, ამ მიმართულების კრიზისის გამოხატულებად უნდა ჩაითვალოს. პირველი ეტაპი, როგორც ითქვა, ბრაუნით და ჯ. მილით არის წარმოდგენილი. ეს მეცნიერები ძირითადად XIX საუკუნის პირველ ნახევარში მოღვაწეობდნენ.

      თომას ბრაუნი (1778-1820) ედინბურგის უნივერსიტეტის ფილოსოფიის პროფესორი, ერთი შეხედვით, არც უნდა ჩაითვალოს ორთოდოქსულ ასოციაციონისტად. იგი ედავება ჰერტლის ასოციაციონიზმს და იქამდეც მიდის, რომ ტერმინს “ასოციაცია” ცვლის ტერმინით სუგესტია. ამ ეტაპის ასოციაციონიზმისთვის, საზოგადოდ, დამახასიათებელია უარის თქმა ფსიქიკურ მოვლენათა კავშირების ფიზიოლოგიური საფუძვლების ძიებაზე. ასოციაციის მექანიზმი იმანენტურ-ფსიქიკურ თვისებად არის მიჩნეული. ჰერტლის ფიზიოლოგიურ-მატერიალისტურმა ასოციაციონიზმმა გარკვეული ევრისტიული როლი ითამაშა, მაგრამ ბრაუნის მოღვაწეობის პერიოდისთვის უკვე ცხადი გახდა მისი ფიზიოლოგიის არარეალურობა (მაგ., ნერვებში მიმდინარე - ვიბრაციები).

      ბრაუნი საერთოდ მიჯნავს ფსიქიკურ მოვლენებს ტვინისაგან და მიზნად ისახავს შეისწავლოს მათი შინაგანი კანონზომიერებანი, რომელთა შემეცნება მხოლოდ თვითდაკვირვებას შეუძლია. ისინი, ბრაუნის აზრით, ბევრად უფრო რთულია, ვიდრე ჰერტლის წარმოედგინა. ჰერტლის ასოციაციები, საბოლოოდ, მატერიალურ პროცესებზე დაყავს. მისთვის მთავარია მეზობლობის ფაქტორი. ერთი მატერიალური პროცესი გადადის მეორეში მათი სივრცითი თანხვედრის გამო. ასევე ასოცირდება შესატყვისი იდეებიც. მაგრამ, ბრაუნის რწმენით, სულიერი პროცესების დინამიკა, მათი დაკავშირება და ამ კავშირების გამოვლენა მხოლოდ მეზობლობით, ანუ მექანიკურად ვერ აიხსნება. სულიერი პროცესებისთვის დამახასიათებელი აზრობრივი კავშირები, ან კავშირები კონტრასტის და მსგავსების გამო, ვერ დაიყვანება სივრცით მეზობლობაზე.

      მეთვრამეტე საუკუნის ბრიტანული ასოციაციონიზმი (განსაკუთრებით კი ჰერტლი) გატაცებული იყო ნიუტონის მექანიკით და ცდილობდა მისი კანონები ფსიქოლოგიაზე გაევრცელებინა. ამით ფსიქოლოგია ფიზიკისთვის დამახასიათებელ წინასწარმეტყველების მაღალ უნარს შეიძენდა. თავის ძირითად თხზულებაში “ლექციები ადამიანის გონების ფილოსოფიის შესახებ” (1820), ბრაუნი ამტკიცებს, რომ შემოქმედების პროცესი პოეზიასა (იგი საკმაოდ თვალსაჩინო პოეტიც იყო) და მეცნიერებაში სხვაგვარ ახსნით პრინციპს საჭიროებს. დასახელებულ წიგნში ასეთი მეტყველი პასაჟიცაა: ნიუტონის ფიზიკაზე დაყრდნობილი კლასიკური ასოციაციური ფსიქოლოგია ვერ ახსნის თვით ნიუტონის ინტელექტუალურ მოქმედებას, რომელმაც ეს ფიზიკა შექმნა. ნიუტონის აზრის მსვლელობა ვაშლის მიწაზე დაცემის აღქმიდან სამყაროს აგებულების ძირეულ პრინციპებამდე ასოციაციით კი არა, სუგესტიით უნდა აიხსნას. წარმოდგენები მექანიკურად კი არ დაუკავშირდნენ ერთმანეთს, არამედ ერთმა წარმოდგენამ სუგესტიის, შთაგონების გზით აღმოაცენა მეორე.

      ასოციაცია-სუგესტიებისთვის პირველადი კანონებია მეზობლობა, მსგავსება და კონტრასტი. ცნობიერების მოვლენების ურთიერთდაკავშირება უპირატესად ამ კანონების მოქმედებით აიხსნება. მაგრამ მხოლოდ ისინი არაა საკმარისი იმის გასაგებად, თუ რატომ წარმოიქმნება ცნობიერებაში ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში სწორედ ეს აზრი, წარმოდგენა ან სურვილი. ამის დასადგენად, ბრაუნის აზრით, ასოციაციის (სუგესტიის) პირველად კანონებს უნდა დაემატოს მეორადი კანონები (ფაქტორები): ძალა, სიხშირე, სიახლოვე, ხანგრძლიობა, სიახლე, ინდივიდის კონსტიტუციური თვისებები, ბუნებრივი უნარები, ჯანმრთელობის მდგომარეობა და ა.შ.

      როგორც ვხედავთ, ბრაუნი თითქოს აკრიტიკებს კლასიკურ ასოციაციურ შეხედულებას და ახალ ტერმინსაც კი ხმარობს, მაგრამ ამ ტერმინში ფსიქიკური მოვლენების დაკავშირების რაიმე ახალი მექანიზმი არ იგულისხმება. ბრაუნი, ფაქტობრივად, ავითარებს ასოციაციონიზმს, ავსებს მას პირველადი და მეორადი კანონებით, ანუ დამატებითი ფაქტორებით.

      ჯეიმს მილი (1773-1836) ისტორიკოსი და ეკონომისტი იყო, მაგრამ ფსიქოლოგიის საკითხებზეც მუშაობდა. ამის გამოხატულებაა წიგნი “ადამიანის სულიერ მოვლენათა ანალიზი”. ის 1829 წელს გამოიცა და, ჰერტლის წიგნის შემდეგ, უმნიშვნელოვანეს ასოციაციონისტურ ნაშრომად ითვლება. მასში გადმოცემული სისტემა მიჩნეულია ასოციაციონიზმის, როგორც სულიერ მოვლენათა მექანიკური შეერთების პრინციპის, ყველაზე პირდაპირ და უკომპრომისო რეალიზაციად.

      ჯ. მილი თვლიდა, რომ “ელემენტების მკაფიო ცოდნა სრულიად აუცილებელია, რათა შევიქმნათ ნათელი წარმოდგენა მთელზე, რომელიც მათგან შედგება”. ჰიუმისა და ჰერტლის მსგავსად, მასაც მიაჩნია, რომ ფსიქიკური ელემენტების ძირითად კლასებს შეგრძნებები და იდეები შეადგენს.

ამასთან, იგი ერთ-ერთი პირველთაგანი იყო, ვინც შეეცადა ნათლად განესხვავებინა შეგრძნება და აღქმა (ამ საქმეში პრიორიტეტი ალბათ მაინც რიდს ეკუთვნის). აღქმა შეგრძნებათა ერთობლიობაა. ფსიქოლოგიამ უკვე კარგა ხანია დაძლია აღმისადმი ასეთი ელემენტარისტული მიდგომა, მაგრამ ჯ. მილი, იმ დროის ინტელექტუალური სულისკვეთების შესაბამისად, ელემენტარისტულად და მექანიცისტურად აზროვნებდა. ამიტომ აღქმათა მრავალფეროვნების ასახსნელად იგი შეეცადა გაეფართოებინა აღქმის ელემენტების, ანუ შეგრძნებების არისტოტელესეული სია. ეს ტენდენცია უკვე ბრაუნთან გამოიკვეთა, რომელმაც ტრადიციულ ხუთ შეგრძნებას ე.წ. კუნთური შეგრძნება დაუმატა. ჯ. მილი უფრო შორს წავიდა და რვა შეგრძნება გამოყო. ხსენებულ კუნთურ შეგრძნებასთან ერთად იგი განიხილავს სხეულის რომელიმე ნაწილის აშლილობის შეგრძნებას (მაგ., ქავილი, ღიტინი და ა.შ) და საყლაპავი არხის შეგრძნებას, რომელიც დღეს ორგანული შეგრძნებების კლასშია მოთავსებული. ჯ. მილი, როგორც ემპირისტი, შეგრძნებათა პრიორიტეტს ქადაგებს, ხოლო როგორც ასოციაციონისტი, ცდილობს მონახოს რაც შეიძლება მეტი ელემენტი, რომელთა დაკავშირება გასაგებს გახდის აღქმებისა და რთული იდეების მრავალფეროვნებას. ამაში მდგომარეობს ასოციაციური ფსიქოლოგიის სენსუალიზმი და ატომიზმი.

      ჰიუმისაგან განსხვავებით ჯ. მილი არ თვლის, რომ მარტივი იდეები შეგრძნებებზე უფრო მკრთალი წარმოდგენებია. იდეა შეგრძნების ასლია, მაგრამ სინათლის ხარისხით ზოგჯერ შეიძლება აღემატებოდეს კიდეც მას. არსებითი განსხვავება მათ შორის ისაა, რომ არავითარი იდეა არ წარმოიქმნება, თუ გამოცდილებაში წინასწარ არ არსებობდა მისი შესატყვისი შეგრძნება. ამიტომ, შეგრძნებათა სახეების შესაბამისად, არსებობს რვა - მარტივი იდეა.

      ცნობიერება ასოციაციური ბუნებისაა. ადამიანში განუწყვეტლივ წარმოიქმნება შეგრძნებები, ისინი “აღვიძებენ” მათ შესატყვის იდეებს, რომლებიც, თავის მხრივ, იწვევენ მათთან დაკავშირებულ სხვა იდეებს და ა.შ. მილი შემდეგნაირად აღწერს ამ ვითარებას: “მე ვხედავ ცხენს - ეს შეგრძნებაა, და ამავე წუთს მე ვფიქრობ მისი პატრონის შესახებ - ეს იდეაა. ცხენის პატრონის იდეა ამ უკანასკნელის თანამდებობაზე მაფიქრებინებს. იგი მინისტრია - ეს უკვე მეორე იდეაა. მინისტრის იდეა მაფიქრებინებს საზოგადოებრივ საქმეებზე და მე პოლიტიკურ იდეათა მდინარებას მივყვები. ამ დროს სასადილოდ მეძახიან - ეს უკვე ახალი შეგრძნებაა...”. ამრიგად, მთელი ჩვენი ცნობიერება სხვა არაფერია, თუ არა ურთიერთდაკავშირებული შეგრძნებებისა და იდეების წყება. თანაც, ასოციაციური კავშირის შექმნაც და ცნობიერებაში მისი რეალიზაციაც ავტომატურად, სუბიექტის ჩაურევლად ხდება. გონება, არსებითად, მანქანაა, ის მექანიზმივით მოქმედებს. ამიტომ ჯ. მილის ფსიქოლოგიურ სისტემას სულის მექანიკა ეწოდება.

