შესავალი

     პარსონსის მიზანს წარმოადგენდა ერთიანი სისტემური თეორიის ფარგლებში მოერიგებინა კონტინუუმის ორი ბოლო, ანუ ოპოზიციის ორი მხარე - მოქმედება და სტრუქტურა, ინდივიდი და კოლექტივი. მისი სოციალური მოქმედების თეორია იწყება ვოლუნტარისტული მოცემულობით - ინდივიდუალური აქტით და ამ საწყისი პოზიციიდან ხდება მოძრაობა სოციალური სისტემების ანალიზის მიმართულებით. თუმცა, როგორც ითქვა, პარსონსმა ამ ამოცანას თავი წარმატებით ვერ გაართვა და ვოლუნტარისტული პათოსი კოლექტივის (სოციალური სისტემის) ინტერესებს შეწირა. საერთოდ, საკითხავია, რის თუ არა შესაძლებელი ინდივიდუალური და სისტემური დონეების ერტი თეორიის ფარგლებში შენარჩუნება და მორიგება? რაციონალური არჩევანის თეორია ამ კითხვას თავისებურად უპასუხებს და ცდილობს, ბოლომდე უერთგულოს მოქმედების ვოლუნტარისტულ ინტერპრეტაციას. ეს ნიშნავს, რომ ამ თეორიის ფარგლებში საზგადოებასა და სოციალურ სისტემას "ჩამოთმეული" აქვს მნიშვნელოვანი "უფლებები" და ისისნი საკუთრივ (დამოუკიდებელ) მნიშვნელობას კარგავენ. თუმცა, ამ შემთხვებაში, განსაკუთრებით მწვავდება კითხვა: როგორ არის შესაძლებელი გავამართლოთ (დავასაბუთოთ) სოციალური ურთიერთობათა მოდელები, რომელთა არსებობაც ფაქტს წარმოადგენს?

     რაციონალური არჩევანის თეორია თავის საწყის (პირველნდელ) ფორმაში "გაცვლის თეორიის" სახელწოდებით არსებობდა (თავის მხრივ, გაცვლის იდეას, როგორც სოციალური სოლიდარობის წყაროს ან საშუალებას, დიდი ხნის ტრადიცია აქვს სოციალურ ანთროპოლოგიაში). გაცვლის თეორია წარმოადგენდა ერთ-ერთ რეაქციას პარსონსის "გრანდ-თეორიის" წინააღმდეგ, რომელმაც გავლენა ჰპოვა შეერთებულ შტატებში 1950-იან წლებში და დაუკავშირდა ისეთ მოაზროვნეებს, როგორიცაა ჯორჯ ჰომანსი და პიტერ ბლაუ. ისინი შეეცადნენ, აეგოთ დედუქციური თეორია, რომელიც დაემყარებოდა ბიჰევიორისტული სოციოლოგიიდან ნასესხებ მარტივ პრინციპებს: ადამიანები მიდრეკილნი არიან მოიქცნენ ისე, რაც მათ წარმატებას მოუტანს და დააკმაყოფილებს მათ მოთხოვნილებებს (ეს ის დონეა, რომელსაც პარსონსთან უკავშირდება "ერთეულ აქტს"). აღნიშნული თეორია საზოგაოებას წარმოადგენს როგორც ადამიანთა გაცვლითი ქმედებების ასპარეზს იმისათვის, რათა ინდივიდებმა უზრუნველყონ მათი სარგებლობის მაქსიმიზაცია და დანაკარგების მინიმიზაცია. ამ შემთხვევაში გადამწყვეტი ყურადღება ექცევა რაციონალურ პროცედურებს, რომელთა მიხედვითაც ადამიანები იღებენ განსაზღვრულად მოქმედების გადაწყვეტილებას. თუმცა, გაცვლის თეორია მაინც პარსონსისეულ გარემოში განვითარდა და შედარებით მეტ ყურადღებას აქცევდა საზოგადოების იდეას, ვიდრე ამას თანამედროვე რაციონალური არჩევანის თეორია აკეთებს.

     როგორც მკვლევარები (I. Craib, 1992: 71) მიუთითებენ, დებულება, რომ "არ არსებობს ისეთი რამ, რასაც საზოგადოება ჰქვია" (There is no such thing as society) - რაციონალური არჩევანის თეორიისათვის წარმოადგენს მტკიცე, შეიძლება ითქვას, დოგმატურ, საწყის წერტილს.[1] ამ თეორიის მთავარი მახასიათებელი ისაა, რომ იგი ცდილობს ააგოს განსხვავებული მოდელები იმისა, თუ რას აკეთებს ინდივიდი, როდესაც კერძო სიტუაციაში რაციონალურად მოქმედებს. ყოველ ინდვიდს (მეტ-ნაკლებად) აქვს უპირატესობათა სკალა: მან იცის, რამდენია მისი შემოსავალი, რა ქონება და სამსახურის ტიპია მისთვის ხელმისაწვდომი და ა.შ. ინდივიდუალური უპირატესობებიდან გამომდინარე, ინდივიდი ირჩევს, თუ რა მოუტანს მას ყველაზე მეტ კმაყოფილებას და სარგებლობას და გააჩნია იმის რწმუნება ანუ ინფორმირებულია იმის შესახებ, თუ რას წარმოადგენს მისი კერძო სიტუაცია (თუმცა, ამასთან დაკავშირებით არსებობს დავა, თუ რა რაოდენობის ინფორმაცია სჭირდება ინდივიდს არჩევანის გასაკეთებლად). მაშასადამე, რაციონალური არჩევანის თეორიას აქვს მკაფიოდ გამოხატული უტილიტარული განხომილება. ამ თეორიას სხვანაირად (Н. Абаркромби..., 1999: 264) რაციონალური არჩევანის პარადიგმას უწოდებენ. ეს პარადიგმა ამტკიცებს, რომ აქტორები პირვე რიგში საკუთარი კეთილდღეობით უნდა დაკავდნენ. ამდენად, უპირატესობები, რომლებსაც ისინი ფლობენ, ეგოისტური ხასიათისაა. აქტორები ისწრაფვიან, "გაზომონ" და გააკონტროლონ მათ ხელთ არსებული რესურსები, რათა ისინი მათივე კეტილდღეობის წყაროდ აქციონ. ეს კი, როგორც ითქვა, სხვა არაფერია, თუ არა უტილიტარიზმის ტრადიციების გაგრძელება.

     რაციონალური არჩევანის თეორია მოქმედების ახსნას სუბიექტის განზრახვათა კალაპოტში, რამდენადაც ამტკიცებენ, რომ ინდივიდთა სურვილები და შეხედულებები წარმოადგენს მათი მოქმედების მიზეზს და საფუძველს. როგორც ამ თეორიიის მომხრეები (J. Elster, 1986) ამტკიცებენ, იგი ამავე დროს ნორმატიული თეორიაა და მიუთითებს მოცემული მიზნების მიღწევის ყველაზე უფრო ეფექტურ გზებზე მოცემულ სიტუაციაში. მაგალითად, რაციონალური არჩევანი გვკარნახობს, რომ ოჯახში შრომის განაწილების პრინციპი წარმოადგენს ეფექტურ მექანიზმს იმისატვის, რათა მოხდეს სარგებლიანობის მაქსიმიზაცია. ეს პრინციპი მომხრეა ოჯახური საქმიანობების განაწილების. თუ, ვთქვათ, მამაკაცებს შეუძლიათ გამოიმუშაონ ხელფასი ოჯახის გარეთ, საბაზრო სიტუაციაში, მათთვის რაციონალურს წარმოადგენს ენერგიის დიდი ნაწილი მიუძღვნან სამსახურს, ვიდრე ოჯახს.

     ზემოთქმულიდან გამომდინარე, რაციონალური არჩევანის თეორიის არსს, რამდენადმე ხატოვნად, ასეც გამოხატავენ (I. Craib, 1992: 69): რაციონალური არჩევანის თეორია - "ყელაფერი შეფასებულია" ("The Price of Everything…”).

     რაციონალური არჩევანის თეორიას ზოგჯერ რაციონალური მოქმედების თეორიას უწოდებენ. ასეთი ნომინალური ტრანსფორმაციის მიზეზი შემდეგნაირადაა ახსნილი (J. H. Goldthorpe, 1998: 187): რაციონალური არჩევანი ზოგჯერ გაიგება ძალზე ვიწრო მნიშვნელობით, როგორც "გადაწყვეტილების მიღების პროცესდურა" (decision-making procedure). მართალია, რაციონალური მოქმედება იწვევს არჩევანის, რომლის დროსაც მოქმედების ერთი მსვლელობა გაზიარებულია მეორესთან შედარებით, მაგრამ ეს არ გულისხმობს, რომ რაციონალური მოქმედება ყოველთვის გამომდინარეობს ფორმალური და ექსპლიციტური "გადაწყვეტილების მიღების პროცესდურის" შესრულებიდან.[2]

     როგორც აღნიშნავენ (J. H. Goldthorpe, 1998: 169), RAT არ წარმოადგენს მაღალი ხარისხით უნიფიცირებულ სისტემას. მიუხედავად ამისა, შესაძლებელია, ვილაპარაკოთ სხვადასხვა სოციოლოგთა "კალაბორაციონალისტულ ალიანსზე", რომლებიც კეთილგანწყობილნი არიან RAT-ის მიმართ და ამ ზოგადი სახელწოდების ქვეშ დიფერენცირებულ მიდგომებს ავითარებს. RAT-ს ზოგჯერ (Hirch, Micheal, Friedman, 1988) საეჭვო მნიშვნელობის მატარებელ ეკონომიკურ დოქტრინასაც უწოდებენ, თუმცა, ამ თეორიის ბევრი სერიოზული მკვლევარი (J. S. Coleman, J. Creib და ბევრი სხვა) ცდილობს დაამტკიცოს, რომ RAT-ს ღრმა ფესვები აქვს გადგმული კლასიკურ სოციოლოგიურ ტრადიციებში.

     ინგლისელი მეცნიერი John. H. Goldthorpe (1998: 169) RAT-ის ვარიაციათა ვარიაციათა დიფერენცირებას ახდენს სამი კრიტერიუმის მიხედვით:

     ა) რაციონალობაზე მოთხოვნების (rationality raquirements) ხარისხის მიხედვით.
ბ) სიტაციურ თუ პროცედურულ რაციონალობაზე ფოკუსირების მიხედვით.
გ) მოქმედების ზოგადი თუ სპეციფიკური თეორიის უზრუნველყოფის მიხედვით.

     განვიხილოთ RAT-ის ძირითდი პრინციპები თიტოეული კრიტერიუმის შესაბამისად.

2. მოთხოვნები რაციონალობაზე

     რაციონალური მოქმედება RAT-ის ფარგლებში განისაზღვრება (J. H. Goldthorpe, 1998: 169), როგორც შედეგზე ორიენტირებული, რომლის დროსაც გარკვეული მოთხოვნები თანხვდება ერთმანეთს იმასთან დაკავშირებით, თუ რა მიმართება არსებობს აქტორთა მიზნებს, ამ მიზნებისათვის (მათი განხორციელებისათვის) რელევანტურ შეხედულებებს და მოქმედების რეალურ მსვლელობას შორის. მოთხოვნა რაციონალობაზე ყვლაზე ძლიერ გამოხატულებას იძენს სწორედ მაშინ, როდესაც არსებობს მკაფიოდ განსაზღვრული მიზნები, აქტორთა ნდობა (დაჯერებულობა) მათ მიმართ და ამ ნდობაზე დაფუძნებული პრაქტიკული ქმედება. მაშასადამე, RAT-ი წარმოადგენს მიზან-რაციონალური მოქმედების ერთ-ერთ მოდელს, რომელიც ისევე როგორც სხვა მოდელები, გულისხმობს, რომ სოციალურ აქტორთათვის დამახასიათებელია განსაზღვრულ მიზანთა მიღწევის პერსპექტივა და, რომ, აქტორები მოქმედებენ სასარგებლო და საჭირო შედეგების მისაღებად.

     RAT-ის ძირითადი პოსტულატი, რომ ადამიანები მოქმედებენ რაციონალურად, წარმოადგენს უფრო მეტად მეტათეორიულ, ვიდრე ემპირიულ დაშვებას. ეს ნიშნავს, რომ რაციონალური არჩევანის თეორია არ გულისხმობს, თითქოს ყველა მოქმედება რაციონალურია და ყველა ადამიანი რაციონალურად მოქმედებს. ამ თეორიის ფარგლებში განცხადებულია მხოლოდ ორი პრეტენზია: ერთი ისაა, რომ საკმარისი რაოდენობის ადამიანები მოქმედებენ რაციონალურად და საკმარისად დიდხანს, რომ არჩევანის პრინციპი გამოსაყენებლად ვარგისი გახდეს. მეორე ისაა, რომ როდესაც ვცდილობთ გავიგოთ ადამიანის მოქმედება, პრიორიტეტი უნდა მივანიჭოთ რაციონალურ ახსნას და რაციონალურ მოდელებს.

     მიზან-რაციონალური მოქმედების ყველა მოდელი აღნიშნულ მეტათეორიულ დაშვებას ემყარება, მაგრამ RAT-ის განსხვავებულ ელემენტს წარმოადგენს ოპტიმიზაციის იდეა: მოქმედებენ რა რაციონალურად, ინდივიდები ალტერნატივათა შორის არჩევანს ახორციელებენ ოპტიმალური გზით, ანუ ახდენენ სარგებლობის მაქსიმიზირებას, ხოლო დანაკარგებს ამცირებენ მინიმუმამდე. ეს ნიშნავს, რომ მათ ხელთ არსებულ უპირატესობებთან თანაფარდობაში (შესაბამისობასი), აქტორები არჩევენ იმ მოქმედებებს, რომლებიც საუკეთესო შედეგების მომტანია.