      ჯ. მილი აშკარად უარყოფს ჰიუმის ასოციაციის სამ კანონს (ფაქტორს) და ამაში სრულიად გარკვეული ლოგიკა ჩანს. ჯერ ერთი, მიზეზშედეგობრიობის კანონი თვით ჰიუმმა ახსნა თანხვედრის სიხშირით, ანუ, არსებითად, მეზობლობაზე დაიყვანა. ხოლო მსგავსების კანონი, მილის აზრით, მოქმედებს მხოლოდ მაშინ, თუ მსგავსი იდეები ხშირადაა ერთად მოცემული. მაშასადამე, მსგავსების კანონის რეალური საფუძველიც იდეათა მეზობლობა ყოფილა. ასე მოხდა მილის ორთოდოქსულ ასოციაციონისტურ სისტემაში არისტოტელეს ასოციაციის ოთხი კანონის დაყვანა ერთზე - სივრცეში მეზობლობაზე (დროში მეზობლობა უკვე მანამდე იყო ჩათვლილი სივრცეში მეზობლობის კერძო გამოვლინებად).

      ჯ. მილის მიხედვით, ასოციაციური კავშირის ორი სახე არსებობს: სიმულტანური და სუქცესიური. პირველი უფრო აღქმისთვის არის დამახასიათებელი, მეორე - მეტყველებისა და მსჯელობის, ანუ აზროვნებისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ ფსიქიკურ მოვლენათა ერთდროული (სიმულტანური) დაკავშირების პრინციპი თავისთავად ახალი არ იყო (გავიხსენოთ თუნდაც ჰერტლი ან ბრაუნი), ჯ. მილთან მან ახალი ჟღერადობა შეიძინა. სწორედ მან დააყენა საკითხი იმის შესახებ, თუ როგორ ერთიანდება ასოციაციურად ერთ მთლიანში სხვადასხვა ფსიქიკური შინაარსები (იდეები). როდესაც ამაზე მსჯელობს, ჯ. მილი, პირველ ყოვლისა, შეგრძნებათა მასალას აანალიზებს: მაგალითად, ყველა სპექტრალური ფერის ერთმანეთთან შერწყმის შედეგად თეთრი ფერი მიიღება. ამ შემთხვევაში, ფაქტობრივად, სხვადასხვა შეგრძნებებიდან ახალი შეგრძნება წარმოიქმნება. რაკი მარტივი იდეები შეგრძნებებს იმეორებენ, ლოგიკურადაც და რეალურადაც იდეების სფეროში ასეთივე კანონზომიერება უნდა მოქმედებდეს. ჯ. მილის თანახმად, ეს ასეც არის. ნებისმიერი ობიექტისა თუ მოვლენის იდეა უფრო მარტივი იდეების გაერთიანებით (შერწყმით) წარმოიქმნება. მაგალითად, ქვის იდეა ფერის, ფორმის, სიმძიმისა და ა.შ მჭიდრო შეკავშირების შედეგია. თავად სიმძიმის იდეაც მარტივი გვეჩვენება, თუმცა ის თავის თავში შეიცავს წინააღმდეგობის იდეას (რომელიც, თავის მხრივ, შეიცავს კუნთურ იდეას) და მიმართულების იდეას (რომელიც, სულ მცირე, სამი იდეის - განვითარების, ადგილისა და მოძრაობის იდეების შერწყმის შედეგია). მაგრამ, თუ ეს ითქმის ქვისა და სიმძიმის ერთი შეხედვით მარტივი იდეების მიმართ, რატომ არ შეიძლება უფრო შორს წავიდეთ და იგივე ვთქვათ უფრო რთული იდეების მიმართ? ჯ. მილი ასეც იქცევა და, საბოლოოდ, აბსურდამდე მიდის. მაგალითისთვის მისი შემდეგი მსჯელობა გამოდგება: “ერთი რთული იდეა არის აგური, ქვითკირი არის მეორე რთული იდეა. ეს იდეები მდებარეობისა და რაოდენობის იდეებთან ერთად ქმნიან კედლის იდეას. ჩემი იდეა კედლისა, არის რთული იდეა. რთულია ფიცრის იდეა, ძელის იდეა, ლურსმნის იდეა. ეს იდეები, იმავე მდებარეობისა და რაოდენობის იდეებთან შეერთებისას, შეადგენენ იატაკის უფრო რთულ იდეას. ამგვარადვე, მინის, ხისა და სხვა რთული იდეები შეადგენენ ფანჯრის უფრო რთულ იდეას. ეს უფრო რთული იდეები ერთიანდება და იქმნება სახლის იდეა, რომელიც სხვადასხვა რთული იდეების მიერ არის შედგენილი. რამდენი რთული თუ მეორადი იდეაა გაერთიანებული ავეჯის იდეაში? რამდენად მეტია იმ იდეაში, რომელსაც “ყველაფერს” ვუწოდებთ?”.

      ამ კითხვებზე პასუხი არ არსებობს, ვინაიდან ისინი აბსურდულია. აქამდე შეიძლება მივიდეს თეორიული ფსიქოლოგია, რომელიც ფაქტობრივ მონაცემებს, რეალურ დაკვირვებას ნაკლებად ემყარება. თუ ემპირიული ფსიქოლოგია კვლევის სათანადო მეთოდური აპარატით არ იქნება აღჭურვილი, ის შეიძლება უაზრობის წყარო გახდეს. მართლაც, მხოლოდ ლოგიკის საშუალებით ვერ დაასაბუთებ იმას, რომ ვთქვათ “სამყაროს” ან “ყველაფრის” იდეა არ შეიცავს ყველა არსებული საგნისა თუ მოვლენის ასოციაციურ კავშირს. მაგრამ რა ემპირიული საფუძველი არსებობს იმის მტკიცებისთვის, რომ ცნობიერებას ზოგადად ან, მით უფრო, მის ერთ-ერთ მოვლენას - იდეას, შეუძლია განუსაზღვრელი რაოდენობის შინაარსი დაიტიოს? ჯ. მილმა პრინციპული მნიშვნელობის საკითხი დასვა, მაგრამ მისი გადაწყვეტა ვერ შეძლო. მისი შვილის, ჯ.ს. მილის შემოქმედებაში ეს საკითხი უფრო მაღალ დონეზეა გააზრებული.

      ჯონ სტიუარტ მილს (1803-1873) არასოდეს უსწავლია სკოლაში ან უნივერსიტეტში. მიუხედავად ამისა, იგი უთუოდ იყო თავისი ეპოქის ერთ-ერთი უდიდესი სწავლული. ჯ.ს. მილის ერთადერთი მასწავლებელი მამამისი იყო, რომელიც ადრეული ასაკიდანვე მკაცრად ხელმძღვანელობდა შვილის განათლების პროცესს. ჯ.ს. მილის ადრეული განვითარების ამბავი საყოველთაოდ არის ცნობილი. სამი წლიდან ბერძნულის `შესწავლა დააწყებინეს, შვიდი წლისთვის წაკითხული ჰქონდა ეზოპეს იგავები, ჰეროდოტე, პლუტარქე, ზოგი რამ პლატონიდან, აგრეთვე “რობინზონი”, “დონ-კიხოტი”, “1001 ღამე” და ბევრი სხვა. პარალელურად ითვისებდა მათემატიკას, გეოგრაფიას, პოლიტეკონომიას, ლათინურს და სხვა ენებს. თორმეტი წლისთვის იგი განათლებით ყველა თანატოლს აღემატებოდა. თვითონ ამის შესახებ არაფერი იცოდა, ვინაიდან მოკლებული იყო ბავშვებთან ურთიერთობას, თამაშის შესაძლებლობას და ყველაფერს, რასაც ნორმალური ბავშვობა ჰქვია. მკაცრი პედაგოგიური ექსპერიმენტის მონაწილე მამა-შვილს შორის არ სუფევდა გულითადი დამოკიდებულება. მიუხედავად ამისა, ჯ.ს. მილი ეთაყვანებოდა მამას და ერიდებოდა მისთვის წინააღმდეგობის გაწევას. ეს იმაშიც გამოიხატა, რომ თავისი კარგა ხნის დასრულებული წიგნი “ლოგიკის სისტემა”, რომელშიც უფროსი მილისაგან განსხვავებული მოსაზრებებია გამოთქმული, მან მხოლოდ მამის გარდაცვალებიდან შვიდი წლის შემდეგ გამოაქვეყნა. ჯ.ს. მილი ოცდახუთ წელს მსახურობდა ოსტინდურ კომპანიაში, სადაც, არსებითად, დიპლომატიური საქმიანობით იყო დაკავებული, ასევე ჩართული იყო პოლიტიკაშიც, როგორც პარლამენტის თემთა პალატის წევრი.

      ჯ.ს. მილი XIX საუკუნის ბრიტანელი ასოციაციონისტების მეორე თაობას ეკუთვნის. მისი ფსიქოლოგიური მოძღვრება გადმოცემულია უკვე ნახსენებ ტრაქტატში ლოგიკის სისტემის შესახებ, რომელმაც ავტორს მთელ ევროპაში გაუთქვა სახელი, როგორც გამოჩენილ ფილოსოფოსსა და ლოგიკოსს. წიგნი კლასიკური გახდა უპირატესად იმიტომ, რომ მასში წინ არის წამოწეული და დამუშავებული მეცნიერული კვლევის მეთოდოლოგიის საკითხები პოზიტივიზმისა და ინდუქციური ლოგიკის პოზიციებიდან. ამასთან, ჯ.ს. მილი არ შეიზღუდა ლოგიკის, როგორც ფორმალური დისციპლინის განხილვით და დასვა საკითხი იმის შესახებ, თუ როგორ რეალიზდება ლოგიკური კანონები ინდივიდის სუბიექტურ სამყაროში. მისი ლოგიკა ფსიქოლოგისტურია. საზოგადოდ, ჯ.ს. მილი ფსიქოლოგიზმისკენ იხრება - ეკონომიკა, მორალი, პოლიტიკა, სამართალი, პედაგოგიკა და ა.შ. განიხილება ფსიქოლოგიური კანონების მოქმედების გამოვლინებად. პირველ რიგში ეს ითქმის ლოგიკაზე, როგორც მეცნიერებაზე “აზროვნების ტექნიკის” შესახებ. ამ სფეროს შემეცნება გვერდს ვერ აუვლის იმ საკითხს, თუ როგორ ვლინდება ცნება, მსჯელობა თუ დასკვნა ცოცხალი აზროვნების პროცესში, რა ფსიქოლოგიური კანონზომიერება უდევს ამ პროცესს საფუძვლად. რაკი აზროვნებისა და სხვა ფსიქიკური მოქმედების მთავარი კანონი ასოციაციაა, ჯ.ს. მილიც, ბუნებრივია, ასოციაციის პრინციპის დამუშავებას ჰკიდებს ხელს.