     საინტერესოა, პარალელი გავავლოთ ვებერის რაციონალობის კონცეფციასთან, უფრო კონკრეტულად, ამ კონცეფციის იმ ნაწილთან, რომელიც მიზანრაციონალურ მოქმედებას ეხება. საქმე ისაა, რომ RAT-ი არიარებს მხოლოდ რაციონალური მოქმედების ამ ტიპს და მას არანაირი შეხება არა აქვს იმასთან, რასაც ვებერი კონცეპტუალურ ან, მით უფრო, სუბსტანციურ რაციონალობას უწოდებს (იხილე მოცემული სალექციო კურსი, თავი II). მეტიც: თვით მიზან-რაციონალური მოქმედების ინტერპრეტაციის თვალსაზრისით, RAT-ი გაცილებით შეზღუდულია, ვიდრე ვებერის თვალსაზრისი. კერძოდ, ვებერტან მიზან-რაციონალური მოქმედება შეესაბამება, როგორც ფორმალურ, ისე ინსტრუმენტალურ რაციონალობას. რაც შეეხება RAT-ს, მას მიზანრაციონალური მოქმედება დაჰყავს მხოლოდ ინსტრუმენტალურ (პრაქტიკულ) რაციონალობაზე, ანუ ადამიანის მოღვაწეობას (activity) განიხილავს წმინდა პრაგმატულ ინტერესებთან მიმართებაში.

     საჭიროა გაკეთდეს კიდევ ერთი აუცილებელი დაზუსტება: RAT-ის არც ერთი ვერსია მიზანთა რაციონალობის მოთხოვნას არ იკვლევს სუბსტანციური აზრით. აქაც შესაძლებელია, პარალელი გავავლოთ ვებერთან. ვებერის რაციონალობის კონცეფცია მოიცავს სბსტანციურ რაციონალობას, რომელიც აყალიბებს შეფასებით სტანდარტებს, ანუ მორალური, ესთეტიკური და ა.შ. ღირებულებების საფუძველზე მართავს რეალობას. ეს არის ღირებულებით-რაციონალური მოქმედების მანიფესტაცია, რომელიც მიზან-რაციონალური მოქმედების არაალტერნატიულ ალტერნატივას წარმოადგენს. RAT-ის ფარგლებში აქტორთა მიზნები განიხილება, როგორც ღირებულებითი ეტალონებით და სტანდარტებით შეუზღუდავი, ანუ ის რაც განისაძრვრება ემპირიულად. თუმცა, ამ შემთხვევაშიც კი შესაძლებელია ვილაპარაკოთ რაციონალობის ხარისხზე, რაც საშუალებას იძლევა დიფერენცირება მოვახდინოთ RAT-ის ვერსიებს შორის ობიექტურ ან სუბიექტურ რაციონალობაზე აქტორების შესაბამისად.[3]

     ობიექტურ რაციონალობაზე აქცენტი ყველაზე ძლიერად RAT-ის ეკონომიკურ ვერსიებში კეთდება. ამ შემთხვევაში რაციონალობაზე "დაკვეთა" იღებს ფორმალურ ხასიათს, რაც დაკავშირებულია წინაარმდეგობის მოხსნის და თანამიმდევრობის მოთხოვნებთა. კერძოდ, RAT-ის ეს ინტერპრეტაცია აღიარებს ტრანზიტული ხასიათის ეკონომიკურ თანმიმდევრობას: თუ აქტორი უპირატესობას ანიჭებს a-ს b-თან შედარებით და b-ს c-თან შედარბით, მაშინ a-საც უპირატესობა უნდა მიენიჭოს c-თან შედარებით. ამ მოთხოვნებს მათემატიკური ხარისხის (ტექნოლოგიის) გაბატონებამდე მივყავართ და მიზნად "უტილიტარულ ფუნქციის" პრეზენტაციას ისახავს. მოქმედი სუბიექტი ამ შემთხვევაში "ეკონომიკურ ადამიანად" იქცევა და იძენს ისეთ თავისებურებებს, რომელიც აუცილებლობით არ მიეწერება "რაციონალურ ადამიანს" per se. აღნიშნული ვერსია ეფუძნება ვარაუდს, რომ აქტორები ფლობენ საკუთარი რესურსების და კერძო სიტუაციების "სრულყოფილ ცოდნას" და იყენებენ მას საუკეთესო შესაძლებელი გზით მიზანთა მისაღწევად. ხოლო მიზნები, როგორც ითქვა, ყოველ მოცემულ შემთხვევაში ნაკარნახევია იმით, რომ მოხდეს სარგებლობა (წარმოების შემთხვევაში - მოგების) მაქსიმიზაცია. უფრო მეტი: იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც აქტორტა ინფორმირებულობა ლიმიტირებულია, ანუ რისკის და გარკვეულობის სიტუაციებში, ივარაუდება, რომ აქტორებს რჩებათ ინფორმაციის ის მარაგი, რომელიც მათ აზლევს შესაძლებლობას, რომ მოცემული სიტუაციის შესაბამისად, განახორციელონ ზუსტი გამოთვლები და, ამდენად, უზრუნველყონ სუბიექტურად მოსალოდნელი სარგებლობის გაზრდა.

     როგორც ობიექტური რაციონალიზმის კრიტიკოსები (H.A. Simon, 1983: 13-4) აღნიშნავენ წარმოადგენილი ეკონომიკური ვერსიის მიმდევრები ასკვნიან, რომ აქტორი ამომწურავად განჭვრეტს (განსჯის) ყველაფერს, რაც მის წინაშეა. მასკარგად ესმის, რომ მისთვის ღიაა ალტერნატიულ აღცევანთა სფერო (დიაპაზონი), არა მხოლოდ ამ მომენტისათვის, არამედ მომავლის მთელი პანორამის მანძილზე. მან იცის თითოეული ამ არჩევითი სტრატეგიის შედეგები, სულ მცირე, იმ მიზნით, რომ შეუძლია განსაზღვროს სამყაროში მომავალი მდგომარეობების განაწილების ზოგადი ალბატობა. მან მოაწესრიგა ყველა მისი კერძო კონფლიქტური ღირებულებები და მოახდინა მათი სინთეზი ერთ უტილიტარულ ფუნქციაში, რომელიც მართავს სამყაროს ყველა ამ მომავალ მდგომარეობას. ამრიგად, მიუხედავად იმისა, ბოლომდე გაცნობიერებულია თუ არა რისკითან და გაურკვევლობასთან დაკავშირებული სირთულეები, ის, რასაც აქტორი აკეთებს, ეკონომიკური რაციონალიზმის თანახმად, წარმოადგენს უტილიტარული თეორიის მიერ ნაკარნახევ რაციონალურ არჩევანს.

     მაგრამ სწორედ აქ ჩნდება ეჭვი, რომელსაც რეალობის მიმართ მაღალი ნდობა ასაზრდოებს და რომელიც გვკარნახობს, რომ სინამდვილეში რაციონალობაზე მოთხოვნა არ არის ტრნზიტულობის მსგავსი დედუქცია და იგი შედარებით სუსტია. მთავარი იდეა, რომელიც ამ შემთხვევაში გამომუშავდება არის სუბიექტური, როგორც ობიექტურის საპირისპირო, რაციონალობის იდეა. ამ იდეის არსი ისაა, რომ აქტორებს შეიძლება გააჩნდეთ შეხედულებები და მისდიონ მოქმედებების მსვლელობას მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ ამისათვის "კარგი მიზეზები" გააჩნიათ, თუმცა, ისინი შეიძლება ვერც კი აკმაყოფილებდნენ რაციონალიზმის სტანდარტებს, რასაც უტილიტარიზმის თეორია გვთავაზობს.

     სუბიექტური რაციონალობის გაგება ხაზს უსვამს რაციონალობის შეზღუდულობას,რაც მიუთითებს იმაზე, რომ ოპტიმიზაციის პრინციპის სრული განხორციელება შეუძლებელია. ამასთან, ის, რაც თავად მოქმედი აქტორისათვის რაციონალურია, სხვას შეიძლება არარაციონალური მოეჩვენოს, ამიტომ კამათს იწვევს ის, თუ მოქმედების კოორდინატის რომელი სისტემაა უკეტესი. აქ თავს იჩენს შემდეგი კითხვები: როგორ მოიქცეს მკვლევარი/თეორეტიკოსი - მიიღოს აქტორის არჩევანი, როგორც მოცემულობა და არ შეიტანოს ეჭვი მათ რაციონალობაში? უნდა ჩაითვალოს თუ არა აქტორის არჩევანი რაციონალურად მაშინ, როდესაც არსებობს სხვა უკეთესი ვარიანტები, რომლებიც მან არ გაითვალისწინა? თუ შეზღუდული რაციონალობა დამახასიათებელი როგორც აქტორისათვის,ისე დამკვირვებელისათვის, მაშინ შეუძლია კი ამ უკანასკნელს ადეკვატურად შეაფასოს აქტორის არჩევანის უპირატესობა? ეს კითხვები მოწმობს, რომ შეზღუდული რაციონალობის პირობებში არ არსებობს მკაცრი კრიტერიუმი რაციონალური არჩევანისათვის და რომ თვით რაციონალური არჩევანის პარადიგმა საკმაოდ განუსაზღვრელია.

     J. H. Goldthorpe (1998: 171-2) მიიჩნევს, რომ სუბიექტური რაციონალობის იდეა, მეტ-ნაკლები სიზლიერით, ხორცშესხმულია RAT-ის სხვადასხვა მოდიფიკაციაში. ერთ-ერთ კარგად ნაცნობ მაგალითს წარმოადგენს "შეზღუდული რაციონალიზმის თეორია, რომელიც დაამუშავეს Simon-მა (1982: vol. 2) და მისმა მიმდევრებმა. ამ თეორიის თანახმად, იმ შემთხვევასც კი, როდესაც აქტორები ფლობენ სრულყოფილ ინფორმაციას, სიტუაციათა აშკარა კომპლექსურობამ შეიძლება განაპირობოს სარგებლობის მაქსიმიზაციის შეუძლებლობა და "რაციონალური", აქტორტა თვალსაზრისით, ხდება "დამაკმაყოფილებელი". ამ შემთხვევაში მოქმედება უპასუხებს განსაზღვრულ კრიტერიუმებს, რომლებიც უზრუნველყოფს შეფასებას, რომ მოქმედების მსვლელობა "საკმაოდ კარგია. ხოლო მაშინ, როდესაც აქტორები ფლობენ არასრულ ინფორმაციას (როგორც ეს ხშირად ხდება), აღნიშნული "ჩანაცვლება" (დკმაყოფილებული - რაციონალურის სანაცვლოდ) არის გარდაუვალი. აქედან გამომდინარე (J. Elster, 1983 b: ch. 1), შეუძლებელი ხდება, შემუშავდეს "ოპტიმალური" კრიტერიუმი ინფორმაციის იმ რაოდენობის გასაზომად, რომელიც უზრუნველყოფდა ობიექტურად რაციონალურ არჩევანს. გადაწყვეტილება ყოველთვის მიიღება სუბიექტურ საფუძველზე, ანუ მოქმედება ხორციელდება იმ ინფორმაციის შესაბამისად, რომელიც ხელთ გვაქვს.

     სუბიექტური რაციონალიზმის მიმართულებით RAT-ის მოდიფიცირების კიდევ სხვა გამოხატულებას წარმოადგენს Biundon-ის თვალსაზრისი, რომელსაც თავად Biundon "კოგნიტურ მოდელს" უწოდებს. ამ მოდელის ძირითად ფოკუსს წარმოადგენს ის, თუ როგორ შეუძლიათ ინდივიდებს მისდიონ და იმოქმედონ იმ შეხედულებების (რწმენების) შესაბამისად, რომელიც ობიექტურად შეცდომაა. ბუდონი იყენებს ვებერის და ზიმელის არგუმენტს იმის შესახებ, რომ მსჯელობა (აზრი), რომელიც სავსებით ვალიდურია თავისთავად, შეიძლება მცდარი შეხედულებების წყარო გახდეს, ვინაიდან განხორციელდეს გარკვეული იმპლიციტური, გამოუცდელი და არარელევანტური სქემის (გეგმის) კონტექსტში. ბუდონი აღნიშნავს, რომ როდესაც ინდივიდები, მცდარი შეხედულებების გამო, მოქმედებენ რაციონალობისაგან გადახრილად, ავტომატურად არ უნდა იქნეს მიჩნეული, რომ ეს გამოწვეულია "ცხელი" აფექტების გავლენით, როგორიცაა სურვილი, შიში ან ფრუსტრაცია. ისინი შეიძლება ფორმირდეს "ცივი", არამეცნიერული (გაურკვეველი) პროცედურების მეშვეობით, რომლებიც, კერძო კონტექსტში მათი გამოყენების დროს, ე.ი. შეცდომაში შეყვანამდე, თავისთავად სავსებით მისაღებად გამოიყურება. ბუდონი ამტკიცებს, რომ სოციოლოგებმა უნდა ეძიონ გზები მცდარი შეხედულებების ასახსნელად.

     სუბიექტური რაციონალობის (თუმცა, ყველაზე სუსტად გავითარებულის) კონცფციას მიეკუთვნებიან, აგრეთვე, პოპერის "სიტუაციური ლოგოკის ანალიზს". სუბიექტური რაციონალობა პოპერის კონცეფციაში რაციონალობის სიტუაციური ბუნების ტოლფასია. პოპერის მიზანს წარმოადგენს მოქმედების, როგორც რაციონალურის, გაგება იმ მიზნით, რომ იგი შესაბამისი და ადეკვატურია აქტორთა მოცემული მიზნების და მოცემული სიტუაციების, რომლებიც მოიცავს აქტორთა შეხდულებებს. არა მხოლოდ აქტორთა მიზნები, არამედ მათი შეხედულებებიც გამოთავისუფლებულია ობიექტური (ინვარიანტული) რაციონალობის მოთხოვნებისაგან. ის, რაც ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია, არის არა შეხედულებათა დიფერენციაცია რაციონალობის ხარისხის მიხედვით (პოპერი უარყოფს, რომ შესაძლებელია შეხედულებების რაციონალური დადასტურება/ადასაბუთება), არამედ, უფრო მეტად ის, რომ ეს შეხედულებები არსებობს და გააჩნია სპეციფიკური შინაარსი. ამ თვალსაზრისის მომხრეები ამტკიცებენ, რომ არსებობს შემთხვევები, როდესა აქტორები მოქმედებენ საკმაოდ ირაციონალური შეხედულებების გავლენით, თუმცა თუ ყურადღებას გავამახვილებთ აქტორის სიტუაციაზე, რომელიც უფრო ფართოა, შესაძლებელი აღმოვაჩინოთ გარკვეული ლოგიკა მათ მოქმედებებში. ამავე დროს, ეს არ ნიშნავს, რომ როდესაც ინდივიდები სიტუაციის ადექვატურად მოქმედებენ,რაციონალობის პრინციპი ჭეშმარუტუა, ანუ უნივერსალურ პრინციპს წარმოადგენს. რაციონალობის "სიტუაციური" ბუნების აღიარება, პოპერის მიხედვით, გამართლებულია მეთოდოლოგიურ საფუძველზე, რამდენადაც წარმოადგენს აუცილებელ მოქმედებების სპეციფიკის ასახსნელად.

     მაგრამ, როგორ იქცევა ინდივიდი, როდესაც რაციონალური მოქმედებაშეფერხებას ან წარუმატებლობას განიცდის? RAT-ის მომხრეთა (P. Abell, 1991) თანახმად, ამ შემთხვევაში არსებობს სტრატეგიათა მთელი რიგი, რომელთაც ინდივიდი გამოიყენებს. ეს სტრატეგიები გვთავაზობს შესაძლო რეაქციათა და სუბიექტურ გამოსავალთა ფართო სპექტრს, რომელთა მეშვეობითაც ადამიანები აცნობიერებენ, რომელი რეურსების გამოყენებაა მათთვის მიზანშეწონილი და განსჯიან მოქმედებათა მსვლელობას, რათა ისინი განხორციელებადი გადახონ. აქ არსებბს საკმაოდ რთული ვარიანტები, ისეთებიც კი, რომლებმაც შეიძლება ინდივიდის პრაგმატული ინტერესების შეზღუდვა და არჩევანის "დაბეგვრა" გამოიწვიოს. ასეთ შემზღუდავ ელემენტებს წარმოადგენს, მაგალითად, "სიმპატიის" და "ვალდებულების" იდეები: ვინმე ვალდებული (დავალებული) უნდა იყოს მეორე ადამიანის წინაშე, რათა მისი ინტერესები საკუთარზე წინ დააყენოს. აქედან გამომდინარე, ბევრი, ერთი შეხდვით, კეტილშობილი ქცევა RAT-ის ფარგლებში ინტერპრეტირდება, როგორც ინდივიდის კერძო ინტერესის გამოვლინება. თუნდაც იმ შემთხვევასი, როდესაც სუბიექტი სოციალური (და არა კერძო), ან, მით უფრო, მორალური ნორმების შესამანისად იქცევა, ამის მოტივაციას ისვ და ისევ პირადი კეთილდღეობის დაცვა წარმოადგენს.

     ობიექტურ თუ სუბიექტურ რაციონალობაზე ორიენტაციის მიხედვით RAT-ის დიფერენცირებული მდგომარეობის დახასიათების შემდეგ, Goldthorpe (1998: 177-81) ცდილობს თავად გაანალიზოს, რომელი მიდგომაა აღნიშნული თეორიისათვის უფრო რელევანტური.

     RAT-ის ის ვერსია, რომელიც ობიექტური რაციონალობის მიმარტ მძაფრი მოთხოვნით გამოირჩევა, მიმზიდველად გამოიყურება, რამდენადაც უფლებას იძლევა მკაფიოდ ვიწინასწარმეტყველოთ, როგორ უნდა მოქმედებდნენ აქტორები მოცემულ სიტუაციებში. ეკონომისტები უსიტყვოდ ენდობიან RAT-ის ამგვარ სახესხვაობებს, რომლებშიც პოზიტიური და ნორმატიული, საბოლოო ჯამში, გაერთიანებულია. თუმცა Goldthorpe ამ პოზიციის, სოციოლოგიური თვალსაზრისით, ორ მთავარ ნაკლოვანებაზე მიუთითებს: პირველი ისაა, რომ მსგავსი თვალსაზრისი არარეალისტურად გამოიყურება და, სხვადასხვა ასპექტში, ემპირიულად დაუსაბუთებელია (არადამაჯერებელია). მეორე, როდესაც RAT-ის ეს ვერსიები წარუმატებლობას განიცდის, "საკომპენსაციო" მცდელობები არ გამოდგება სოციოლოგიური გამოკვლევის საიმედო მეგზურად. მაგალითად, იმ მოქმედებების შემთხვევაში,რომლებიც აშკარად არ შეესაბამება რაციონალობის სავალდებულო კრიტერიუმს, ერთი მარტივი რეაქცია იმაზე ისაა, რომ მოხდეს სიტუაციის მანამდე გაუცნობიერებელი თავისებურებების პოსტულირება, რომელთა მხედველობასი მიღებით, ბოლოს და ბოლოს, მოქმედების გარაციონალურება ხდება. თუმცა, ასეთი გამოსავალი, შემდგომი გამოკვლევის ორგანიზბის ნაცვლად, სინამდვილეში, თეორიას ჩაკეტილს და ტავტოლოგიებად დაშლილს ხდის.

     განსხვავებულ ალტერნატივას წარმოადგენს რეაქცია, როდესაც მოქმედება განიზილება, როგორც ანომალია და ჩაითვლება "ნარჩენ კატეგორიად". სოციოლოგიური ანალიზის მიზნებისათვის ამ რეაქციის არაადეკვატურობა აღწერა პარსონსმა. ამ შემთხვევაში არსებობს მხოლოდ ორი შესაძლებლობა. ერთი ისაა, რომ მოქმედება ვიკვლიოთ როგორც ირაციონალური - რომელმაც განიცადა რაციონალურად ყოფნის წარუმატებლობა, ანუ, ვიკვლიოთ, როგორც "უმეცრების ან შეცდომის" შედაგი. ამ დროს, აქცენტი გადაინაცვლებს თეორიის ნორმატიულ ხასიათზე და აქტორი, და არა თეორია, ჩაითვლება მცდარად. სხვა შესაძლებლობას წარმოადგენს ის, რომ მოხდეს მოქმედების რეკონსტრუირება როგორც ქცევისა, რომელიც უნდა აიხსნას გარედან - სიტუაციის არასოციალურ ასპექტზე, კერძოდ "მემკვიდრეობასა და გარემო ვითარებებზე", დაყრდნობით. მაგრამ ამ გზაზე რაციონალობის (verstehende) სოციოლოგიის თვალსაწიერი მკაცრად, თუმცა, თვითნებურად, იზღუდება. არ დაიშვება არავითარი კონცეპტუალური სივრცე არა მხოლოდ არარაციონალური ხასიათის მოქმედებისათვის, არამედ - თვით იმ მოქმედებისატვისაც, რომელიც, მართალია, არ პასუხობს რაციონალობის სავალდებულო კრიტერიუმებს, მაგრამ შეიძლება მაინც ღია დარჩეს ინტერპრეტაციისატვის, ე.ი. მისი რაციონალობა იყოს გასაგები (დამაჯერებელი) იმ სიტუაციაში, რომელშიც ხდება.

     ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება გაჩნდეს აზრი, რომ სოციოლოგიისათვის უკეთეს პირობებს ქმნის RAT-ის ის ვერსიები, რომლებიც იკვლევენ სბიექტური რაციონალობის იდეას. ეს იდეა უკავშირდება როგორც შეხედულებებს, ისე მოქმედებას და აჩვენებს, რომ აქტორებს აქვთ "კარგი მიზეზები" ასე და ამგვარად რაიმეს კეთების. გადამწყვეტი კითხვა, რომელიც ამ დროს ჩნდება, ისაა, თუ როგორ უნდა იქნეს გაგებული "კარგი მიზეზები". გარდა იმისა, რომ RAT-მა შეიძლება გაუმართლებლად შეზღუდოს verstehen-ის შესაზლებლობები (რასაც, როგორც უკვე აღინიშნა, ადგილი აქვს ობიექტური რაციონალობის შემთხვევასი), პრობლემები შეიძლება შეიქმნას იმ შემთხვევაშიც, თუ სუბიექტურად რაციონალური მოქმედების ინტერპრეტაციის პროცესში "გულმოწყალების პრინციპი" ("principle of charity), როგორც მოქმედების ჰერმენევტიკული ინტერპრეტაცია, ძალზე გაზვიადდება. ამგვარად, სიტუაციური ლოგიკის პოპერიანული ანალიზის და შეხედულებატა რაციონალობის უარყოფის შემთხვევასი, ტავტოლოგიის შეცდომაში ჩავადნა ისევ მოსალოდნელია, როგორც ობიექტური რაციონალობის არარეალისტურობის შემთხვევაში. RAT-ის სუბიქტური რაციონალობის ვერსიებისათვის საერთო ისაა, რომ ისინი ეხება მოქმედების ისეთ სახეებს, რომლებიც წარმატებით არ გამოიკვლევა როგორც რაციონალური, რამდებადაც აქცენტი დასმულია აქტორთა უნარებზე, რომელთაც ევალებათ უპასუხონ კერძო სიტუაციებს, სარგებლობის მიღების მოტივაციიდან გამომდინარე. საბოლოო ჯამში, სუბიექტური განზრახვების პოზიციიდან მოქმედების დეტერმინაცია, რასაც სუბიექტური რაციონალობის კონცეფცია ახდენს, კონფლიქტში მოდის რაციონალობის იდეასთან, რამდენადაც აქცენტირებულია აქტორთა პერსონალური არჩევანი და პერსონალური კეთილდღეობა.

     Goldthorpe (1998: 181) დაასკვნის, რომ ზემოაღნიშნული ორივე - ობიექტური და სუბიექტური რაციონალობის - ხაზი საკმაოდ ღიაა შემდგომი გადამუშავებისათვის. სოციოლოგებს აქვთ შესაძლებლობა, განავითარონ RAT-ის ვერსიები, რომლებიც დაფუძნებულია "შუალედური" რაციონალობის მოთხოვნებზე, რასაც, ერთი მხრივ, შეიძლება ჰქონდეს ფართო ახსნითი ჰორიზონტი, და, ამავე დროს, დაცული იყოს საზიანო შედეგების, ანდა ტავტოლოგიების გავლენებისგან.

3. ფოკუსირება სიტუაციურ ან პროცედურულ რაციონალობაზე

     ოპოზიცია რაციონალობის ამ ორ მახასიათებელს შორის, სხვანაირად შეიძლება გამოიხატოს როგორც ოპოზიცია მოქმედების სიტუაციურ და ფსიქოლოგიურ დეტერმინირებულ რაციონალობას შორის.

     თუ აღნიშნული თვალსაზრისით შევაფასებთ RAT-ის ეკონომიკურ ვერსიას, მაშინ მოქმედების რაციონალობა უნდა გავიგოთ, როგორც სიტუაციაზე პასუხი (რეაქცია) - ამ შემთხვევასი იგულისხმება საბაზრო სიტუაცია, რომელსაც აქტორები ეჯახებიან. "ეკონომიკური ადამიანის" რაციონალური მოქმედების გზა უმთავრესად სიტუაციის მიერ არის "შევიწროვებული", თუმცა მას მაინც რჩება რეალური არჩევანი - არჩევანი მოგების მაქსიმიზაციის სასარგებლოდ. ეს არჩევანი იმდენად ავტომატურია (უფრო ზუსტად, უალტერნატივო), რჩება შთაბეჭდილება, რომ აქტორები ბრმად მიყვებიან მას და არჩ შეუძლიათ იმის ახსნა, რატომ იქცევიან სწორედ ასე და არა სხვაგვარად. როგორც ერთ-ერთი მკვლევარი (M. Hollis, 1994: 185-6) წერს, ეკონომიკური ადამიანი ხდება საკუთარ უპირატესობათა შორის "ჭეშმარიტი გამტარუნარიანი", რომელსაც სჭირდება მხოლოდ ამ უპირატესობათა მოწესრიგება და "ავტომატურად გაანგარიშებადი" არჩევანი, რომელიც უზრუნველყოფს მისი სარგებლობის მაქსიმიზირებას.

     ზემოაღნიშნული "ბიჰევიორისტული" ეკონომიკის საპირისპიროდ, RAT-ის სხვა ვერსიაში (რომლის წარმომადგენელია Simon) ანალიტიკური ფოკუსირება ხდება არა მოქმედების სიტუაციაზე, არამედ მოქმედ ინდივიდზე. ეს არის ინტერესის გადატანა აქტორის "სხეულის გარედან" აქტორის "სხეულის შიგნით", კერძოდ, ყურადღების ცენტრში ექცევა ინდივიდის გაანგარიშებით (computational), ანუ ინფორმაციის გადამუშავებითი უნარები და ის მაიძულებელი ზემოქმედება, რასაც ეს უნარები ახდენს.