      უნდა ითქვას, რომ თავისთავად ფსიქოლოგიზმში ორიგინალური არაფერია, თუმცა, ჯ.ს. მილის მოსაზრებები ფსიქოლოგიზმის მკაფიო გამოვლინების ერთ-ერთი პირველი პრეცენდენტია. სამაგიეროდ, ასოციაციის მექანიზმის დამუშავებაში ამ მკვლევარმა არსებითი სიახლე შეიტანა. ფსიქიკურ მოვლენებს, ემპირიული ფსიქოლოგიის თანახმად, შეგრძნებები და იდეები შეადგენს. მათი კავშირის ბუნება უმცროს მილთან ფიზიკის მოდელის მიხედვით კი არ არის გააზრებული, როგორც უფროს მილითან (რომელიც “მენტალურ ფიზიკაზე” ან “სულის მექანიკაზე” ლაპარაკობდა), არამედ ქიმიის მოდელის შესაბამისად. აქედან მოდის მისი სისტემის სახელწოდება: სულის ან მენტალური ქიმია. სულის ქიმიის მომენტები ბრაუნთანაც გვხვდება, მაგრამ ჯ.ს. მილთან ის ჩამოყალიბებულ სახეს იღებს. სულიერი ელემენტების გაერთიანების წესი ისეთივეა, როგორიც ქიმიური ელემენტებისა. ქიმიური რეაქციის შედეგად სრულიად ახალი ნივთიერება მიიღება. ასეთივე ვითარებაა ფსიქიკაშიც. ჰერბარტისა და ჯ. მილის მიერ აღწერილ ფსიქიკური ელემენტების შერწყმის მოვლენას, თანმიმდევრული და სწორი გააზრების შემთხვევაში, სულის ქიმიამდე მივყავართ. აქ ჯ.ს. მილმა დაძლია ის სირთულე, რომლის წინაშე მამამისი აღმოჩნდა ამ ფენომენის ანალიზისას. როგორც ითქვა, ამ უკანასკნელმა დაუშვა უსასრულოდ რთული შენაერთების არსებობა, რომლებიც მოიცავენ თეორიულად დასაშვებ ყველა შესაძლო ელემენტს. აქედან გამომდინარე, დაისვა კითხვა “სამყაროს” ან “ყველფრის” იდეების შემადგენლობის სირთულის შესახებ, რომელიც უპასუხოდ დარჩა.

      ჯ.ს. მილმა საბოლოოდ უარი თქვა ამ რთული იდეების შემადგენელი უთვალავი იდეის ძიებაზე. მან მართებულად მიიჩნია, რომ ისინი არც მოიაზრებიან რთული იდეის შემადგენლობაში. სამყაროს იდეა, ყველა სხვა ფსიქიკური შენაერთის (რთული იდეის) მსგავსად, თავისთავადი, ახალი ფსიქიკური ფაქტია და არა ნაწილების მექანიკური ჯამი. აქ ვითარება ისეთივეა, როგორც, მაგალითად, წყლის შემთხვევაში, რომელიც არც წყალბადია, არც ჟანგბადი და არც მათი უბრალო ჯამი. თუ ქიმიური რეაქციის პროდუქტების მიხედვით არ შეიძლება მსჯელობა ამოსავალ ელემენტებზე, ვერც ფსიქიკური მთლიანობის კანონებს გამოვიყვანთ ნაწილთა კანონებიდან. ელემენტებიდან ვერ გაიგებ მთელს, ხოლო მთელიდან, ანუ შერწყმის პროდუქტიდან, ვერ იმსჯელებ შემადგენელი ელემენტების თვისებებზე. ორივე უშუალოდ და ემპირიულად უნდა შევისწავლოთ. აი, როგორ მსჯელობს ამაზე ავტორი: “ ... სპექტრის ფერების სწრაფი მონაცვლეობის დროს ვიღებთ თეთრი ფერის შეგრძნებას ... ამ უკანასკნელ შემთხვევაში უფრო მართებულია ითქვას, რომ სპექტრის შვიდი ფერი წარმოქმნის თეთრ ფერს, ... ზუსტად ასევე, რთული იდეის შესახებაც ... უნდა ითქვას, რომ ის გამომდინარეობს უფრო მარტივი იდეებისაგან, ან წარმოქმნილია მათ მიერ და არა ის, რომ მათგან შედგება ... ესაა სულის ქიმიის შემთხვევები: მათში მარტივი იდეების ერთობლიობა რთულ იდეებს კი არ შეადგენს, არამედ წარმოქმნის მათ”.

      აზრი სრულიად ნათელია: ფსიქოლოგიამ უნდა შეისწავლოს მარტივი იდეებიდან რთული იდეების წარმოქმნის პროცესი. მაგრამ როგორ? ყოველი რთული იდეის შემთხვევაში საკმარისი არ არის მსჯელობა იმაზე, თუ როგორ შეიძლება ის წარმოქმნილიყო. ეს პროცესი უეჭველად ემპირიული გზით, ექსპერიმენტულად უნდა იქნეს შესწავლილი. ეს ერთი ამოცანაა, მაგრამ არის მეორეც. საქმე ისაა, რომ მაშინაც, როცა შესწავლილია ამა თუ იმ რთული იდეის წარმოქმნის პროცესი, ჩვენ არ შეგვიძლია მხოლოდ ლოგიკის საშუალებებით გამოვიყვანოთ მისი კანონები. ეს კანონებიც უნდა დადგინდეს უშუალოდ ამ იდეების ექსპერიმენტული შესწავლის გზით. იმის ცოდნა, თუ როგორ წარმოიქმნება ერთი სახის ფსიქიკური მოვლენებიდან მეორენი (სულის ქიმია), “ვერ მოხსნის წარმოქმნილი მოვლენის ექსპერიმენტული შესწავლის აუცილებლობას; ისევე, როგორც ჟანგბადისა და გოგირდის თვისებების ცოდნა ვერ გამოდგება იმისთვის, რომ სპეციალური დაკვირვებისა და ცდის გარეშე გამოვიყვანოთ გოგირდმჟავას თვისებები”.

      ჯ.ს. მილი ფილოსოფოსი და ლოგიკოსი იყო და არა ბუნებისმეტყველი. მიუხედავად ამისა, ასოციაციური შენაერთების მოძღვრებას მან მკაფიოდ გამოხატული ექსპერიმენტალისტური ჟღერადობა შესძინა. ჯ.ს. მილის შეხედულებებმა მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა პირველი ფსიქოლოგიური ლაბორატორიების მუშაობის პროგრამებზე. ეს პროგრამები იმაზე იყო მიმართული, რომ ფსიქიკური მოვლენების ექსპერიმენტული ანალიზის გზით გამოეყოთ ცნობიერების ელემენტები და ქიმიური ელემენტების ტაბულის მსგავსი რამ შეექმნათ. ამ მხრივ გერმანიაში შექმნილი ექსპერიმენტული ფსიქოლოგია უფრო მეტად არის დავალებული ბრიტანული ასოციაციონიზმისაგან, ვიდრე გერმანული ემპირიული ფსიქოლოგიისაგან, და თვით ჰერბარტისაგანაც კი, რომელიც უკრძალავდა ფსიქოლოგიას ექსპერიმენტის გამოყენებას.

      აღსანიშნავია, აგრეთვე, რომ ექსპერიმენტული ფსიქოლოგია თავისი განვითარების საწყის ეტაპზე საკმაოდ ფიზიოლოგიზირებული იყო. ეს არცაა გასაკვირი, ვინაიდან, მეთოდური თვალსაზრისით, ის ძირითადად ფიზიოლოგიიდან აღმოცენდა. საზოგადოდ ჯ.ს. მილის პოზიციაც საკმაოდ ფიზიოლოგისტურად გამოიყურება. უფრო მეტიც, მისი თვალსაზრისი გამოხატული ფიზიოლოგიური რედუქციონიზმის ნიშნებს ატარებს. იგი ამტკიცებს, რომ თავად ცნობიერების მოვლენები და მათი ასოციაციური მიმდინარეობა ტვინის მუშაობის გამოვლინებაა. ამიტომ სულიერი ფენომენების შესწავლა არ არის დამოუკიდებელი მეცნიერების საქმე. ისინი ფიზიოლოგიური პროცესების გამოხატულებას წარმოადგენენ და “თავის ტვინის ნამდვილი ფიზიოლოგიის” დამხმარე მასალად უნდა განიხილებოდნენ. მაგრამ ვინაიდან იმჟამინდელი ფიზიოლოგია ძალზე არასრულყოფილი იყო იმისთვის, რომ აეხსნა ფსიქიკური მოვლენების თანმიმდევრობა და კავშირები, ეს ამოცანა, მილის აზრით, დროებით თავის თავზე უნდა აეღო სპეციალურ მეცნიერებას - ფსიქოლოგიას. ჯ.ს. მილი მიიჩნევს, რომ ფსიქოლოგიამ პირდაპირ და უშუალოდ უნდა შეისწავლოს ცნობიერების მოვლენათა თვისებები და მათი ურთიერთმიმართების კანონზომიერებანი.

      ძნელი დასანახი არ არის, რომ ჯ.ს. მილთან უცნაურადაა შეთავსებული ფსიქოლოგიზმი და რედუქციონიზმი. ფსიქოლოგიზმი, საზოგადოდ, არ გამორიცხავს რედუქციონიზმს. ფსიქოლოგიზმის ანტაგონისტი ანტიფსიქოლოგიზმია, რომელიც მოვლენათა ფსიქოლოგიურ ახსნაზე პრინციპულად უარს ამბობს. მიუხედავად ამისა, ფსიქოლოგიზმი და რედუქციონიზმი არათავსებად მეთოდოლოგიურ ტენდენციებს გამოხატავს, რაც ნათლად იჩენს თავს, თუ ისინი ერთი თეორიული სისტემის ფარგლებში არიან მოცემული. ფსიქოლოგიზმი სხვა მეცნიერებათა საფუძვლების ფსიქოლოგიური კანონზომიერებებით ახსნაა. რედუქციონიზმი კი ფსიქიკის საკუთარ კანონზომიერებათა უარყოფა, მისი არაფსიქიკური მოვლენებით ახსნა და ფსიქოლოგიის სხვა მეცნიერებებზე დაყვანაა (შესაბამისად, როგორც ამას პიაჟე აკეთებს, გამოიყოფა სამი სახის რედუქციონიზმი: სოციოლოგიური, ფიზიკალისტური და ორგანული). ჯ.ს. მილის შეხედულებათა სისტემაში ამ მეთოდოლოგიური მიდგომების თანაარსებობა ნიშნავს, რომ ესა თუ ის მოვლენა (მაგ., ლოგიკის კანონები) ფსიქოლოგიური, კერძოდ, ასოციაციური კანონზომიერებებით კი არ აიხსნება (ფსიქოლოგიზმი), არამედ ფიზიოლოგიურით, ვინაიდან ფსიქოლოგია, თავის მხრივ, ფიზიოლოგიაზე დაიყვანება (რედუქციონიზმი). საეჭვოა, რომ ჯ.ს. მილი ლოგიკისა და კულტურის სფეროების ასეთ ბიოლოგიზაციას დათანხმებოდა.