     RAT-ის სხვა წარმომადგენლები შეეცადნენ განევითარებინათ თვალსაზისი, რომელიც შეითვისებდა ორივე - სიტუაციურ და პროცედურულ გავლენას და მოახდენდა მათ ინტერაქციას. ეს მცდელობები ყველაზე სრულყოფილად გამოიხატა Boudon-ის თეორიაში, რომელიც, მართალია, აანალიზებდა სუბიექტურად რაციონალურ შეხედულებებს, მაგრამ, ამავე დროს ამტკიცებდა, რომ ამ პროცესში ჩართული ფსიქოლოგიური პროცესები უკეთესად გაიგება მათი სოციალური დეტერმინაციის გათვალისწინებით. Boudon-ის სურვილია, იხილოს ისეთი კოგნიტური ფსიქოლოგია, რომელიც RAT-ს დააფუძნებს ახალ, ალტერნატიულ კოგნიტურ ფსიქოლოგიაზე, რასაც (R. Boudon, 1994: 247) "შემეცნების ახალი სოციოლოგია" უნდა ეწოდოს. მისი ამოცანა იქნება, დაადგინოს ის ტიპიური სიტუაციები, როდესაც სუბიექტური რაციონალობისათვის დამახასიათებელი მენტალური პროცესები, სოციალური გარემოს მოთხოვნების გათვალისწინების გარეშე, მცდარი შეხედულებების წარმოშობის წყაროს წარმოადგენს.

     დაბოლოს, როგორც მკვლევარები (J.H. Goldthorpe, 1998: 174) არნიშნავენ, სიტუაციური და პროცესდურული რაციონალობის ინტერაქციასთან საქმე გვაქვს მაშინ, როდესაც სუბიექტური რაციონალობის მიმღებლობა (ობიექტურ რაციონალობასთან შედარებით) პრინციპულად თანაარსებობს სიტუაციური დეტერმინიზმის მოთხოვნებთან. ამის დემონსტრირებას წარმოადგენს პოპერის მიერ სიტუაციური ლოგიკის ანალიზი. პოპერისათვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია დაასაბუთოს, რომ მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმის მიმართ ვალდებულება არავითარ შემთხვევაში არ იწვევს, ამავე დროს, "ფსიქოლოგიზმის" მიმართ ვალდებულებას. ფსიქოლოგისტური პოზიცია მოითხოვს (К. Попер, 1992: гл. 14), რომ ნებისმიერი სოციალური მეცნიერება საბოლოოდ დაეფუძნოს და დაყვანილ იქნეს "ადამიანის ბუნების" ფსიქოლოგიური კანონების მოქმედებამდე. ამის საპირისპიროდ პოპერი ამტკიცებს, რომ სოციალური მეცნიერებების მიერ ინდივიდუალური აქტორის მოდელის გამოყენება (რამდენადაც ეს მოდელი ინდივიდის "შინაგან" მახასიათებლებს მოიცავს), უნდა დავიდეს მინიმუმამდე და რაციონალობის პოზიციიდან აქტორის კვლევა უნდა შემოიფარგლოს მცირე ფსიქოლოგიური დახასიათებით. აქედან გამომდინარე, საწირო არ არის დიდი ყურადღება მიექცეს გაანგარიშების საკითხებს (რომელზდაც ფოკუსირდება Simon), და ინდივიდთა ფსიქოლოგიური ფუნქციობის რომელიმე სხვა ასპექტებს. ის, რაც ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია, არის არა აქტორთა ფსიქო-მენტალური მდგომარეობები, არამედ შეხედულებების შინაარსი. ეს უკანასკნელი წარმოადგენს სიტუაციის ობიექტურ ცოდნას (K.R. Popper, 1994: 169-71), რომელიც სიტუაციურად ხელმისაწვდომია აქტორებისათვის და რომელზეც "მაგრდება" მათი სუბიექტური გაგება. რაციონალობის პრინციპის არსი სწორედ ისაა, რომ აქტორები მოქმედებენ სიტუაციების (რომლებშიც ისინი საკუთარ თავის აღმოაჩენენ) ადეკვატურად, ანუ, გამომდინარე აქტორთა მიზნებიდან, მოქმედება მიყვება იმას, რასაც სიტუაციის მხრიდან იძულება მოითხოვს და რაც რელევანტურია ცოდნისა y compris. სხვანაირად თუ ვიტყვით, რაციონალობის პრინციპი ამ შემთხვევაში "პრაქტიკული სილოგიზმის" განხორციელებაა.

     ზემოთქმულიდან ცხადი ხდება, თუ რატომ ცდილობს პოპერი რაციონალობის პრინციპის დაცვას უფრო მეტად ემპირიულ ნიადაგზე. რაციონალობის პრინციპის მეთოდოლოგიური მნიშვნელობა ისაა, რომ არის რა სუბსტანციურად (substantively) "თითქმის ცარიელი", იგი მოითხოვს ყურადღების ფოკუსირებას მოქმედების სიტუაციაზე. პოპერის მიხედვით, მთელი თეორიული ძალისხმევა და ახსნა მიმართული უნდა იყოს სიტუაციის ანალიზზე, რაც ემპირიულ ტესტებს გამოსაყენებელს გახდის.

     თუ აღნიშნულ მიდგომებს შევაფასებთ სოციოლოგიური კვლევის პერსპექტივის თვალსაზრისით, საკითხი იმის შესახებ, RAT-ის რომელი ვერსია - ორიენტირებული სიტუაციურ თუ, პირიქით, პროცედურულ რაციონალობაზე - არის უფრო მეტად რელევანტური სოციოლოგიისათვის, გარკვეულ წინააღმდეგობებს აწყდება. Goldthorpe-ის (1998: 181) აზრით, პროცედურულ რაციონალობაზე აქცენტირების ყველაზე ნეგატიურ მხარეს (რაზეც არაერთი სხვა ავტორიც მიუთითებს) ის წარმოადგენს, რომ სოციოლოგიური ახსნა, მაშინაც კი, როდესაც იგი ინდივიდუალურ მოქმედებას ეფუძნება, არ უნდა იყოს დამოკიდებული მოქმედი ინდივიდის კონპლექსურ ფსიქოლოგიაზე. საჭიროა ერთმანეთისგან განვასხვავოთ, ერთი მხრივ, ფსიქოლოგიისათვის შესაბამისი ინდივიდის ცნება, როდესაც ორივე - ანალიტიკური (analytic) და ახსნითი (explanatory) - ხარისხი ინდივიდუალურ დონეზე ლაგდება და, მეორე მხრივ, სოციოლოგიისათვის (ან ეკონომიკისათვის) რელევანტური ინდივიდის ცნება, სადაც ახსნითი ხარისხი ისევ ინდივიდუალურ დონეზეა, მაგრამ ანალიტიკური ხარისხი (მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმის პრინციპზე გავლით) გადაინაცვლებს აგრეგატულ, ანუ მაკრო დონეზე. პროცედურული რაციონალობის სხვა კრიტიკოსები კიდევ უფრო შორს წავიდნენ, მოითხოვეს რა, რომ RAT-ის კონტექსტში "სოციოლოგიური" ინდივიდი უნდა დარჩეს "ფსიქოლოგიურად ანონიმური". სხვანაირად თუ ვიტყვით, ამ შემთხვევაში რაციონალური აქტორის მოდელი უზრუნველყოფილ უნდა იყოს "სხეულის შიგნითა" თვისებების იმ მინიმუმით, რომლებიც აუცილებელია ახსნითი მიზნებისათვის. თუმცა, ასეთმა მინიმუმმა, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, არ უნდა იგულისხმოს ვალდებულება რაიმე კერძო ფსიქოლოგიური თეორიის წინაშე.

     გაცილებით პოზიტიურად უნდა ჩაითვალოს თვალსაზრისი, რომ სოციოლოგიისათვის სპეციფიკურად რელევანტურია RAT-ის ის ვერსია, რომელიც გადახრილია უფრო მეტად სიტუაციური, ვიდრე პროცედურული რაციონალობისაკენ. თუმცა, ეს "გადახრა" ხორციელდება იმ პირობებში, როდესაც ობიექტურ რაციონალობაზე მოთხოვნა უარყოფილია. საკითხი, რომელიც ამ დროს იჩენს თავს, არის ის, თუ როგორ შეიძლება მოქმედებამ არ დააკმაყოფილოს ობიექტურობის სტანდარტი, მაგრამ მაინც ღია იყოს გაგებისათვის, როგორც სუბიექტურად რაციონალური. როგორც უკვე აღინიშნა, Simon, რომელიც იძლევა "სხეულის შიგნითა" ინტერპრეტაციას, თვლის, რომ ადამიანის ინფორმაციის გადამუშავებით უნარები საკმარისად შეზღუდულია იმისათვის, რათა თავიდან ავიცილოთ ობიეტური რაციონალობის შესაძლებლობა. ამდენად, აქტორები სუბიექტურად რაციონალურნი არიან, როდესაც ისინი აკეთებენ ყველაფერს, რაც შეუძლიათ ამ შეზღუდვის პირობებში ე.ი. მათ მიზანს უფრო მეტად წარმოადგენს დაკმაყოფილება, ვიდრე მაქსიმიზირება. პოპერისათვის, პირიქით, ობიექტური რაციონალობა უმტავრესად შევიწროვებულია ინფორმაციის ნაკლებობით, ამ ცოდნით per se. აქტორები არიან სუბიექტურად რაციონალურნი, როდესაც ისინი მოქმედებენ იმ შეხედულებების შესაბამისად, რომლებიც წარმოქმნილია ინდივიდთათვის სიტუაციურად ხელმისაწვდომი ცოდნის საფუძველზე.[4]

     Abell (1992: 198) მართებულად აღნიშნავს, რომ სოციოლოგებისატვის, რომელთა სურვილია სუბიექტური რაციონალობის გაგება, მთავარ ამოცანას უნდა წარმოადგენდეს აქტორთა "ინფორმაციული" გარემოს მოდელირება. ეს ნიშნავს, რომ სოციოლოგების მიზანს უნდა წარმოადგენდეს აქტორთათვის ხელმისაწვდომი ინფორმაციის კვლევა, რომელიც (ინფორმაცია) წარმოადგენს იმ სოციალური ურთიერთობების პროდუქტს, რომელშიც აქტორები ჩართულნი არიან. Abell-ის პოზიციზ ბოლომდე პოპერიანულია, რამდენადაც იგი აცნობიერებს, რომ სიტუაციის არანაკლებ მნიშვნელოვან ასპექტს წარმოადგენს ცოდნის სოციალური სტრუქტურირება, ვიდრე სხვა, ვთქვათ, მატერიალური ხასიათის წყაროების, სტრუქტურირება. იქ, სადაც ასეთი გასაგები სიტუაციური ანალიზი მიიღწევა, პოპერიანული დასკვნა სახეზეა: სოციოლოგთათვის ნაკლებად მნიშვნეოვანია იმის საწიროება, რომ ინდივიდუალური ფსიქოლოგიის დონეზე მიმართონ პროცედურული რაციონალობის საკითხსებს.

     ამრიგად, თუ Simon-ის პროცედურული ინტერესი კვლევით ყურადღებას პირდაპირ ინდივიდუალური ფსიქოლოგიის ასპექტებზე მიმართავს, პოპერის დაინტერესება სიტუაციური ლოგიკითაშკარად მოიცავს სოციოლოგიურ საკითხებს. პირველი მიდგომა გამოსადეგია შედარებით ფორმალური "გადაწყვეტილების მიღების" პროცესისათვი, რომელსაც მიმართავენ, მაგალითად, ბიზნესის ან ადმინისტრაციული სფეროს ლიდერები. მეორე მიდგომა უფრო მეტად გამოდგება იმ სახის "გადაწყვეტილების მიღების" პროცესის გასაგებად, რომელიც ნაკლებად ფორმალური და ექსპლიციტურია და რომელსაც ინდივიდები მატ ყოველდღიურ ცხოვრებასი მიმართავენ.

     სოციოლოგები, რომლებიც RAT-ის ასეთ გაგებას ემხრობიან, ახსნის საფუძვლად იყენებენ აუცილებელ მაკროსოციალურ რეგულაციებს. ასეთ რეგულაციებს მიეკუთვნება, მაგალითად, ინდივიდთა გადაწყვეტილებები იმის შესახებ, მიატოვონ თუ დარჩნენ სკოლასი, დაქორწინდნენ თუ არა და - ვისზე, იყოლიონ თუ არა ბავშვები და რამდენი, ხმა მისცენ თუ არა რომელიმე პარტიას სხვასთან შესადებით, მიიღონ თუ არა მონაწილეობა თავისუფალ ასოციაციებში ან სოციალურ მოძრაობებში, დაკავდნენ თუ არა კრიმინალური მოღვაწეობით და ა.შ.

     RAT-ის მიერ სიტუაციური დეტერმინიზმის გაზიარება, რომელსაც ინდივიდთა მოქმედებების მაკროსოციალური რეგულაციების აღიარებამდე მივყავართ, განსაკუთრებული სიმწვავით აყენებს საკითხს, თუ როგორ აკეთებენ აქტორები არჩევანს არსებულ ინდივიდუალურ უპირატესობატა პირობებში. სხვანაირად რომ ითქვას, საკითხი ისმის იმის შესახებ, ხომ არ ირღვევა ამ შემთხვევაში ინდივიდთა უტილიტარული ინტერესების პრიმატი, რომელიც RAT-ის ამოსავალს წარმოადგენს? საბოლოო ჯამში, სიტუაციური დეტერმინიზმის აღიარება ხომ არ არის მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმის პოზიციის დათმობა სოციალური სისტემების მოთხოვნების სასარგებლოდ? ხომ არ იმეორებს RAT-ი პარსონსის თეორიის გზა?