      მიუხედავად არც თუ თანმიმდევრული პოზიციისა ფსიქოლოგიის სხვა მეცნიერებებთან დამოკიდებულების თაობაზე, ჯ.ს. მილს ეჭვი არ ეპარება, რომ ფსიქოლოგია სრულყოფილ მეცნიერებად შედგება და თავის კუთვნილ ადგილს დაიმკვიდრებს სხვა პოზიტიურ დისციპლინებს შორის. ამ საკითხში ჯ.ს. მილი დაუპირიპირდა პოზიტივიზმის ფუძემდებლის, ოგიუსტ კონტის (17981857) პოზიციას. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ჯ.ს. მილი, სპენსერთან ერთად, პირველი ეტაპის პოზიტივიზმის ყველაზე თვალსაჩინო წარმომადგენელია ბრიტანეთში. პოზიტივიზმის ფილოსოფიურმა მიმდინარეობამ, რომელიც XIX საუკუნის ოცდაათიან წლებში გამოჩნდა ევროპის ინტელექტუალურ ასპარეზზე, უზარმაზარი გავლენა მოახდინა საზოგადოდ მეცნიერების და კერძოდ, ფსიქოლოგიის განვითარებაზე. ეს გასაგებიცაა - პოზიტივიზმი ხომ, არსებითად, მეცნიერების ფილოსოფიაა. მისი უპირველესი მიზანი შემეცნების თეოლოგიური, ტელეოლოგიური და მეტაფიზიკური ტენდენციებისაგან განთავისუფლება და ნამდვილი (პოზიტიური), ემპირიული მეცნიერული ცოდნის დამკვიდრებაა. პოზიტივიზმი თავისი არსით უკიდურესი ემპირიზმია, მისთვის ყოველგვარი ცოდნა არასპეკულატური, ემპირიული ხასიათისაა. ამიტომ ბუნებრივია, რომ პოზიტიური ცოდნის სფეროდან გამოირიცხა რაციონალური ფსიქოლოგია თავისი გონებაჭვრეტითი სპეკულაციებით. კონტი უფრო შორს წავიდა და ნამდვილ მეცნიერებათა სიიდან ემპირიული ფსიქოლოგიაც ამოაგდო.

      ცოდნის სხვადასხვა დარგის მეცნიერული სტატუსით დაინტერესებული პოზიტივისტები სერიოზულ ყურადღებას აქცევდნენ მეცნიერული დისციპლინების კლასიფიკაციას. სწორედ ამ კონტექსტში დაიწყო სისტემატური მსჯელობა ფსიქოლოგიის, როგორც დამოუკიდებელი მეცნიერების, ბუნებისა და მისი ადგილის შესახებ მეცნიერებათა სისტემაში. კონტის ე.წ. წრფივ კლასიფიკაციაში ექვსი ძირითადი დისციპლინა შემდეგნაირად განლაგდა: მათემატიკა-ასტრონომია-ფიზიკა-ქიმია-ფიზიოლოგია(ბიოლოგია)-სოციოლოგია (სოციალური ფიზიკა). როგორც ვხედავთ, კონტმა ფსიქოლოგიას პოზიტიურ მეცნიერებათა შორის ადგილი არ დაუტოვა. მას მიაჩნდა, რომ მეცნიერება, თუ იგი მეცნიერებაა, დაკვირვებად მოვლენებს უნდა შეისწავლიდეს. იმდროინდელი ემპირიული ფსიქოლოგია მხოლოდ თვითდაკვირვებას იცნობდა, რომელიც კონტს შეუძლებლად მიაჩნდა. ობიექტური დაკვირვების აუცილებელი პირობა დაკვირვების ობიექტისა და დამკვირვებელი სუბიექტის განცალკევებულობაა, რაც ვერ იქნება დაცული თვითდაკვირვებაში. ამიტომ იგი განუხორციელებელია ისევე, როგორც შეუძლებელია ოთახის ფანჯარასთან მდგომმა ადამიანმა იხილოს, თუ როგორ მისეირნობს იგი ქუჩაში, ან თვალმა დაინახოს საუთარი თავი. კონტი ძალიან უარყოფითად იყო განწყობილი ფსიქოლოგიური მეცნიერების მიმართ და მას ასტროლოგიის მსგავს ანტიმეცნიერებად თვლიდა. ფსიქოლოგიის საკვლევი სინამდვილე (სულიერი მოვლენები), მისი აზრით, ფრენოლოგიას (მეცნიერება ტვინის შესახებ) და სოციოლოგიას უნდა გაუნაწილდეს.

      ჯ.ს. მილი არსებითად საპირისპირო პოზიციაზე იდგა. მისი აზრით, ფსიქიკური ცხოვრების შესწავლა ნამდვილი მეცნიერებისთვის დამახასიათებელი მეთოდოლოგიით არა თუ შესაძლებლია, არამედ აუცილებელიც. იგი კატეგორიულად აყენებს საკითხს ფსიქოლოგიისთვის დამოუკიდებელი, სრულფასოვანი მეცნიერების სტატუსის მინიჭების შესახებ და თავის კლასიფიკაციაში მას ბოლოს წინა ადგილს, ბიოლოგიასა და სოციოლოგიას შორის აკუთვნებს. ეს კი ნიშნავს, რომ ჯ.ს. მილი ფსიქოლოგიას ურთულეს მეცნიერებად მიიჩნევს, ვინაიდან, როგორც აღინიშნა, მეცნიერებათა პოზიტივისტურ კლასიფიკაციებში დისციპლინები ერთმანეთისაგან სირთულის ხარისხით განსხვავდება, რომელიც მატულობს თავიდან ბოლოსკენ. ამასთან, ფსიქოლოგია ნაკლები სიზუსტითაც გამოირჩევა და ვერ შეედრება სხვა მეცნიერებებს ბუნების შესახებ. მიუხედავად ამისა, ფსიქოლოგიას შეუძლია და უნდა დანერგოს თავის კვლევაში მათი მეთოდოლოგია. ამდენად, ჯ.ს. მილის რწმენით, ფსიქოლოგიას განვითარების დიდი პოტენციალი აქვს, რაც, პირველ რიგში, ექსპერიმენტული მეთოდის დანერგვასთან არის დაკავშირებული.

      ჯ.ს. მილის უმცროსი მეგობარი ალექსანდრე ბეინი (1818-1903) უფრო ჩახედული იყო ბიოლოგიის საკითხებში და ცდილობდა, რეალურად დაეახლოვებინა ფსიქოლოგია ფიზიოლოგიასთან. იგი მკაფიო ფსიქოფიზიოლოგიური პარალელიზმის პოზიციებზე იდგა და თავისი ხანგრძლივი სიცოცხლის განმავლობაში ფიზიოლოგიის შთამბეჭდავ წარმატებებს მოესწრო. ამიტომ იგი უხვად იყენებდა ფიზიოლოგიურ მონაცემებს, როგორც შესატყვის ფსიქოლოგიურ პროცესებზე მიმანიშნებელ სიმპტომებს. ბეინი თვითონ ფსიქოლოგიაშიც განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა ისეთ მოვლენებს, რომლებსაც ძალზე მჭიდრო კავშირი აქვთ სხეულებრივ ორგანიზაციასთან: რეფლექსები, ჩვევები, ინსტინქტები და საერთოდ ქცევა, ემოციები. ეს განასხვავებს მას ტრადიციული ასოციაციური ფსიქოლოგიისაგან, რომელიც, უპირატესად, წმინდა ცნობიერების ფარგლებში რჩებოდა.

      ბეინი, აბერდინის უნივერსისტეტის პროფესორი და რექტორი, ცნობილია, როგორც ფსიქოლოგიის ფართო სისტემატური კურსის ავტორი, რომელიც ორ წიგნად გამოიცა: “შეგრძნებები და ინტელექტი” (1851) და “გრძნობები და ნებელობა” (1859). ეს თხზულება ბევრჯერ გამოიცა და მრავალი წლის განმავლობაში ფსიქოლოგიის ძირითად სახელმძღვანელო იყო ბრიტანეთში. ბეინის სახელთან არის დაკავშირებული, აგრეთვე, 1876 წელს მსოფლიოში პირველი ფსიქოლოგიური ჟურნალის დაარსება, სახელწოდებით “ ინდ”. იმ ფსიქოლოგიური ჟურნალებისაგან განსხვავებით, რომლებიც სულ მცირე დროის შემდეგ მრავლად გამოიცა ევროპასა და ამერიკაში, ამ ჟურნალში არა ექსპერიმენტული, არამედ უფრო ფილოსოფიურ-ფსიქოლოგიური პრობლემატიკა ჭარბობდა.

      როგორც ითქვა, ბეინი სერიოზულად იყო დაინტერესებული ქცევასთან დაკავშირებული პრობლემატიკით. მას სურდა დაეძლია ის დაპირისპირება, რომელიც ტრადიციულად არსებობდა უნებლიე და ნებელობითი ქცევების დახასიათებაში. მათ შორის არსებული უფსკრულის ამოვსების მიზნით, მან გამოთქვა იდეა აქტივობის ისეთი სახეობის არსებობის შესახებ, რომელიც არც წმინდა რეფლექსურია, არც წმინდად განზრახული ბუნებისაა და ცდისა და შეცდომის პრინციპს ემორჩილება. ეს არის მოქმედება, რომლის მიზანი ნაბიჯნაბიჯ, თანდათანობით მიიღწევა. ადამიანი უცებ არ გადადის გაუცნობიერებელი, სპონტანური მოქმედებიდან გონიერ, ნებელობით მოქმედებაზე. აქ მნიშვნელოვანია ე.წ. სპონტანურ მოქმედებაზე მითითება, რომელიც, რეფლექსური და ინსტინქტური მოქმედებისაგან განსხვავებით, თავისთავად, გარეგანი სტიმულირების გარეშე აღმოცენდება. მისი წყარო ორგანიზმშია, ნერვული სისტემის აგებულებაში. ზოგიერთი ასეთი მოქმედება შემთხვევით, ცდებისა და შეცდომების წყების შედეგად, შეიძლება გარემოში ასოციაციურად დაუკავშირდეს საგნებსა თუ მოვლენებს, დაფიქსირდეს და ჩამოყალიბდეს ადამიანის მიზანშეწონილ მოქმედებად - ჩვევად.

      საყურადღებოა, რომ აქ მნიშვნელობა აქვს არა უბრალოდ გარემოდან მომდინარე გამღიზიანებლების, ანუ შეგრძნებისა და მოძრაობის მექანიკურ თანხვედრას (როგორც ეს ჰერტლისთანაა), არამედ მოძრაობის თანხვედრას სიამოვნების გრძნობასთან. “თუ ესა თუ ის მოძრაობა შეუღლებულია სიამოვნებასთან, იგი ხელს შეუწყობს და გააძლიერებს მოძრაობას”. უსიამოვნება საპირისპირო შედეგს იწვევს. ეს კანონზომიერება, ბეინის სიტყვებით, “თვითშენახვის დიადი კანონის” მოქმედების გამოვლინებაა. თანამედროვე ბიჰევიორისტული ენით რომ ვთქვათ, სასარგებლო მოქმედების მისაღებად მხოლოდ სტიმულისა და რეაქციის თანხვედრა არ არის საკმარისი. საჭიროა მათ შორის კავშირის განმტკიცება. როგორც ქვევით დავრწმუნდებით, ბეინის იდეები ცდისა და შეცდომის გზით ახალ მოქმედებათა შეძენისა და მათი სიამოვნებასთან შეუღლებით ფიქსაციის შესახებ, მეტად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა ფსიქოლოგიისთვის. ამიტომ ბეინს ზოგჯერ დასწავლის ბიჰევიორისტული თეორიის წინამორბედადაც მიიჩნევენ. საფიქრებელია, რომ რაიმე სახის პირდაპირ გავლენაზე ლაპარაკი ამ შემთხვევაში საფუძველს მოკლებულია. მაგრამ იმის აღნიშვნა კი შეიძლება, რომ ბეინის შეხედულება საგრძნობლად განსხვავდება ორთოდოქსული ასოციაციონიზმისაგან, სადაც კავშირის განმსაზღვრელ ფაქტორებად მეზობლობა და სიხშირე ითვლებოდა, ხოლო თანმხლები გრძნობის მნიშვნელობა სულ არ განიხილებოდა.

      კლასიკური ასოციაციური ფსიქოლოგიის პრინციპები ბეინს არც შემოქმედებითი პროცესის განხილვისას აკმაყოფილებს, სადაც სრულებით ახალი, ჯერ არარსებული პროდუქტი იქმნება. საქმეს არც “სულის ქიმია” შველის, რომელიც მხოლოდ იმაზე მიუთითებს, რომ უმარტივესი ფსიქიკური ელემენტებიდან მიიღება თვისებრივად ახალი მენტალური პროდუქტი. ეს არ არის საკმარისი, ვინაიდან აქ ყველაფერი მაინც გამოცდილებაში არსებული ცნობიერების მოვლენების კომბინირების ფარგლებში ხდება. შემოქმედება კი სხვა, ახალ უნარზე მიგვანიშნებს; ეს არის სრულიად ახალი მენტალური პროდუქტის შექმნის უნარი, რომელიც, მთლიანობაში, არ შეიძლება წარსული გამოცდილებიდან და შთაბეჭდილებებიდან გამომდინარეობდეს. ბეინი ამას ხედავს, მაგრამ ასოციაციონიზმთან კავშირს მაინც ვერ წყვეტს და ლაპარაკობს ე.წ. კონსტრუქციულ ასოციაციებზე, როგორც მეცნიერული აღმოჩენებისა და მხატვრული შემოქმედების ფსიქოლოგიურ მექანიზმზე. რა მნიშვნელობასაც არ უნდა დებდეს ამაში ავტორი, იგი, არსებითად, ასოციაციონიზმის ფარგლებს გარეთ გადის, ვინაიდან რეალური ასოციაცია არ შეიძლება იყოს იმაზე მეტი, ვიდრე წარსულში მიღებული შთაბეჭდილებების კომბინაცია თუ კავშირი. ამგვარად, ბეინთან აშკარად იჩენს თავს ასოციაციის, როგორც ცნობიერების მოვლენების უნივერსალური მექანიზმის არასაკმარისობა და ასოციაციონიზმის, როგორც ზოგადფსიქოლოგიური მიმდინარეობის რღვევის პროცესი.

      ასოციაციურ ფსიქოლოგიას სრულიად ახალი ჟღერადობა მისცა გამოჩენილმა ინგლისელმა ფილოსოფოსმა პოზიტივისტმა და სოციოლოგმა ჰერბერტ სპენსერმა (1820-1903). მან ჩამოაყალიბა ე.წ. ევოლუციური ასოციაციონიზმი და, ეპოქის მოთხოვნების შესაბამისად (როცა უზარმაზარი რეზონანსი ჰქონდა დარვინიზმს), ფსიქოლოგია ბიოლოგიური ევოლუციის მოძღვრებასთან დააახლოვა. ფსიქიკა პირველად იქნა განსაზღვრული ახალ ასპექტში, როგორც ბიოლოგიური ადაპტაციის გამოვლინება. სპენსერი ავტორია “სინთეტური ფილოსოფიის” ათტომეულისა. “ფსიქოლოგიის საფუძვლები” მისი შემადგენელი ნაწილია. ამ შრომის პირველმა გამოცემამ (1855) ჯეროვანი ყურადღება ვერ დაიმსახურა და შეფასდა, როგრც რიგითი ასოციაციონისტური გამოკვლევა. მასში ვერ შენიშნეს მნიშვნელოვანი ახალი მომენტები. მაგრამ მას შემდეგ, რაც კაცობრიობის ინტელექტუალურ სივრცეში მეხივით გავარდა დარვინის “სახეობათა წარმოშობა ბუნებრივი შერჩევის გზით” (1859) და დაიწყო დარვინისტული რევოლუცია, სპენსერის “ფსიქოლოგიის საფუძვლების” ახალმა ორტომეულმა (1870-72) უდიდესი ინტერესი გამოიწვია. მისი ავტორი ერთხმად აღიარეს ევოლუციონიზმის ერთერთ მოციქულად და ახალი მიმართულების - ევოლუციური ასოციაციონიზმის შემქმნელად.

      სპენსერმა ჩამოაყალიბა ევოლუციის საერთო კანონი, რომელიც მთელ სამყაროში მოქმედებს: ფიზიკურში, ორგანულში და სოციალურში. ფსიქიკაც განვითარების კანონშია ჩართული. ის სიცოცხლის ერთ-ერთი გამოვლინებაა, ხოლო სიცოცხლე - შინაგანის გარეგანთან მუდმივი შეგუება. ფსიქიკაც შეგუების გარკვეული ფორმაა. მის არსებობას სხვა აზრი და დანიშნულება არა აქვს; ამის გარეშე ფსიქიკის წარმოშობისა და განვითარების ფაქტი გაუგებარი დარჩება. ფსიქიკა ემსახურება სიცოცხლის შენარჩუნებას, თავად კი ემორჩილება ბუნებრივი შერჩევის კანონზომიერებას. ამგვარად, ფსიქიკა სპენსერის მიერ განიხილება ორგანიზმსა და გარემოს შორის ადაპტაციური ურთიერთობის თვალსაზრისით. მოგვიანებით ასეთი მიდგომა ამერიკული ფსიქოლოგიის (ფუნქციონალიზმი, ბიჰევიორიზმი) ერთ-ერთი ძირითადი თავისებურება გახდა. შემთხვევითი არ არის, რომ სპენსერი ამერიკაში უფრო პოპულარული იყო, ვიდრე თავის სამშობლოში.

      სპენსერი წარსულის ასოციაციურ ფსიქოლოგიას იმას საყვედურობს, რომ ცნობიერების მატერიალურ პროცესებთან დამოკიდებულების საკითხის განხილვისას ის, ასე ვთქვათ, ორგანიზმის შიგნით იკეტებოდა - შეისწავლიდა კავშირს ფსიქიკურ და ნერვულ პროცესებს შორის. ამისაგან განსხვავებით, ავტორი მოითხოვს ფსიქიკის განხილვას გარემოსთან მიმართებაში. ფსიქიკის ფუნქცია ორგანიზმისა და გარემოს კავშირის შესწავლისას დგინდება. ამ შემთხვევაში, ცნობიერების ფენომენების ანალიზი სხვა კუთხით წარიმართება - არა შიდასხეულებრივ პროცესებთან, არამედ გარემოს ფაქტორებთან მიმართებაში. სპენსერი ამაში ხედავს ფსიქოლოგიის საგნის სპეციფიკას: “ფსიქოლოგია არ შეისწავლის მიმართებებს შინაგან მოვლენებს შორის, არც მიმართებებს გარეგან მოვლენებს შორის; იგი ამ მიმართებათა შორის არსებულ მიმართებებს შეისწავლის”. ამრიგად, სპენსერი აფართოვებს ასოციაციური ფსიქოლოგიის საგნის გაგებას და მასში მოიაზრებს არა მხოლოდ ასოციაციებს შინაგან ფაქტორებს შორის (ასეთია კავშირები ცნობიერების მოვლენებს შორის, ცნობიერებასა და სხეულებრივ მოვლენებს შორის), არამედ კავშირებს ცნობიერებასა და გარე სამყაროს შორის.

      ფსიქიკა შინაგანის გარეგანთან შეგუების პროცესში წარმოიქმნება, როგორც ახალი რეალობა თავისი ყველა ნაირსახეობითა თუ გამოვლინებით. ფსიქიკა ვითარდება ორგანულისთვის დამახასიათებელი გაღიზიანებადობის თვისებიდან. მისი პირველადი ერთეულია შეგრძნება. ის ობიექტურად მოცემული ნერვული იმპულსის სუბიექტურ მხარეს გამოხატავს. შეგრძნებიდან წარმოიქმნება მთელი ფსიქიკური ცხოვრება. ის ერთმანეთთან უმჭიდროესად დაკავშირებული ორი ხაზით ვითარდება: 1) ქცევით პლანში - რეფლექსები, ინსტინქტები, ჩვევები; 2) განცდისა და ცნობიერების პლანში - აღქმა, გრძნობა, მეხსიერება, აზროვნება, ნებელობა. ისინი, არსებითად, შეგუების თანდათანობითი გართულებისა და სპეციალიზაციის ფორმები ან სტადიებია. ამასთან, რთული პროცესები უფრო მარტივიდან აღმოცენდება. როდესაც შეგუებისთვის აღარ კმარა აქტივობის რეფლექსური ან ინსტინქტური ფორმები, ვითარდება მეხსიერება და ინტელექტი; მოქმედების ავტომატიზმის დარღვევა იწვევს გრძნობისა და ნებელობის გაჩენას. ასე ყალიბდება ფსიქიკურ პროცესთა იერარქია.