     RAT-ის სავარაუდო პასუხი ამ კითხვაზე ასეთია: ინდივიდუალური უპირატესობები, გარკვეულ შემთხვევაში, შეიძლება დაფუძნებული იყოს ისეთ ღირებულებებსა და შეხედულებებზე, რომლებიც ცალსახად არ დაიყვანება ეგოისტურ და უტილიტარულ ინტერესებზე. ეს ნიშნავს, რომ უპირატესობები ყალიბდება სოციალიზაციის პროცესში და, ამდენად, კავშირშია კულტურასთან და სოციალურ სტრუქტურასთან. ამ შემთხვევაში რაციონალური არჩევანი იზღუდება სოციალური პირობებით და განსაზღვრულია იმ შესაძლებლობათა ნუსხა, რომელიც უზრუნველყოფს აქტორთა მიერ არჩევანის გაკეთებას. აქედან გამომდინარე, შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ეგოიზმის როლის შესახებ ჰიპოთეზა კარგავს გავლენას (მნიშვნელობას), რამდენადაც ინდივიდები მოქმედებენ სიტუაციაში სხვა ადამიანთა და ჯგუფთა ინტერესების გათვალისწინებით. თუმცა, ეგოიზმის როლის შესახებ ჰიპოთეზის მომხრეები ამტკიცებენ, რომ არჩევანის გაკეთება სხვათა ინტერესების გათვალისწინებით და ნორმების შესაბამისად ისევ ეგოისტური ინტერესების საფუძველზე უნდა აიხსნას. დროთა განმავლობაში ადამიანები აცნობიერებენ, რომ თანამშრომლობა და ჯგუფის ინტერესებისათვის ზრუნვა წარმოადგენს რაციონალურ საშუალებას საკუთარი სარგებლობის მაქსიმალური გაზრდისათვის იმ სიტუაციაში, როდესაც ინდივიდები ურთიერთდამოკიდებულები აღმოჩნდებიან და როდესაც მათ უწევთ სხვისთვის აუცილებელი რესურსების გაკონტროლება.

     ზემოთაღნიშნულის საილუსტრაციოდ მოვიყვანოთ ასეთი მაგალითი (სოციოლოგიური ლექსიკონი, 1999: 265): განვიხილოთ საკითხი პროფკავშირობის წევრობის შესახებ. დავუშვათ, რომ პროფკავშირი, რომელიც წარმოადგენს მოსამსახურეთა განსაზღვრულ ჯგუფს, აწარმოებს მოლაპარაკებებს მეპატრონეებთან (სამუშაოს დამკვეთებთან) ხელფასის გაზრდასთან დაკავშირებით და გამოხატავს ამ ჯგუფის თითოეული წევრის ინტერესს. რამდენადაც პროფკავშირებში მონაწილეობა ნებაყოფილობითია, მაშინ რატომ აკეთებენ ინდივიდები არჩევანს, რომ შევიდნენ პროფკავშირებში და გადაიხადონ საწევრო გადასახადი? მათ ხომ იციან, რომ თუ მეპატრონეები, პროფკავშირებთან მოლაპარაკების შედეგად გასცემენ მომატებულ ხელფასს. ეს შეეხება ყველას, მიუხედავად იმისა არიან თუ არა ისინი პროფკავშირების წევრები. ერთი შეხედვით ჩანს, რომ, ამ შემთხვევასი, პროფკავშირებში გაწევრიანებისათვის მატერიალური დაინტერესება არ არსებობს. პირიქით, შეიძლება გვეფიქრა, რომ ეგოისტი ინდივიდის ერთადერთი რაციონალური არჩევანი უნდა მდგომარეობდეს free rider-ის სპეციფიკური როლის ათვისებაში., რომელიც გულისხმობს იმას, რომ არ გადაიხადოს პროფკავშირების წევრობის გადასახადი, თუმცა, მიიღოს მომატებული ხელფასი, რომელიც წარმოადგენს მისი თანამშრომლების (რომლებიც პროფკავშირების წევრები არიან) კოლექტიური ძალისხმევის შედეგს. მაგრამ, ისიც ცხადია, ომ თუ ყველა ინდივიდი ასეთ არჩევანს გააკეთებდა, მაშინ არც პროფკავშირები იარსებებდა და, შესაბამისად, არც მომატებული ხელფასი. როგორც ჩანსა, ხდებიან რა პროფკავშირების წევრები, ეს მოქმედებები მაინც უნდა აიხსნას ეგოისტური ინტერესების მქონე აქტორების არჩევანზე დაყრდნობით. თუმცა, ამ შემთხვევაში ეს ინტერესები (შესაბამისად, რაციონალური არჩევანი) თანაფარდობაშია სოციალური სისტემის მიერ შემოთავაზებულ სტიმულებთან. პრაქტიკაში ბევრი ადამიანი შედის პროფკავშირებში, რამდენადაც სავსებით შეგნებული აქვთ, თუ რა შედეგს მოიტანს პროფკავშირების დასუსტება მისი წევრების შემცირების გამო და, რომ, თავად მათი გრძელვადიანი ინტერესები მოითხოვს პროფკავშირებში გაწევრიანებას და მისი გავლენის შენარჩუნებას. მაშასადამე, ინდივიდები ახდენენ ჯგუფური ნორმების ინტერნალიზებას, რომელთა თანახმად, პროფკავშირების წევრობა მაღალ შეფასებას იმსახურებს. ამავე დროს, ინდივიდები აღწევენ ინდივიდუალურ უპირატესობებსაც, რამდენადაც წმინდა ობიექტური შედეგის გარდა (ხელფასისი მომატება), იმსახურებს სიმპატიას თანამშრომლების მხრიდან.

     ეს მაგალითი მოწმობს, რომ როდესაც სოციოლოგიური ანალიზის ცენტრი ცალკეული ინდივიდუალური ქცევის ფენომენებიდან (მიკრო დონე) გადაინაცვლებს სოციალური ჯგუების და სისტემების გავლენაზე (მაკრო დონე), ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს ინდივიდუალური მოქმედებების მოდელირებასთან, რომელსაც საფუძვლად ისევ ოპტიმიზაციის იდეა და ეგოიზმი უდევს. ამასთან, შესაძლებელია ვილაპარაკოთ მაკრო-დონის შედარებით დამოუკიდებლობაზე ინდივიდებისაგან, იმ თვალსაზრისით, რომ სოციალური სისტემები არ იქმნება უბრალოდ ინდივიდუალურ აქტორთა მოქმედებების შეჯამების გზით. პირიქით, სოციალური სისტემები ფლობს ისეთ თვისებებს, რომლებსაც შეუძლია ინდვიდთა მოქმედებების შეზღუდვა და მათ უპირატესობებზე ზეგავლენის მოხდენა. ამრიგად, RAT-ის ფარგლებში ხდება მცდელობა იმისა, რომ გაერთიანდეს მაკრო დონეზე სოციოლოგიური ანალიზი მიკრო-დონეზე ანალიზთან და, აქედან გამომდინარე, გადაიჭრას დუალიზმი - მოღვაწეობა/სტრუქტურა.

     საბოლოოდ, Goldthorpe (1998: 181) დაასკვნის, რომ გაცილებით მომგებიანია სიტუაციურ, ვიდრე პროცედურულ რაციონალობაზე ფოკუსირება, რამდენადაც სიტუაციური რაციონალობა უზრუნველყოფს ახსნას, რომელიც ღიაა კრიტიციზმის (ფაქტების და ლოგიკის საფუძველზე) მიმართ. ერთი მხრივ, მოქმედების სიტუაციების ანალიზი დამოკიდებული აქტორებთან დაკავშირებულ კომპონენტებზე (უნარებზე). მეორე მხრივ, აქტორებზე რაციონალობის მიწერა უნდა ჩაითვალოს როგორც პრაქტიკული სილოგიზმის დაგვირგვინება, რომელიც შეიძლება გამოკვლეულ იქნას მენტალური მდგომარეობების დადასტურების გარეშე. კრიტიკა იღებს მოქმედების მოცეული სიტუაციის აღწერას, მაგრამ ცდილობს აჩვენოს, რომ მასში ჩართულ აქტორებს შეუძლიათ რაციონალურად მოიქცნენ იმისაგან განსხვავებული გზით, რაც დაკვირვებასი მოიცემა. მაშასადამე, სიტუაცია არ არის მხოლოდ ერთადერთი მოცემულობა და, რომ, მოვლენების ახსნა არასრულია. უფრო რადიკალურად თუ ვიტყვით, პრაქტიკული სილოგიზმი ბევრი თვალსაზრისით ნაკლვანია, რამდენადაც სინამდვილეში არ არსებობს ადეკვატური ბაზა, რომელიც უზრუნველყოფდა დაკვირვებადი მოქმედების, როგორც რაციონალურის, გაგებას. ეს კი ახალი ანალიზის მოსინჯვის შესაძლებლობას იძლევა.

4. მოქმედების ზოგადი თუ სპეციალური (კერძო) თეორია?

     RAT-ის ვერსიათა დიფერენცირების წინა ორი კრიტერიუმი ნაწილობრივ გადაიკვეთება მესამე კრიტერიუმის მიერ, რომელიც RAT-ის ვერსიებს განასხვავებს იმის მიხედვით, უზრუნველყოფენ ისინი მოქმედების ზოგად თუ სპეციალურ თეორიას. ეს საკითხი დაკავშირებულია შეზღუდვებთან, რაც რაციონალური არჩევანის პოზიციიდან მოქმედების ახსნასთან არის დაკავშირებული.

     RAT-ის ახსნითი შესაძლებლობების ლიმიტირების ერთ-ერთ პირობას წარმოადგენს მცდელობა, რომელსაც მოქმედების ცნება დაყავს ქცევის კატეგორიაზე. ამ უკანასკნელის ქვეშ იგულისხმება ქმედება, რომელიც აიხსნება მხოლოდ "გარედან", ანუ, არ ხდება მისი შინაგანი რეფერენცია ფსიქოლოგიური (ან ბიოლოგიური) თვალსაზრისით[5]. სხვა შემთხვევაში, RAT-ის ვერსიებს შორის განსხვავება მჟღავნდება იმასთან დაკავშირებით, თუ რამდენად ხდება მათ მიერ, რაციონალობის საფუძველზე, მოქმედების ტიპების ახსნის ლიმიტირება. J.H. Goldthorpe (1988: 175) ისევ იწყებს RAT-ის ეკონომიკური ვერსიებით.

     ეკონომიკის მეცნიერების ისტორიიდან შეიძლება ბევრი მაგალითის მოყვანა, როდესაც RAT-ის ფუნქცია განისაზღვრება მოქმედების გარკვეული სფეროების დახასიათებით ორი - მოტივაციის და/ან ინსტიტუციური კონტექსტის - თვალსაზრისით. აქედან გამომდინარე, მოითხოვება, რომ ეკონომიკური ანალიზი შეეხოს, ერთი მხრივ, მოქმედებებს, რომლებიც მიმართულია სიმდიდრის მოპოვებაზე, მატერიალური საჭიროებების და სურვილების დაკმაყოფილებაზე, ხოლო, მეორე მხრივ, მოქმედებებს, რომლებიც სრულდება ფულზე და ბაზარზე დამყარებულ ინსტიტუციურ გაცვლით სისტემებში. ყველა ამ დონეზე ეკონომიკა განიხილება როგორც დამოუკიდებელი მეცნიერება, ხოლო RAT როგორც სპეციალური თეორია.

     ამისაგან განსხვავებით, ზოგიერთი მოაზროვნე (L. Robbins, 1932/1949: chapter 1) გაცილებით შორს მიდის, აცხადებს რა, რომ ეკონომიკური ანალიზი არ უნდა შემოიფარგლოს მხოლოდ "კლასიფიკატორული" ძიებებით და მოქმედების კერძო სფეროებით, არამედ, საზოგადოდ, მოქმედებისთვის დამახასიათებელი ასპექტებით. მათი აზრით, ეს ანალიზი გამოიყენება ყოველთვის, როდესაც საკითხი დგება მიზნების და საშუალებების ურთიერთობის შესახებ, უფრო ზუსტად, იმ საშუალებების მოწესრიგების შესახებ, რომელთაც აქვთ "ალტერნატიული ღირებულება", კონკურენტული მიზნების დასაკმაყოფილებლად. სხვა სიტყვებით რომ ითქვას, RAT-ის ეს ეკონომიკური ვერსია ცდილობს იყოს მოქმედების რელევანტური თეორია ყველა გარემოებაში, რომელშიც მსგავსი "ეკონომიზაცია" არსებობს. მას არა აქვს არანაირი შეზღუდვა იმ მოქმედებების მიმართ, რომლებიც სრულდება კონვენციის საფუძველზე ჩამოყალიბებულ ეკონომიკურ ინსტიტუტებში ან ურთიერთობებში.

     ეს ტენდენცია, რომელიც ცხადად ავლენს მისწრაფებას "ეკონომიკური იმპერიალიზმისაკენ", თავის კულმინაციას G. Becker-ის (1976) ნააზრევში აღწევს. ბეკერის მიხედვით, RAT როგორც უტილიტარული თეორია, უფლებამოსილია წარმოადგენდეს სოციალური მოქმედების ზოგად თეორიას, რომელიც მოწოდებულია ახსნას ქცევის ისეთი მოდელები, როგორიცაა, მაგალითად, დანაშაული, ეკლესიაში სიარული, ან თვითმკვლელობა. ამ შემთხვევაში ყველა სოციალური მოქმედება შეიძლება და უნდა განიხილებოდეს ინდივიდთა პოზიციიდან (თვალთახედვიდან). ეს ხელს შეუწყობს უპირატესობათა სტაბილური ქსელის შექმნას, აგრეთვე, სიტუაციების (რომლებშიც ინდივიდები ჩართულნი არიან) შესახებ ოპტიმალური ინფორმაციის დაგროვებას. ყველაფერი ამის საფუძველზე კი გაიზრდება ინდივიდთა მიერ სარგებლობის მიღების შესაძლებლობა. ბეკერის მიხედვით, იმ შემთხვევაში, როდესაც მოქმედება გადაიხრება უტილიტარული თეორიის მოლოდინებისაგან, არ არის ნაყოფიერი დასახმარებლად მივმართოთ ახსნას, რომელიც დაეფუძნება ირაციონალობის, კულტურული ტრადიციის, ღირებულებითი ვალდებულების, ღირებულებების გადაფასების და ა.შ. თვალსაზრისებს. ასეთი ახსნა (რომელიც რაციონალური მოქმედების თეორიის საპირისპიროა) მოკლებულია კოჰერენტულ ბაზისს და უპასუხოდ ტოვებს კითხვას, თუ რატომ არის, რომ ადამიანის მოქმედება ზოგჯერ რაციონალური უნდა იყოს, ხოლო ზოგჯერ - არა. ამდენად, იქ, სადაც მსგავსი დევიაციები ჩნდება, საუკეთესო სტრატეგიას წარმოადგენს სიტუაციის ხელახალი ანალიზი, იმის აღიარებით, რომ მისი ზოგიერთი ასპექტი გაუგებარი დარჩა.

     RAT-ის სხვა ვერსიები, აგრეთვე, ცდილობენ ეკონომიკური მიდგომის გენერალიზებას (განზოგადებას), თუმცა, ნაკლებად "იმპერიალისტური" გზით, რამდენადაც განიცდიან ბიჰევიორისტული ეკონომიკის (Simon) დიდ გავლენას. ამ თვალსაზრისით, ყველაზე საინტერესოა პოპერი და მისი მიმდევრები, რომლებიც, გარკვეული მოდიფიკაციით, ბეკერის გზას აგრძელებენ. კერძოდ, პოპერი, სიტუაციური ლოგიკის ანალიზის საფუძველზე (რომელიც ეხმიანება ყველა სოციალურ მეცნიერებას, და ჰუმანიტარულსაც, რამდენადაც ჩართულია მოქმედების ახსნაში), ამტკიცებს, რომ მისი მიზანია უტილიტარული თეორიის გენერალიზება (K. R. Popper, 1976: 117-8). პოპერის თანახმად, ჰერმენევტიკული ტრადიციიდან მომდინარე რაციონალობის კონცეფციის სისუსტე ან "სიცარიელე" (რამაც, ამ ტრადიციის ფარგლებში, რაციონალობა "ტოლერანტობის პრინციპით" ჩაანაცვლა) შეიძლება გადაილახოს, რამდენადაც შესაძლებელია დაკვირვებადი მოქმედების, როგორც რაციონალურის, რეკონსტრუირება გარკვეულ სიტუაციებში. ეს უზრუნველყოფს მოქმედების გაგებას უფრო მეტად, ვიდრე ამას წმინდა გარეგანი ახსნა შეძლებდა (თუმცა, ამავე დროს, იგი მიმართავს ტექსტუალური კვლევის და ისტორიოგრაფიის ჰერმენევტიკული ტრადიციის საფუძვლებს (K. R. Popper, 1972: თავი 4), რომელსაც პოპერი მიყავს მოქმედების ისეთ შინაარსთან, რომელიც ძნელია გაგებულ იქნას, როგორც რაციონალური).

     როგორც Goldthorpe (1988: 177) დაასკვნის, მიუხედავად ამ ავტორების შესაშური მცდელობისა დაასაბუთონ, რომ RAT უზრუნველყოფს ბევრი ისეთი სოციალური ფენომენის (მაგალითად, მისნობა, იდეოლოგია, პანიკა, ბრბოს ძალმომრეობა, რევოლუციები, ან მთელი რიგი ნორმატიული სტრუქტურები) გამოანგარიშებას (გათვლას), რომლებიც არ ამჟღავნებენ რაციონალობას უშუალოდ მოქმედების პროცესში - ეს მოაზროვნეები, საბოლოოდ, რწმუნდებიან, რომ RAT სხვა არაფერი შეიძლება იყოს, თუ არა სპეციალური თეორია. ბეკერის და პოპერის მიმდევართა ყოველი მცდელობა, რომ აღმოაჩინონ რაიმე გზა აღნიშნული მოქმედებების რაციონალობის გადასარჩენად, ისევ და ისევ იმას ამტკიცებს, რომ RAT უნდა განიხილებოდეს არა როგორც ის, რაც თავის თავს აკონსტრუირებს, როგორც მოქმედების ზოგადი თეორია, არამედ როგორც სპეციალური თეორია და გენერალიზება შეიძლება სწორედ ასეთი თეორიის ფარგლებში განხორციელდეს.

     Goldthorpe-ის (1998: 183-4) თანახმად, თუ გავიზიარებთ მოსაზრებას, რომ RAT უნდა შეეხოს იმ მოქმედებას, რომელიც გამოკვლეულ იქნება როგორც სუბიექტურად რაციონალური, თუმცა, იმის აღიარებით, რომ ფოკუსირება მოხდეს მოქმედების სიტუაციურ გაგებაზე - აქედან გამომდინარეობს, რომ RAT-ის ეს ვერსია ჩაითვლება მოქმედების სპეციალურ თეორიად. სხვა ავტორებიც (A. Carling, 1986) აღნიშნავენ, რაციონალური არჩევანის თეორია არის კერძო და არა ზოგადი თეორია, რამდენადაც ეხება მოქმედებებს, რომელთაც ადგილი აქვთ მოცემულ კონტექსტში და მოცემული უპირატესობების შესაბამისად.

     RAT-ის მიჩნევას მოქმედების სპეციალურ თეორიად უკავშირდება ერთი მნიშვნელოვანი გამოწვევა, რომელიც ამ პოზიციის საწინააღმდეგოდ ამოიზრდება და რომლის გათვალისწინებაც აუცილებელია. როგორც აღინიშნა, RAT-ის ინტერპრეტაცია სპეციალურ თეორიად თავიდან იცილებს საპირისპირო ვერსიასთან დაკავშირებულ წინააღმდეგობებს. ზოგადი თეორიის მომხრეები, რომლებიც ეყრდნობიან გენერალიზების იდეას, ვერ გაურბიან ტავტოლოგიებს ანდა ნდობას უცხადებენ საეჭვო "ნარჩენ კატეგორიებს". მაგრამ, მეორე მხრივ, თუ RAT განიხილება, როგორც მხოლოდ სპეციალური თეორია, მაშინ სერიოზული ზეწოლას ახდენს კითხვა იმის შესახებ, თუ რატომ უნდა "იყოფოდეს" მოქმედება ისე, რომ ზოგჯერ განიხილებოდეს როგორც რაციონალური, ხოლო ზოგჯერ - არარაციონალური?

     ყველაზე საიმედო სტრატეგიას საკითხის გადასაჭრელად Goldthorpe ხედავს იმაში, რომ RAT-ის მომხრეებმა თავი შეიკავონ არარაციონალური მოქმედების სახეებისადმი ად ჰოს მიმართვისაგან, განავითარონ რა მათი თეორიის შესაძლებლობები უპირატესად იმის ასახსნელად, თუ რა პირობებს უნდა აკმაყოფილებდეს არარაციონალური მოქმედება, რათა მან სოციოლოგიისათვის მნიშვნელობა შეიძინოს.

     ფუნდამენტური გამოსავალი, რომელიც ამ შემთხვევაში შემოითავაზება, ისაა, რომ მოქმედებამ, რომელიც იღებს ვალდებულებას არარაციონალური, "იმანენტური” ღირებულებების წინაშე, უნდა გადაკვეთოს რაციონალური მოქმედების მოდელები (ნიმუშები). ამ შემთხვევაში იმანენტური ღირებულებები არ არიან არც უნივერსალურები და არც - იდიოსინკრეტულნი, არამედ, კანონზომიერად ნაწილდებიან ადამიანებს შორის - ვთქვათ, სტატუსთან, ეროვნებასთნ ან სქესთან მიმართებაში. ამდენად, კვლევა უნდა ფოკუსირდეს მოქმედების პროცესებზე, რომლებიც, ღიაა ინტერპრეტაციისათვის რაციონალობის პოზიციიდან და რომელთა გავლითაც ჰეტეროგენული ღირებულებები ნაწილდება და ინსტიტუციონალიზდება ნორმატიულ სტრუქტურებში. თუ დავუკვირდებით, ის, რასაც ამ შემთხვევაში "ღირებულებითი ვალდებულებების" ჩარევა წარმოადგენს რაციონალურ მოქმედებაში, უეჭველ პარალელს ნახულობს იმასთან, რასაც ბუდონი იკვლევს, როგორც სუბიექტურად რაციონალური მოქმედების "გადახრას" ობიექტური სტანდარტებიდან.

     კიდევ უფრო მეტად, აღნიშნული გზა უახლოვდება მაქს ვებერის თვალსაზრისს "იდეალური ტიპების" შესახებ. მართლაც, რაციონალური მოქმედებისათვის პრივილეგიის მინიჭებით და მათ საფუძველზე, RAT გზას ხსნის მოქმედების არარაციონალური მოტივაციების ასახსნელად: როდესაც აღმოვაჩენთ, რომ რეალობა განსხვავებულია იმისაგან, რაც მოსალოდნელი იქნებოდა იმ შემთხვევაში, ინდივიდებს რომ რაციონალურად ემოქმედათ, შესაძლებელია დავაფიქსიროთ რეალური ქცევის, სულ ცოტა, არარაციონალური ასპექტები. ასეთ მეთოდს RAT არარაციონალური მოქმედების ახსნისათვის ყველაზე ეფექტურად მიიჩნევს (ეს საკითხი ქვემოთ კიდევ იქნება განხილული).

5. RAT - მოქმედების პრივილეგირებული თეორია?!

     სამი კრიტერიუმის საფუძველზე RAT-ის განსხვავებული ვერსიების დახასიათებისა და სოციოლოგიისათვის მათი რელევანტურობის განსაზღვრის შემდეგ, Gოლდტჰორპე ცდილობს აჩვენოს RAT-ის პრივილეგირებულობა სხვა თეორიებთან შედარებით. იგი აკეთებს ზოგადი ხასიათის შენიშვნას, რომლის თანახმადაც (J. Goldthorpe, 1998: 177) სოციოლოგიისათვის რელევანტური უნდა იყოს RAT-ის ის მოდელი, რომელსაც ექნება გამოკვეთილი ახსნითი ფუნქცია იმ მოქმედებების მიმართ, რომლებიც, მიკრო და მაკრო კავშირების მეშვეობით, სოციალურ რეგულაციებს (წესებს) ქმნის. ამასთან, ეს მოდელი უზრუნველყოფილი იქნება დამცავი მექანიზმებით მაშინ, როდესაც აღნიშნული ფუნქციის შესრულება ფერხდება.

     რაში მდგომარეობს RAT-ის პრივილეგირებული ხასიათი?

     Goldthorpe მიიჩნევს, რომ RAT წარმოადგენს არა ერთ-ერთ თეორიას სხვა თეორიათა შორის, არამედ თეორიას, რომლისგანაც უნდა დაიწყოს სოციალური მოქმედების ახსნის ყოველი მცდელობა. RAT-ის მხარდამჭერები (ნებისმიერი ვერსიის ფარგლებში), აშკარად თუ ფარულად, იზიარებენ ამ მოსაზრებას (თუმცა, რასაკვირველია, განსხვავებული ინტერპრეტაციით). ამ საერთო პოზიციიდან ისინი მკვეთრად უპირისპირდებიან მოქმედების სხვა თეორიების წარმომადგენლებს, რომლებიც (მეტ-ნაკლებად) საწინააღმდეგო პოზიციებზე დგანან - მაგალითად, მიიჩნევენ, რომ ახსნითი ძალისხმევა პირველ რიგში უნდა ფოკუსირდეს არარაციონალურ მოქმედებაზე, რომელსაც ხელმძღვანელობს ღირებულებები ანდა ნაკარნახევია ემოციებით.

     Goldthorpe (1998: 185) ცდილობს ჩამოაყალიბოს RAT-ის როგორც მოქმედების პრივილეგირებული თეორიის დამადასტურებელი სამი, ერთმანეთისაგან განსხვავებული, თუმცა, ურთიერთდაკავშირებული, თვალსაზრისი. ისინი, ამავე დროს, წარმოადგენს გამოხმაურება იმ დებატებზე, თუ როგორ უნდა მოხდეს RAT-ის მიერ არარაციონალური მოქმედების გათვალისწინება:

     პირველი, RAT აღიარებს რაციონალური მოქმედების უალტერნატივო პრიმატს. უნდა ჩაითვალოს, რომ რაციონალური მოქმედების იდეა წარმოადგენს პრიორიტეტულს არა მხოლოდ ირაციონალური, არამედ, აგრეთვე, არარაციონალური მოქმედების მიმართ. რაციონლური მოქმედება წარმოადგენს მოქმედებას, რომელშიც გარკვეული მოთხოვნები თანხვდება აქტიორთა მიზნებთან, მათ შეხედულებებთან და მოქმედების კურსთან, აგრეთვე, მათ შორის ურთიერთობასთან დაკავშირებით. რაციონალობის კონცეფციის სიძლიერე ან სისუსტე განისაზღვრება იმის მიხედვით, რამდენად ხდება დაკვეთა ამ მოთხოვნებზე. სხვანაირად რომ ითქვას, საჭიროა არსებობდეს რაციონალობის იდეა, რომლის საფუძველზე იქმნება მოქმედების ეტალონების ჯგუფი და მხოლოდ მათთან მიმართებაში ხდება შესაძლებელი არარაციონალური მოქმედებების ინტერპრეტაცია. ეს ნიშნავს, რომ ამ უკანასკნელთ მნიშვნელობა მხოლოდ რაციონალობის ფონზე ენიჭება. Goldthorpe-ის აზრით, სხვა გზის მონახვა არარაციონალური მოქმედებების ასასხსნელად რთულია და, ამდენად, მოქმედების სხვა თეორიებმა კონცეპტუალური საფუძველი სწორედ RAT-იდან უნდა აიღონ.