      ფსიქიკური ცხოვრება, როგორც შინაგანის გარეგანთან შეგუების პროცესი, ასოციაციის პრინციპს ემორჩილება. გარეგანი მიმართებები ასოციაციურად იწვევენ შინაგან მიმართებებს. ეს კავშირები სულ უფრო რთულდება და მთელ ინდივიდუალურ გამოცდილებას ქმნის. მაგრამ არსებობს აგრეთვე მემკვიდრული (სახეობრივი) გამოცდილება. ასოციაციის კანონების მოქმედება ვრცელდება ფილოგენზზე და ანთროპოგენეზზე. ხშირი გამეორების შედეგად ასოციაციები მემკვიდრეობითი ტენდენციის სახეს იღებენ და მომდევნო თაობების ნერვულ სისტემაში ფიქსირდება როგორც თანდაყოლილი ასოციაციები. ესენია რეფლექსები, ინსტინქტები, ზოგიერთი ცოდნა-ჩვევები და უნარ-თვისებები. მათ მიეკუთვნება, აგრეთვე, ცნობიერების ისეთი ფორმები, როგორიცაა სივრცე და დრო. საკითხი მათი წარმოშობის შესახებ ერთ-ერთი უძველესია ფსიქოლოგიაში. როგორც ცნობილია, აქ ერთმანეთს დაუპირისპირდა ემპირისტული და აპრიორისტული შეხედულებები. ისინი ჯერ კიდევ XVII საუკუნეში ჩამოყალიბდნენ. პირველი ლოკიდან იწყება, XVIII საუკუნეში ბერკლისთან ვითარდება და XIX საუკუნეში ე.წ. გენეტიკური თეორიის სახეს იღებს. მეორეს სათავე დეკარტე-ლაიბნიცის სწავლებაშია, რომელიც, კანტის გავლით, ე.წ. ნატივისტურ კონცეფციად ჩამოყალიბდა.

      სპენსერის შეხედულება, არსებითად, ამ ორი თვალსაზრისის გაერთიანებაა. ემპირიზმი არ არის მართებული, ვინაიდან ფსიქიკა ინდივიდუალურად შეძენილი გამოცდილებით არ ამოიწურება; ის არ წარმოდგენს სუფთა დაფას და მოიცავს თანდაყოლილ ასოციაციურ ცოდნაგამოცდილებას, მათ შორის სივრცისა და დროის თაობაზე. ემპირიზმი არ ითვალისწინებს მემკვიდრეობის ფაქტს. არც ორთოდოქსული აპრიორიზმია ბოლომდე მართებული. სწორია ის, რომ ადამიანები იბადებიან გარკვეული ცოდნით, სქემებით სივრცისა და დროის შესახებ. მაგრამ არ შეიძლება იმის უგულებელყოფა, რომ ცნობიერების ეს “აპრიორული ფორმები” ფსიქიკის ხანგრძლივი ფილოგენეტური და ისტორიული გავითარების შედეგია. ამდენად, მათი აპრიორულობა, თანდაყოლილობა შედარებითია და არა აბსოლუტური და პრინციპული, როგორც ამას თუნდაც კანტი ამტკიცებდა.

      უფრო ფართო კონტექსტში, ყოველგვარი აპრიორულობა, დაწყებული “თანდაყოლილი იდეებიდან”, ვიდრე “განსჯის კატეგორიებამდე”, სპენსერთან ემპირისტულ-პოზიტივისტური აზრისთვის მისაღებ სახეს იღებს. მას ნაწილობრივი სინათლე მაინც შეაქვს აქამდე სქელ თეოლოგიურ და მეტაფიზიკურ ნისლში გახვეულ საკითხში გონების თანდაყოლილი შიგთავსის წარმოშობის შესახებ. სპენსერის მიხედვით, ის, რაც მთელ სახეობაში ემპირიულად არის შეძენილი, ინდივიდში თანშობილია. მენტალური გამოცდილების შექმნის, განმტკიცების, შენახვისა და გადაცემის მექანიზმი ასოციაციურ-ევოლუციონისტურია. სპენსერის მთელი სისტემა პოზიტივიზმის, ასოციაციონიზმისა და ევულუციონიზმის თავისებური გაერთიანებაა: “თუ ევოლუციის დოქტრინა მართებულია, გარდუვალია დასკვნა, რომ გონების გაგება შესაძლებელია მხოლოდ იმაზე დაკვირვებით, თუ როგორ ევოლუციონირებს იგი”. ევოლუცია კი გულისხმობს ინდივიდუალურად შეძენილი სასარგებლო თვისებების შენაძენების გადაქცევას სახეობის კუთვნილებად ანუ მემკვიდრეობით გადაცემას. საბოლოო ჯამში, ემპირისტული და აპრიორისტული მიდგომების სირთულეები მემკვიდრეობის კანონის გაუთვალისწინებლობით არის გამოწვეული.

      სპენსერის ეს მსჯელობა უდავოდ შეიცავს ჭეშმარიტების მარცვალს. მაგრამ, ისიც უდავოა, რომ ხსენებული კანონი მაინც ბიოლოგიურია, რის გამოც ფსიქოლოგიის ისტორიკოსები ხშირად საყვედურობენ სპენსერს ფსიქოლოგიის ბიოლოგიზაციას. ამის საილუსტრაციოდ შეიძლება გამოდგეს სპენსერის მოსაზრება, რომ კულტურულ და პრიმიტიულ ადამიანს შორის არსებული ფსიქოლოგიური განსხვავებულობანი იმით არის გამოწვეული, რომ ევროპელს პაპუასზე 20-30 დუიმით დიდი ტვინი აქვს, რის გამოც “ცივილიზებული ადამიანის ნერვული სისტემა უფრო რთული და ჰეტეროგენულია, ვიდრე არაცივილიზებულისა”. უნდა ითქვას, რომ თანამედროვე მეცნიერების მონაცემების მიხედვით, ამ მტკიცებას არავითარი ფაქტობრივი საფუძველი არ გააჩნია.

      გამოკვეთილად ბიოლოგისტურ-ნატურალისტური დაღი აჩნია სპენსერის შეხედულებებს საზოგადოების აგებულებისა და მასში მიმდინარე სოციალური თუ სოციალურ-ფსიქოლოგიური პროცესების შესახებ. საზოგადოების მოწყობას იგი ბიოლოგიურ ორგანიზმს ადარებდა და მიიჩნევდა, რომ საზოგადოების სტრუქტურები ორგანიზმის ცალკეული ნაწილის ანალოგიურია. სპენსერმა გამოყო ორგანოთა სამი სისტემა (სოციალური ინსტიტუტები) - საყრდენი (წარმოება), გამანაწილებელი (კომუნიკაცია) და მარეგულირებელი (მართვა). იმისთვის, რომ გადარჩეს, საზოგადოება გარემოს ახალ პირობებს უნდა შეეგუოს. ასე ხორციელდება ბუნებრივი შერჩევა. შეგუების პროცესში ხდება საზოგადოების ცალკეული ნაწილის სულ უფრო ძლიერი სპეციალიზაცია. ამის შედეგად საზოგადოება, ორგანიზმის მსგავსად, შედარებით მარტივი ფორმებიდან უფრო რთულისკენ ევოლუციონიერებს.

      როცა ადამიანის ფსიქიკაში სოციალურ განზომილებას აანალიზებდა, სპენსერი ხაზს უსვამდა იმას, რომ ადამიანი, ცხოველისაგან განსხვავებით, არსებობს არა მხოლოდ ბუნებრივ, არამედ ე.წ. “ორგანულზედა”, ანუ სოციალურ-კულტურულ გარემოში და იძულებულია, მასაც შეეგუოს. სოციალური ევოლუცია ზოგადად ევოლუციის ნაწილია. ამიტომ სოციალური გარემოსადმი ადამიანის შეგუების მექანიზმები და ხერხები არსებითად ისეთივე რჩება, რაც ცხოველურ სამყაროშია. განსხვავება აქ რაოდენობრივია და არა თვისებრივი. ადაპტაციის პროცესი რთულდება დამატებითი ფაქტორების გაჩენით (ენა, წარმოება, სახელმწიფო, ზნეობა, ხელოვნება, მეცნიერება და ა.შ.), მაგრამ მისი არსი იგივე რჩება - ევოლუცია საზოგადოებაშიც “არსებობისთვის ბრძოლა” და “ბუნებრივი შერჩევაა”. ამ დოქტრინას “სოციალური დარვინიზმი” ეწოდა, თუმცა სპენსერმა ის დარვინამდე შეიმუშავა. იგი თვლიდა, რომ ევოლუციის “კოსმოსური” პროცესი ადამიანის სოციალური ცხოვრების მსვლელობაშიც მიმდინარეობს და მას თავისუფალი განხორციელების შესაძლებლობა უნდა მიეცეს. ამიტომ, სახელმწიფო ხელოვნურად არ უნდა ერეოდეს მასში, არ უნდა ეხმარებოდეს სუსტებს, უსუსურებსა და უქონლებს. ბუნებრივი შერჩევა სპობს სუსტებს და, შესაბამისად, მათ მემკვიდრულ უვარგის თვისებებს. ეს პრინციპი კაცობრიობის სრულყოფასაც ემსახურება. მარცხიანი და წარუმატებელი ადამიანებისთვის დახმარების გაწევა ნიშნავს სახეობის დეგრადაციისთვის ხელის შეწყობას, ვინაიდან მათ ამით საშუალება ეძლევათ, გამრავლდნენ და მემკვიდრეობით გადასცენ თავიანთი სოციალური უუნარობა.

      სპენსერის დამსახურება ფსიქოლოგიის წინაშე ძალზე დიდია. მან პირველმა განიხილა ფსიქიკა ევოლუციონისტური თვალსაზრისით და ამით, ჯერ ერთი, მყარად დააფიქსირა განვითარების პრინციპი ემპირიული ფსიქოლოგიის ფარგლებში; მეორე, შეარბილა ასოციაციონიზმის ემპირისტული ცალმხრივობა თანდაყოლილი ასოციაციების იდეის შემოტანით; მესამე, ხაზი გაუსვა ფსიქიკის ადაპტაციურ, შეგუებით ფუნქციას. ფსიქიკის ამ კუთხით განხილვა შემდგომდროინდელი ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი ყველაზე დამახასიათებელი ნიშანი გახდა.

      ვიდრე ასოციაციური ფსიქოლოგიის შეფასებაზე გადავიდოდეთ, მოკლედ შევაჯამოთ ნათქვამი. ასოციაციონიზმი ემპირიული ფსიქოლოგიის ყველაზე მძლავრი მიმდინარეობაა. ამიტომ ემპირიული ფსიქოლოგიის მთავარი ნიშნები მასზეც ვრცელდება. პირველ ყოვლისა, ეს ის თავისებურებებია, ემპირიულ ფსიქოლოგიას მეტაფიზიკურისაგან რომ განასხვავებს. მისი საგანი ცნობიერების ფაქტებია, მათი წარმოშობისა და არსებობის მიზეზები, პირობები და კანონზომიერებები. ახალი დროის ემპირიული ფსიქოლოგია მხოლოდ ფსიქიკური ცხოვრების მოვლენებს ეხება. იგი არ ცნობს სულს, როგორც მეცნიერული კვლევის ობიექტს და საკითხს მისი ბუნების შესახებ მთლიანად მეტაფიზიკას უტოვებს. გონებაჭვრეტითი მსჯელობა რაციონალური ფსიქოლოგიის ფარგლებში მიმდინარეობს, რომელიც ემპირიული ფსიქოლოგიის პარალელურად ვითარდება. ემპირიული ფსიქოლოგია ჯერ კიდევ არ ფლობს ექსპერიმენტულ მეთოდს. მისი ფაქტოლოგია, უპირატესად, არასისტემატური თვითდაკვირვების გზით არის მოპოვებული. ამავე დროს, მისთვის უცხო არც გენეტიკური და შედარებითი კვლევის მეთოდოლოგიაა.