     მეორე, RAT-ის კონცეპტუალური უპირატესობა შეიძლება განვიხილოთ როგორც ჰერმენევტიკული ხასიათის პრივილეგია. ეს ნიშნავს, რომ სოციალური მეცნიერების წარმომადგენლები, ზოგადად, აქტიორები უკეთესად გაიგებენ სხვათა მოქმედებებს, თუ შეძლებენ მათ კონსტრუირებას რაციონალურ მოქმედებებად. სხვაგვარად თუ ვიტყვით (M. Hollis, 1987: 6-9), რაციონალობის კატეგორიის მეშვეობით (უფრო მეტად, ვიდრე, "მნიშვნელობის" რამდენადმე ბუნდოვანი კატეგორიის მოხმობით) არის შესაძლებელი "სხვა გონებასთან" და "სხვა კულტურასთან" ეფექტური მიახლოება. მხოლოდ რაციონალობა იძლევა საშუალებას განხორციელდეს სოციალური ცხოვრების ადექვატური ინტერპრეტაცია. ამდენად, Goldthorpe-ის აზრით, ნებისმიერი Versthende სოციოლოგიამ საიმედო თავშესაფარი RAT-ის ფარგლებში უნდა ჰპოვოს, განსაკუთრებით, იმ ვერსიაში, რომელიც ორიენტირდება ერთი მხრივ, უფრო სუბიექტურ, ვიდრე ობიექტურ რაციონალობაზე, ხოლო, მეორე მხრივ, უფრო სიტუაციურ, ვიდრე პროცედურულ რაციონალობაზე. იქ, სადაც დაკვირვებადი სოციალური რეგულაციები (წესები) ძირითად როლს თამაშობს და აქტიორები მათზე დაყრდნობით ახორციელებენ საკუთარ მიზნებს კერძო სიტუაციებში, ასეთი მოქმედება და ინტერაქცია მთელი თავისი მნიშვნელობით გასაგებია, განსხვავებით იმ შემთხვევებისაგან, როდესაც აუცილებელი ხდება ტრადიციისადმი მიმართვა ინდივიდთა არარეფლექსური კონფორმულობის, ანდა ღირებულებითი ვალდებულებების გამო. ამ უკანასკნელ შემთხვევებში თავს იჩენს პრობლემები ინტერპრეტაციულ გაგებასთან დაკავშირებით.

     მესამე, RAT-ის კონცეპტუალური პრივილეგია შეიძლება დაუკავშირდეს პრეტენზიას ახსნითი პრივილეგიის შესახებ, რაც ნიშნავს Erklaren (ახსნა) და Verstehen (გაგება) შორის კავშირს. ამ კავშირს ასე ახასიათებენ (J. S. Coleman, 1986: 1): "რაციონალური მოქმედება არის მისივე თავის ახსნა", რამდენადაც რაციონალურ მოქმედებას აქვს "უნიკალური მიმზიდველობა", იგი ყველაზე მეტად გასაგებია, მის შესახებ სხვა შეკითხვის დასმა საჭირო არ არის. RAT წარუმატებლობას განიცდის მაშინ, როდესაც არ არსებობს რაიმე გზა ირაციონალური ანდა არარაციონალური მოქმედებების პრევალენტურობის თავიდან ასაცილებლად. მაშასადამე, როდესაც "შავი ყუთები" დარჩენილია და ახსნითი ძალისხმევა არასაკმარისად არის ჩატარებული.

     RAT-ის პრივილეგირებულობის ინდიკატორების დახასიათების შემდეგ, Goldthorpe (1998: 186-7) ახდენს ერთგვარი რეზიუმეს ფორმულირებას, რომელიც, ფაქტობრივად, წარმოადგენს აღნიშნული თეორიის ძირითადი თავისებურებების მანიფესტაციას და გამოდგება RAT-ის უახლესი ინტერპრეტაციის ნიმუშად:

     სოციოლოგები უნდა დაკავდნენ RAT-ის იმ ვერსიით, რომელიც: ა) ფლობს შუალედური (intermediate) სიძლიერის მოთხოვნებს რაციონალობაზე; ბ) აქვს უპირატესად სიტუაციური აქცენტი გ) მიზნად ისახავს, იყოს სპეციალური თეორია, თუმცა - პრივილეგირებული ხასიათის.

     რაციონალობის სუბიექტური კონცეფციიდან (რომელიც RAT-ის საფუძველს უნდა წარმოადგენდეს) გამომდინარე, საჭიროა განხორციელდეს სერიოზული ძალისხმევა, რათა ეს კონცეფცია შეივსოს ორი მიმართულებით:

     ჯერ ერთი, საჭიროა იმ პირობების გაანალიზება, რომელთა გავლენითაც აქტიორები იწყებენ სისტემატურ (და არა იდიოსინკრეტულ) მოქმედებას იმ გზაზე, რომელიც, მათი აზრით, რაციონალურია. ეს გზა, შესაძლოა, გადახრილი აღმოჩნდეს მოქმედების იმ კურსისაგან, რომელიც ობიექტურ რაციონალობას შეესაბამება.

     მეორე, საჭიროა შემოღებულ იქნას კრიტერიუმი, რომელზე დაყრდნობითაც ერთმანეთისაგან გამოიყოფა მოქმედება, რომელიც ღიაა სუბიექტური რაციონალობის პოზიციიდან გასაგებად და მოქმედება, რომელიც ასეთ ღიაობას არ ამჟღავნებს - ე.ი. არარაციონალური მოქმედება. ამდენად, უნდა გაანალიზდეს ის პირობები, რომელთა დროსაც სისტემატური ხასიათის არარაციონალური მოქმედების გაჩენა ყველაზე მეტად არის მოსალოდნელი. აღნიშნული მიმართულებით პროგრესი მოითხოვს, რომ სოციოლოგებმა ახსნითი ძალების კონცენტრაცია მოახდინონ მოქმედების სიტუაციაზე, ვიდრე მოქმედი ინდივიდების ფსიქოლოგიაზე. სოციოლოგების მიზანს უნდა წარმოადგენდეს იმის ჩვენება, თუ როგორ ანგრევენ სიტუაციის სოციალურ-სტრუქტურული და პროცესუალური მახასიათებლები ობიექტურ რაციონალობას და წარმართავენ სუბიექტურად რაციონალურ მოქმედებას, რომელიც გადაიკვეთება სრულიად განსხვავებული მოტივების და მნიშვნელობების მქონე მოქმედებების მიერ.

     ასეთი გავრცობილი საზღვრების მიუხედავად, RAT უნდა დარჩეს მოქმედების სპეციალურ თეორიად. მისი წარმომადგენლები უნდა შეეგუონ ამ თეორიის ლიმიტირებულ ხასიათს. ეს ნიშნავს, რომ სოციალურმა რეგულაციებმა მხოლოდ იმ ზომით უნდა მიიღონ მხედველობაში კულტურული ტრადიციები, ღირებულებები და ნორმები, რამდენადაც ეს შესაძლებელია რაციონალური მოქმედების გათვალისწინებით. მხოლოდ ასეთი რედუქციონიზმი უზრუნველყოფს RAT-ის ჰერმენევტიკულ და ახსნით უპირატესობებს. თუმცა, ამავე დროს, ეს ანალიტიკური პროცესი ყოველთვის საჭიროებს ემპირიულ დადასტურებას.

6. კრიტიკა: RAT-ის რედუქციონიზმი

     RAT-ს სხვადასხვა თვალსაზრისით აკრიტიკებენ:

     ა) ამ თეორიას ბრალს დებენ "რეალობისაგან გაქცევაში", ანდა რეალობის რედუცირებაში ერთ განმსაზღვრელ - რაციონალური არჩევანის - პრინციპზე. როგორც კრიტიკოსები (I. Craib, 1992: 76) მიუთითებენ, RAT შორდება იმას, რაც დაკავშირებულია რეალობის გაგებასთან. საქმე ისაა, რომ მოქმედების ინტერპრეტაცია როგორც რაციონალური არჩევანის (გადაწყვეტილების) შედეგისა, არ ამოწურავს ამ მოქმედების შინაარსს. მაგალითად, სავსებით შესაძლებელია, ოჯახში გადაწყვეტილების მიღების პროცესის, როგორც რაციონალური არჩევანის, მოდელი წარმატებით მუშაობდეს იმ შემთხვევებში, როდესაც საჭიროა აიხსნას, თუ რატომ ახდენენ ქალები საოჯახო საქმეებზე, ხოლო მამაკაცები - ოჯახის გარეთ ანაზღაურებად სამუშაოზე კონცენტრირებას. თუმცა, შესაძლოა, აღნიშნული მოდელია სინამდვილეში არაფერს ამბობდეს რეალურ აქტიორთა რეალური მოტივების შესახებ. მაგალითად, ის ფაქტი, რომ მამაკაცი მუშაობს, ხოლო მისი მეუღლე სახლში რჩება, ეს შეიძლება იყოს რაციონალური არჩევანის შედეგი, მაგრამ ისიც სრულიად შესაძლებელია, რომ პრაქტიკაში ცოლს შეიძლება სურდეს მუშაობა, მაგრამ ქმარი უკრძალავდეს მას ამის გაკეთებას, ისევე როგორც, ცოლს, შემოსავლის გაუმჯობესების პერსპექტივის მიუხედავად, შეიძლება არც სურდეს ოჯახის გარეთ მუშაობა. სხვა შემთხვევაში, მამაკაცს შეიძლება ურჩევნია ცხოვრების დაბალი დონის პირობებში სახლში დარჩეს და ბავშვებს მიხედოს, მაგრამ ცოლმა აიძულოს იგი ოჯახის გარეთ მუშაობისათვის და ა.შ. ყველა შემთხვევაში გადაწყვეტილების მიღების პროცესი თავსებადია რაციონალურ შედეგთან, თუმცა, მოტივაციები სრულიად განსხვავებულია.

     მაშასადამე, რაციონალური არჩევანის მოდელი წარმოადგენს იმის რაციონალიზაციას, რაც ხდება და იმისაც, რაც შეიძლებოდა მომხდარიყო, ინდივიდთა რეალური მოტივაციებისაგან დამოუკიდებლად. ამ თეორიის მომხრეები (P. Abell, 1991: ხი) მათ მიერვე დასმულ შეკითხვაზე - "შესაძლებელია თუ არა ყოველთვის, post hoc, მოიძებნოს რაიმე მოტივი/უპირატესობა, რომელიც გარემოების შესაფერისი იქნება?" - ისინი პასუხობენ, რომ ეს შესაძლებელია, თუმცა, დაკავშირებულია გარკვეულ სიძნელეებთან, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებისათვის, როდესაც აქცენტი დასმულია არა ინდივიდუალურ მოქმედებებზე, არამედ ინდივიდთა ურთიერთდამოკიდებულებებზე. ამრიგად, მოითხოვება, რომ რაციონალური არჩევანის მოდელები წარმოადგენდეს კვლევის საფუძველს, მიუხედავად იმისა, შეესაბამება თუ არა მათი წინასწარმტყველება ან ახსნა იმას, რაც სინამდვილეში ხდება. ეს კიდევ ერთხელ მიგვითითებს იდეალური ტიპების შესახებ თეორიასთან ანალოგიაზე.

     ბ) კრიტიკა მიმართულია, აგრეთვე, RAT-ის შეზღუდულობაზე, იმ თვალსაზრისით, რომ იგი არის "სპეციალური" თეორია, რომელიც მოქმედებას ეხება მხოლოდ მოცემულ ვითარებებში, უპირატესობათა მოცემული ჩამონათვალის პირობებში. ეს თეორია შესაძლებელს ხდის აიხსნას, თუ როგორ ხდება მოქმედება გარემოებათა ერთი კონკრეტული ქსელის საზღვრებში, როდესაც ეს ქსელი გამოვლინდება სხვისგან დამოუკიდებლად, როგორც კერძო (ემპირიული) სიტუაცია. თუ ადამიანის მთელ ისტორიას ინდივიდთა მიერ განსხვავბულ ურთიერთობებში გაკეთებული რაციონალური არჩევანის თვალსაზრისით გადმოვცემთ, ეს სხვა არაფერი იქნება, თუ არა გარემოებათა მოცემული ქსელების, ანუ სიტუაციების, შეჯამება.

     გ) მკვლევარები (I. Craib, 1992: 77; B. Hindess, 1988: 39) მიუთითებენ, რომ RAT-ის მიჯაჭვულობა სიტუაციაზე ("სიტუაციური" ხასიათი) ამ თეორიას სტრუქტურული დეტერმინიზმის ფორმაში აქცევს. სტრუქტურული დეტერმინიზმი ამ შემთხვევაში მჟღავნდება სიტუაციის მიმართ დაქვემდებარებაში. ეს სუბორდინაცია შეიძლება განხორციელდეს ორი გზით (ორივე შემთხვევაში აქტიორები არიან მათი სიტუაციების შემოქმედნი და მოქმედებენ სიტუაციების შესაბამისად): ერთ შემთხვევაში აქტიორები მიყვებიან მოქმედების, მათი აზრით, ყველაზე უფრო რაციონალურ კურსს, რომელიც მოცემულია კერძო სიტუაციაში და რომელშიც ისინი საკუთარ თავს პოულობენ; მეორე შემთხვევაში, ინდივიდები ახდენენ გარკვეული ნორმების ინტერნალიზებას და მოქმედებენ მათი მიხედვით. ეს ის შემთხვევაა, როდესაც რაციონალური არჩევანის ჩარჩოებში ხდება ინტერაქციის განმეორებად ნიმუშებში ჩართული ნორმების გამომჟღავნება და მხედველობაში მიიღება მათი "მუდმივობა". მექანიზმები, რომელთა მიხედვითაც ინდივიდები სუბორდინაციულ მიმართებაში იმყოფებიან სიტუაციების მიმართ, შეიძლება განსხვავდებოდეს ორივე სიტუაციაში, მაგრამ საერთო შედეგები იგივე რჩება.