      იზიარებს რა ემპირიული ფსიქოლოგიის ამ ნიშნებს, საკუთრივ ასოციაციონიზმი იმის რწმენას ემყარება, რომ ცნობიერების მოვლენების შესწავლა უნდა იწყებოდეს ანალიზით და სრულდებოდეს სინთეზით. ამიტომ მთელი მისი მცდელობა იმაზეა მიმართული, რომ ერთი მხრივ, გამოყოს ცნობიერების უმარტივესი ელემენტები, ხოლო მეორე მხრივ, აჩვენოს მექანიზმი, რომელიც განაპირობებს მათ გაერთიანებას რთულ ფსიქიკურ წარმონაქმნებში. ამ ამოცანების შესაბამისად, შეგრძნების ფენომენის სახით, გამოიყოფა ფსიქიკის პირველადი, სხვა რაიმეზე დაუყვანადი ფაქტი. ყველა ფსიქიკური მოვლენა შეგრძნებიდან არის წარმოებული, და, ამ გაგებით, მეორადია. დადასტურებულია შეგრძნების შვიდი სახეობის არსებობა. არისტოტელესეულ ხუთ შეგრძნებასთან ერთად ესენია კუნთური და ორგანული შეგრძნებები. სულიერ მოვლენებში მოქმედ უზოგადეს კანონს ასოციაციის კანონი წარმოადგენს. ის შეიძლება შევადაროთ მიზიდულობის კანონს ფიზიკურ სამყაროში.

      ასოციაციური მოძღვრების ორსაუკუნოვანი განვითარების პროცესში იცვლებოდა წარმოდგენები იმაზე, თუ რა სახისაა ასოციაციური კავშირები და რა ფაქტორები განაპირობებენ მათ შექმნასა და გამოვლენას. თანდათან დამკვიდრდა შეხედულება ერთდროული (სიმულტანური) და თანმიმდევრული (სუქცესიური) ასოციაციების არსებობის შესახებ. ისინი განსხვავებულ როლს თამაშობენ სხვადასხვა ფსიქიკური მოვლენებისა თუ პროცესების განსაზღვრაში. მაგალითად, აღქმის ფაქტები სიმულტანური ასოციაციის შედეგია, მეხსიერებისა - სუქცესიურის. აზროვნების სფეროში ცნება წარმოდგენათა ერთდროული ასოციაციური კავშირის გამოხატულებაა, ხოლო მსჯელობა - თანმიმდევრულის. რაც შეეხება თვით ასოციაციური კავშირების წარმოქმნის პირობებს (მათ ხან ასოციაციის კანონებს, ხანაც ფაქტორებს უწოდებენ), ისინი სხვადასხვა ავტორებთან განსხვავებულად არის მოაზრებული. არისტოტელეს მიერ გამოყოფილ ოთხ კანონს (მეზობლობა სივრცესა და დროში, მსგავსება და კონტრასტი) ზოგჯერ უმატებენ თანხვედრის სიხშირეს და სხვა მეორად ფაქტორებს (ძალა, ხანგრძლივობა, სიახლე და სხვა), ზოგჯერ კი იმდენად კვეცავენ, რომ მხოლოდ ერთ ფაქტორზე, სახელდობრ, სივრცულ მეზობლობაზე დაჰყავთ (ე.წ. ასოციაციის კანონების რედუქცია).

      ასეთია ასოციაციური ფსიქოლოგიის ძირითადი პოზიციები. მისი შეფასება, პირველ რიგში, ფსიქოლოგიის შემდგომი განვითარების გადასახედიდან უნდა ხდებოდეს. აქედან ადვილი დასანახია, რომ სწორედ ამ მოძღვრებამ მოამზადა ფილოსოფიური ფსიქოლოგიის მხრიდან იმის ნიადაგი, რომ გაჩენილიყო ექსპერიმენტული ფსიქოლოგია, როგორც დამოუკიდებელი მეცნიერული დისციპლინა. ასოციაციონიზმმა დიდწილად განსაზღვრა ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის პირველი კონცეპტუალური პროგრამების არსებითი თავისებურებანი.

      საკითხი ფსიქიკური მოვლენების ექსპერიმენტული შესწავლის აუცილებლობის შესახებ თანდათანობით მწიფდებოდა. გვიანდელ ბრიტანულ ასოციაციონიზმში იგი მეტ-ნაკლებად გამოიკვეთა. პირველ ეტაპზე ექსპერიმენტული კვლევის წესი და შინაარსი მნიშვნელოვნად იყო განსაზღვრული ასოციაციური ფსიქოლოგიისთვის დამახასიათებელი ელემენტარიზმითა და სენსუალიზმით. ეს გამოიხატა იმაში, რომ ექსპერიმენტირების პროცესი, უპირველეს ყოვლისა, ცნობიერების ელემენტების გამოვლენაზე იყო მიმართული, შესწავლის ყველაზე პოპულარულ ობიექტს კი შეგრძნებები წარმოადგენდა (იხ. თავი 6.2.). თეორიულ პლანშიც ფსიქიკის სენსორულ ბუნებაზე კეთდებოდა აქცენტი. ცნობიერება თვალსაჩინო შინაარსების - შეგრძნებებისა და წარმოდგენების ასოციაციური კავშირების სახით იქნა გააზრებული. ყველაზე მკვეთრად ეს ტიჩენერის “სტრუქტურულ ფსიქოლოგიაში” გამოჩნდა, რომელიც ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის პატრიარქის, ვუნდტის ხაზს აგრძელებდა. თუმცა, როგორც ქვევით დავრწმუნდებით, ვუნდტი გრძნობის სახით ცნობიერების არასენსორულ ელემენტსაც აღიარებდა, ხოლო ასოციაცია მისთვის სულიერი ცხოვრების მხოლოდ ერთ-ერთი მექანიზმი იყო, აპერცეფციასთან ერთად (იხ. თავი 6.1). ეს უკანასკნელი მის სისტემაში გერმანული ემპირიზმის, კერძოდ ჰერბარტის გავლენით გაჩნდა.

      ორთოდოქსული ასოციაციონიზმი მექანიცისტურიც იყო, ვინაიდან ცნობიერების მოვლენებში მათი შემადგენელი ერთეულების ჯამს, მექანიკურ გაერთიანებას ხედავდა. ბრაუნის, ჯ.ს. მილისა და ბეინის მცდელობა, დაეძლიათ ეს მეთოდოლოგიური პრინციპი, ფსიქოლოგიური დეტერმინაციის ახლებური გააზრების მიმართულებით გადადგმული ნაბიჯია. ეს ტენდენცია აისახა ვუნდტის, ჯეიმსის, დილთაის და სხვათა სისტემებში. “სულის ქიმიის” თუ “კონსტრუქციული ასოციაციების” გარეშე არ ჩამოყალიბდებოდა ვუნდტის “შემოქმედებითი სინთეზის” პრინციპი, რომელიც ფსიქიკური წარმონაქმნების შემადგენელ ნაწილებზე დაუყვანადობის იდეას გამოხატავს. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ “სულის ქიმიის” მსგავსი კონცეპტები ფაქტების აღწერის დონეს არ სცილდება. ასოციაციური სქემა არ იძლევა იმის გაგების საშუალებას. თუ რატომ აქვს ახალ მთლიანობას ნაწილებისაგან განსხვავებული და მათგან გამოუყვანადი თვისებები. ქიმიასთან ანალოგია, ცხადია, საქმეს ვერ შველის, ვინაიდან გაუგებარი რჩება, თუ რა რეალური კანონზომიერების გამოხატულებაა ეს ფაქტი.

      ბრიტანულმა ასოციაციურმა ფსიქოლოგიამ თავისი განვითარების ბოლო ეტაპზე უთუოდ საგრძნობი ნაბიჯი გადადგა წინ, როცა დასვა საკითხი რთული ფსიქიკური მოვლენის შინაარსობრივი განსხვავებულობის შესახებ ელემენტების უბრალო ჯამისაგან. მანამდე, ჯეიმს მილისთვისაც კი ყოველი ფსიქიკური წარმონაქმნი (იდეა) მარტივი იდეების უბრალო კრებადობას წარმოადგენდა. მიუხედავად ამისა, გვიანდელ ასოციაციონიზმშიც მთელი მაინც რჩება სინთეტურ, მეორად მოვლენად, ვინაიდან იგი ისევ ელემენტების შეერთების (თუმცა არა მარტივი დაჯამების) გზით მიიღება. ელემენტი კვლავ პირველად ფსიქიკურ მოცემულობად გვევლინება.

      ასოციაციური ფსიქოლოგიის შეზღუდულობა იმაში კი არ მდგომარეობს, რომ მან ელემენტებზე გაამახვილა ყურადღება. ანალიზი და რთულის ნაცვლად ჯერ მარტივის შესწავლა საზოგადოდ მეცნიერული შემეცნების მოუცილებელი მომენტია. ფსიქოლოგიური მეცნიერებაც აქედან იწყება. გავიხსენოთ თუნდაც არისტოტელე, რომელიც სულის ერთიანობას და განუყოფლობას აღიარებდა, მაგრამ მაინც იძულებული გახდა, სულის სამი სახეობა გამოეყო. ემპირიული ფსიქოლოგიაც, რომლისთვისაც ბუნებისმეტყველების წარმატებები იდეალად იქცა, ცდილობდა გაერკვია ცნობიერების ფენომენების შემადგენლობა და იქ ბუნების მოვლენების მსგავსი რამ მოენახა. ატომის აღმოჩენა ფიზიკაში, ელემეტების პერიოდული სისტემის შექმნა ქიმიაში, ორგანიზმის უჯრედული აგებულების დახასიათება ბიოლოგიაში - სტიმულს აძლევდა სულიერი ცხოვრების უმარტივესი ერთეულების ძიების პროცესს. ემპირიული ფსიქოლოგიის მიერ შეგრძნებისა და წარმოდგენის სახით მიგნებული და გამოყოფილი ცნობიერების ელემენტები მეცნიერების უდავო მონაპოვარია. ექსპერიმენტულმა ასოციაციონიზმმა მათ ე.წ. მარტივი გრძნობებიც დაუმატა. ასოციაციონიზმის წარმომადგენლები იმასაც მიხვდნენ, რომ მთელს ამ ელემენტებისაგან განსხვავებული თვისებები აქვს. მაგრამ ასოციაციური ფსიქოლოგია ვერ მივიდა იმ დებულებამდე, რომ რთული ფსიქიკური წარმონაქმნები მხოლოდ ახალი თვისებებით კი არ განსხვავდება შემადგენელი ელემენტებისაგან, არამედ გენეზისის თვალსაზრისითაც არ გამოიყვანება მათგან. ცნობიერების რთული წარმონაქმნების თავისებურების დადასტურებას თან უნდა დართვოდა ფსიქიკური მთლიანობის პირველადობის აღიარება. ფსიქოლოგიური აზროვნების მაშინდელ დონეზე ასეთი გარღვევა ვერ მოხდებოდა. მთლიანობის იდეა უნდა მომწიფებულიყო. ამ პროცესმა ბრენტანოს, ჯეიმსის, დილთაისა და ერენფელსის გავლით, გეშტალტფსიქოლოგიამდე მიგვიყვანა, რომელმაც ელემენტარიზმი საბოლოოდ დაასამარა (იხ. თავი 10.1).

      ასოციაციურმა კონცეფციამ საკმაოდ დეტალურად აღწერა საკუთრივ ასოციაციის პროცესი. ამან უდავო დახმარება გაუწია ექსპერიმენტულ ფსიქოლოგიას, როდესაც მან XIX საუკუნის ბოლო მეოთხედში ხელი მოჰკიდა დასწავლის მეხსიერების კანონზომიერებათა კვლევას (ებინჰაუსი, გ.ე. მიულერი და სხვა). გარკვეული თვალსაზრისით, ეს თვით ასოციაციის მოვლენის შესწავლას ნიშნავდა, რომლის პირდაპირი კვლევაც ექსპერიმენტულმა ფსიქოლოგიამ ამავე პერიოდში დაიწყო. ეს იყო ე.წ. “ასოციაციური ექსპერიმენტი”, რომლითაც, თავდაპირველად, განსხვავებულ შინაარსებთან დაკავშირებული ასოციაციის დრო იზომებოდა (იხ. თავი 7.1.). შემდგომში ასოციაციური მეთოდი სხვადასხვა ფიზიოლოგიური პარამეტრების გაზომვასთან დააკავშირეს, რაც პრაქტიკულად გამოიყენეს სამედიცინო და იურიდიულ ფსიქოლოგიაში. იგი ეფექტური საშუალება გახდა განდევნილი ან დაფარული ემოციური კომპლექსების გამოსავლენად.

      ის გარემოება, რომ ასოციაცია თვითონვე გახდა ექსპერიმენტული შესწავლის ობიექტი, თავისთავად მიანიშნებს ასოციაციური ფსიქოლოგიის ძირითად ნაკლოვანებაზე. ამ კონცეფციის მიხედვით, ასოციაცია ფსიქიკის მოქმედების ერთადერთ მექანიზმად არის წარმოდგენილი. არსებითად კი, ასოციაცია მხოლოდ გარკვეული მოვლენის, სახელდობრ, იდეების კავშირის აღწერაა; იგი არ არის ამხსნელი მექანიზმი. მას, როგორც კერძო მოვლენას, თვითონ ესაჭიროება ახსნა, ე.ი. დაყვანა ფსიქიკის ნამდვილად ფუნდამენტურ კანონებსა და მექანიზმებზე, რასაც სუბიექტთან, პიროვნებასთან მივყავართ. ასოციაციური პროცესი უნებლიე, სპონტანური ხასიათისაა. მისი მთავარი პირობა სუბიექტის მაქსიმალური პასიურობაა. მიუხედავად ამისა, პიროვნების აქტიურობის მთლიანი გამორიცხვა არც აქ არის შესაძლებელი. საქმე ისაა, რომ ყოველგვარ ფსიქიკურ მოქმედებას, მათ შორის ისეთს, რომელიც წარმოდგენათა დაკავშირებას ან მათი კავშირის რეალიზაციას ეხება, საბოლოო ჯამში პიროვნება ახორციელებს.

ეს გარემოება ასოციაციურ ფსიქოლოგიაში მთლიანად იგნორირებულია. აქ გავრცელებული რწმენით, ცნონიერების ფენომენები ისევე ზემოქმედებენ ერთმანეთზე, როგორც ბუნების მოვლენები, ანუ მექანიკური მიზეზობრიობის ანალოგიურად - პირდაპირ და უშუალოდ. როგორც უზნაძემ აჩვენა, მთელი ტრადიციული ფსიქოლოგია და, პირველ რიგში, ასოციაციონიზმი, ასეთ “უშუალობის პოსტულატზეა” აგებული (იხ. თავი 13.2.). მართლაც, ძნელი არ არის იმის შემჩნევა, რომ “ასოციაციის კანონებს უდავოდ უშუალობის პრინციპი უდევს საფუძვლად: ერთი წარმოდგენა მეორეს უკავშირდება პირდაპირ, უშუალოდ, ყოველი შუაწევრის გარეშე, და ერთი წარმოდგენა მეორეს რეპროდუქციას ახდენს ასევე პირდაპირ და ასევე უშუალოდ” (უზნაძე). ამ შემთხვევაში აქტივობის სუბიექტისთვის, პიროვნებისთვის ადგილი არ რჩება. არ ჩანს ადგილი ფსიქიკური პროცესების ავტორისთვის, რომლის მოთხოვნილებების, ინტერესებისა და განწყობების გათვალისწინების გარეშე წარმოდგენებსა და მათი კავშირებს საერთოდ აზრი ეკარგება. გამოდის, რომ ასოციაციის პროცესი მთლიანად იმით განისაზღვრება, თუ რამდენად ხშირია თანხვედრა ამა თუ იმ იდეას შორის, ან იმით, თუ რამდენად ჰგვანან ისინი ერთმანეთს და ა.შ. სინამდვილეში კი სწორედ საწინააღმდეგო ვითარებაა: ყველა ცალკეულ ფაქტორს (ე.წ. ასოციაციის კანონს), მსგავსებას თუ მეზობლობას, მხოლოდ იმდენად აქვს ფაქტორის ღირებულება, რამდენადაც მას სათანადო განწყობა უდევს საფუძვლად, მართებულად აღნიშნავს უზნაძე. მაშასადამე, ასოციაციის პროცესი უშუალოდ ასოციაციის კანონებით კი არა, პირველ ყოვლისა, მათ საფუძვლადმდებარე პიროვნული ფაქტორებით არის განსაზღვრული. სადღეისოდ ფსიქოლოგიას მდიდარი ემპირიული მასალა მოეპოვება იმის დასამტკიცებლად, რომ შთაბეჭდილებათა დაკავშირებაც და ამ კავშირის რეალიზაციაც იმაზეა დამოკიდებული, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია იგი პიროვნებისთვის. აქედან გამომდინარე, ერთ შემთხვევაში შეიძლება ისე იყოს, რომ წარმოდგენები მხოლოდ ერთხელ მოხვდნენ ერთად და მათ შორის უმტკიცესი კავშირი დამყარდეს, ხოლო სხვა შემთხვევაში იდეათა მრავალჯერადი თანხვედრაც არ აღმოჩნდეს საკმარისი ასოციაციის შესაქმნელად. არსებული ასოციაციებიდანაც ის აქტუალიზდება და ის ჩაერთვება ქცევაში, რომელიც სუბიექტის აქტუალურ განწყობას შეესაბამება.

      ასოციაციური ფსიქოლოგიის ისტორიული მნიშვნელობის შეფასებისას მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს, რომ ის, მართალია, წმინდაწყლის ცნობიერების ფსიქოლოგიას წარმოდგენდა, მაგრამ არც თუ იშვიათად სხეულებრივ, ნერვულ პროცესებთან მიმართებასაც აანალიზებდა (ჰერტლი, ბეინი). ამიტომ ბუნებრივია, რომ ვუნდტის “ფიზიოლოგიურმა ფსიქოლოგიამ” ბევრი რამ აიღო მისგან, ხოლო საკითხი ფსიქიკის ორგანიზმული საფუძვლების შესახებ შემდგომდროინდელი ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი პრინციპული საკითხი გახდა.

      რაც შეეხება გარემოსა და ფსიქიკის მიმართებას, ასოციაციურ ფსიქოლოგიაში ის, არსებითად, ყურადღების გარეშე დარჩა. გამონაკლისი იყო სპენსერი, რომელმაც აღნიშნულ კავშირს საგანგებოდ გაუსვა ხაზი. დღეს ფსიქოლოგიის წარმოდგენა ამ უმნიშვნელოვანესი მიმართების კვლევის გარეშე შეუძლებელია; ფსიქოლოგიისთვის ის ცენტრალურია. ნიშანდობლივია, რომ ფსიქოლოგია, როგორც დამოუკიდებელი ექსპერიმენტული მეცნიერება, თავიდანვე მასზე იყო ორიენტირებული. ეს გარემოება შეამზადა XIX საუკუნის ბუნებისშემსწავლელ დისციპლინებში მიმდინარე კვლევებმა. მაგალითად, ჰელმჰოლცი, გრძნობის ორგანოთა ფიზიოლოგიის კვლევის პროცესში, ბუნებრივად დადგა იმის გარკვევის აუცილებლობის წინაშე, თუ როგორ ჩნდება ცნობიერებაში საგნის პერცეპტული ხატი სენსორული მონაცემებიდან. საკითხი, არსებითად, იმას ეხებოდა, თუ როგორ ვასხვავებთ ერთმანეთისაგან გარემოში არსებულ საგნებს და როგორ ვმოქმედებთ მათ მიმართ ადეკვატურად. ინტენსიური მუშაობა ე.წ. ფსიქოფიზიკაში პირდაპირ გარეგანისა და შინაგანის მიმართებაზე იყო ორიენტირებული, კონკრეტულად კი იმაზე, თუ როგორია კავშირი გამღიზიანებლისა და შეგრძნების ინტენსივობას შორის. ამავე კონტექსტში მიმდინარებოდა ასტრონომების მიერ ინიციირებული რეაქციის დროის კვლევაც; მას უნდა გამოევლინა მიმართება სტიმულის მახასიათებლებსა და საპასუხო მოქმედების სისწრაფეს შორის. ერთი სიტყვით, საბუნებისმეტყველო აზროვნების წინაშე ხშირად დგებოდა საკითხი იმ მიმართებათა შესახებ, რომლებიც არსებობს სუბიექტურ, ცნობიერ მოვლენებსა და ობიექტურ ცვლადებს შორის. მომდევნო თავში სწორედ იმ წინაპირობებზე ვისაუბრებთ, რომლებმაც ემპირიულ (პირველ რიგში ასოციაციურ) ფსიქოლოგიასთან ერთად, საფუძველი ჩაუყარეს ფსიქოლოგიის დამოუკიდებელ ექსპერიმენტულ დისციპლინად ჩამოყალიბებას.

ირაკლი იმედაძე