     ეს არის გზა, რომელიც გაიარა პარსონსმა: მან დაიწყო ინდივიდუალური მოქმედებით და შემდეგ გადავიდა სისტემების განვითარებაზე, შესაბამისად, სტრუქტურულ დეტერმინიზმზე. სოციოლოგების (ადამ სმიტიდან მოყოლებული) ტრადიციულ "ცდუნებას", რომ კერძო ინტერესების მქონე ინდივიდები, ამასთანავე, უნდა განიცდიდნენ სოციალურ წესრიგთან (როგორც მთლიანთან) გარკვეული კავშირის გავლენას, ვერც RAT გაექცა. როგორც ზემოთქმულიდან აშკარავდება, ამ თეორიის ფარგლებში მჟღავნდება prima case შემთხვევა სტრუქტურული დეტერმინიზმის ფორმის არსებობისათვის: ინდივიდებს უჭირავთ პოზიციები სიტუაციაში და მოქმედების განსაზღვრული კურსი (მსვლელობა) მიყვება ამ პოზიციით განსაზღვრულ სოციალურ რეგულაციებს (ანუ, თუ პარსონსის თეორიას მოვიხმართ, "სოციალურ როლებს") - ესაა მოქმედებები, რომელთაც რაციონალურს ვუწოდებთ. თუმცა, რაციონალური შედეგი შეიძლება ახლდეს ნებისმიერ (თუნდაც, არარაციონალურ) მოტივაციას.

     დ) Hindess (1988: 48-9) ამტკიცებს, რომ შეცდომას წარმოადგენს იმის მიჩნევა (როგორც ამას RAT აკეთებს), თითქოს სოციალურ სამყაროში მხოლოდ ინდივიდები წარმოადგენენ აქტიორებს. არსებობენ სხვა "სოციალური აქტიორებიც": ბიზნეს-ფირმები, პოლიტიკური პარტიები, ხელისუფლების (მმართველობის) ორგანოები, რომელთა საქმე და მიზნები არ დაიყვანება მათი შემქმნელი ინდივიდების ურთიერთობებსა და მიზნებამდე. ამგვარ "სოციალურ აქტიორთა" შიგნით ინდივიდთა ორგანიზაცია უნდა ვიკვლიოთ, როგორც მათივე მოქმედების პირობების ნაწილი. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ თუნდაც RAT-ის ფარგლებში შეიძლება შევეხოთ უფრო მეტს, ვიდრე ინდივიდებია - სოციალურ სტრუქტურებს და ორგანიზაციებს.

     ე) Hindess აყალიბებს კიდევ სხვა არგუმენტს: ვარაუდი იმის შესახებ, რომ აქტიორთა მსჯელობის (აზროვნების) ხერხი არის მხოლოდ რაციონალური, გვართმევს შესაძლებლობას, რომ თვალი მივადევნოთ მსჯელობის (აზროვნების) ტექნიკას, რომელსაც ისინი იყენებენ. ეს კრიტიკა ეხება არა მხოლოდ RAT-ს, არამედ ინდივიდუალური "პორტფელის" (portfolio) ყველა სახეს: ისინი მოქმედებას იკვლევენ, როგორც ინდივიდუალურ შეხედულებათა და სურვილთა პორტფელის (კოლექციის) პროდუქტს, რომელსაც აქტიორი "დაატარებს" ერთი სიტუაციიდან მეორეში. აქტიორები ახარისხებენ მათი, სიტუაციების მიმართ რელევანტური, შეხედულებების და სურვილების პოტფელებს, რომლებსაც იყენებენ მოქმედების შესაძლო კურსების იდენტიფიკაციისათვის და მათ შორის არჩევანის გასაკეთებლად. ამ მოდელში, აქტიორის პორტფელის შინაარსი შეიძლება შეიცვალოს დროის მონაკვეთში, მაგრამ ყოველ მოცემულ მომენტში ისინი შედარებით სტაბილურად მიიჩნევა.

     კრიტიკა ეხება სწორედ იმას, რომ ბევრ სფეროში გადაწყვეტილების მიღებისას, ინდივიდები იყენებენ მსჯელობის (აზროვნების) სპეციალურ ხერხებს, რომელთაც ძალიან ცოტა, ან არავითარი შეხება არა აქვთ პერსონალურ სურვილებთან ან შეხედულებებთან. მაგალითად, გამოცდილი ბუხჰალტერი ანგარიშებს ამოწმებს იმ პროცედურათა ქსელის შესაბამისად, რომელიც დამოუკიდებელია მისი ინდივიდუალური სურვილებისაგან (გარდა, ალბათ, ყველაზე აბსტრაქტული სურვილისა, რომ გამოიმუშაოს თავისი სარჩენი ფული და იმის რწმენისა, რომ ეს პროცედურები შეცდომებისაგან დაიცავს). ის, რაც ერევა, ერთი მხრივ, აქტიორის სურვილს/შეხედულებას და, მეორე მხრივ, მოქმედებას შორის, არის რაციონალობა. ეს არის ჩარევა კონტინუუმის ორ ბოლოს შორის, რომელიც ახდენს რაციონალური და არარაციონალური მოქმედებების განსხვავებას. ამ არგუმენტის მნიშვნელობა ისაა, რომ თუ მხედველობაში მივიღებთ მსჯელობის (აზროვნების) ტექნიკას, შეგვიძლია განვსაზღვროთ, რა არის რაციონალური ან არარაციონალური. ის, რაც შეიძლება რაციონალური იყოს აზროვნების ერთი ხერხისათვის, შეიძლება არ იყოს რაციონალური მეორისათვის.

     სხვანაირად ეს არგუმენტი ასე შეიძლება გამოითქვას (I. Craib, 1992: 79): RAT თავს არიდებს ეთნოგრაფიულ დეტალებს, რომლებიც საშუალებას გვაძლევს გავიგოთ, რას ფიქრობენ ადამიანები, როგორ აღიქვამენ და, ფაქტობრივად, ახდენენ იმ სამყაროს კონსტრუირებას, რომელშიც ცხოვრობენ. ეს სამყარო შეიცავს გზას (მეთოდს, ტექნიკას), რომლის მეშვეობითაც ისინი აგებენ თავიანთ შეხედულებას სამყაროს შესახებ, ინფორმაციას, რომელზედაც მათი გადაწყვეტილებებია დაფუძნებული. აქტიორის პორტფელის მოდელი მხედველობაში იღებს მხოლოდ შეხედულებებს და სურვილებს და ეძებს მათ შორის მარტივ კავშირს.

     ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნთ, რომ თუ RAT-ს განვიხილავთ როგორც უფრო მეტად სპეციალურ, ვიდრე ზოგად თეორიას, მაშინ იგი ჩაითვლება როგორც ადამიანის მოქმედების ერთი განზომილების მომცველი, რომლის მნიშვნელობა დღევანდელი საზოგადოებისათვის ძალზე დიდია. რაციონალობის ის ფორმა, რომელსაც იგი გვთავაზობს და რომელსაც თამამად შეიძლება ინსტრუმენტალური რაციონალობა ეწოდოს, წარმოადგენს მოქმედების და აზროვნების ფორმას, რომელსაც ყოველდღიურ ცხოვრებაში ვიყენებთ. ინსტრუმენტალური რაციონალობის მიერ აგებული მოდელები უთუოდ გვეუბნებიან რაღაც მნიშვნელოვანს სამყაროს შესახებ. ადამიანები აქტიურად იყენებენ მათ, რამდენადაც ეს მოდელები გვთავაზობენ მოქმედების გზას სოციალურ სამყაროში, რომელთა მეშვეობითაც ადამიანები ახდენენ სირთულეებში გარკვევას და წინაღობების გადალახვას. თუმცა, RAT იგნორირებას ახდენს ადამიანის ბევრი სხვა, აგრეთვე მნიშვნელოვანი მოქმედების.

     მაგალითად, ოჯახში გადაწყვეტილების მიღების პროცესის მექანიზმი, როგორც RAT-ის ერთ-ერთი მოდელი აღწერს იმას, რაც, რასაკვირველია, შეიძლება ხდებოდეს ზოგიერთ, მაგრამ არა - ყველა შემთხვევაში. ეს მოდელი გულისხმობს (უშვებს) ოჯახის წევრთა არჩევანზე სტრუქტურულ დეტერმინაციებს (შეზღუდვებს), რაც, როგორც ითქვა, მოწმობს იმას, რომ RAT-თვის დამახასიათებელია სტრუქტურული დეტერმინიზმი. შეიძლება ითქვას, რომ ეს თეორია აჩვენებს გზას, რომლის მიხედვითაც ურთიერთობათა არსებული სტრუქტურები კვლავწარმოებას მიმართავენ. ეს არის იდეალური ტიპის რაციონალობის შემოტანა, რომლის საფუძველზეც არარაციონალური არჩევანი სრულდება შედეგით, რომელიც რაციონალური მოქმედების რელევანტურია.

     აღნიშნულიდან გამომდინარე, აშკარაა, თუ როგორ ხდება (I. Craib, 1992: 77) RAT-ის რეინტეგრაცია პარსონსის სისტემასთან. მიუხედავად იმისა, რომ თავის საფუძველში იგი მიისწრაფვის მიზან-რაციონალური მოქმედებისა და მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმისაკენ (რაც ვებერიანულ ტრადიციას აგრძელებს), RAT თანდათან იღებს მიმართულებას, რომელიც მხედველობაში იღებს საზოგადოებას, როგორც მთლიანს და გადადის კოლექტივის დონეზე. თუმცა, ამავე ზომით, ეს თეორია კარგავს მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმის გავლენას და, აქედან გამომდინარე, საკუთარ თავსაც შორდება.

IV თავის ძირითადი შინაარსი

     1. რაციონალური არჩევანის თეორია (სხვანაირად: რაციონალური მოქმედების თეორია - RAT), რომელიც თავიდან ცნობილი გახდა გაცვლის თეორიის სახელით, წარმოადგენდა რეაქციას პარსონსის "გრანდ-თეორიაზე", რომელიც, მართალია, "ერთეული აქტის" განხილვით იწყება, მაგრამ, საბოლოო ანგარიშით, სოციალური სისტემის ინტერესებს ანაცვალებს ინდივიდის ვოლუნტარისტულ ავტონომიურობას. RAT, პირიქით, სოციალური სისტემის და კოლექტივის ინტერესებს უგულებელყოფს და ამოსავლად ინდივიდის კერძო ინტერესებს აცხადებს. აღნიშნულ თეორიას აქვს მკაფიოდ ჩამოყალიბებული უტილიტარული ხასიათი: დოგმატური საწყისი პრინციპის - არ არსებობს ისეთი რამ, რასაც საზოგადოების ინტერესები ჰქვია - ფონზე, იგი აღიარებს, რომ ინდივიდები რაციონალურად მოქმედებენ კერძო სიტუაციაში იმისათვის, რათა უზრუნველყონ პირადი სარგებლობის (მოგების) მაქსიმიზაცია და მინიმუმამდე შეამცირონ დანაკარგები. ყოველი ინდივიდს, მეტ-ნაკლებად, გააჩნია საკუთარი უპირატესობების სკალა და ამის შესაბამისად აკეთებს არჩევანს, თუ რა მოუტანს მას მაქსიმალურ კმაყოფილებას.

     2. RAT-ის ვარიაციათა დიფერენცირება შესაძლებელია სამი კრიტერიუმის მიხედვით:

     ა) რაციონალობაზე მოთხოვნის ხარისხი. RAT ეყრდნობა მეტათეორიულ დაშვებას, რომ ინდივიდები მოქმედებენ რაციონალურად და ორიენტირებულნი არიან შედეგებზე, რომლებიც გამოხატავენ თანხვედრას აქტიორთა მიზნებს, ამ მიზნების გახორციელების შესახებ წარმოდგენას და მოქმედების რეალურ მსვლელობას შორის. ეს არის მიზან-რაციონალური მოქმედების ტიპი, რომლის სპეციფიკურ მახასიათებელს წარმოადგენს ოპტიმიზაციის იდეა: ინდივიდები ალტერნატივათა შორის არჩევანს ახორციელებენ ოპტიმალური გზით, ანუ მოცემული სიტუაციის და მათთვის ხელმისწვდომი რესურსების შესახებ ცოდნის საფუძველზე ახორციელებენ მეტ-ნაკლებად ზუსტ გამოთვლებს, რათა მაქსიმალურად გაზარდონ სარგებელი. იმ შემთხვევაში, როდესაც რაციონალური მოქმედება წარუმატებლობას განიცდის, RAT გვთავაზობს მოქმედების სტრატეგიათა ვარიაციებს, თვით არჩევანის დიაპაზონის შეზღუდვის ჩათვლით, რათა შენარჩუნდეს პრაგმატული ინტერესების პრიმატი. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, RAT ავითარებს მხოლოდ ემპირიული რაციონალობის იდეას (მიზან-რაციონალურ მოქმედებას) და უარყოფს სუბსტანციურ რაციონალობას (ღირებულებით-რაციონალურ მოქმედებას), რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ინდივიდის მოქმედება არ იზღუდება შეფასებითი სტანდარტებით, ანუ არ იმართება მორალური, ესთეტიკური და ა.შ. ღირებულებების საფუძველზე.

     RAT-ის ვერსიები განსხვავდება იმ თვალსაზრისით, რამდენად აღიარებენ მოქმედების რაციონალური გათვლის და სარგებლობის მაქსიმიზაციის შესაძლებლობას. აქედან გამომდინარე, დიფერენცირება ხდება ობიექტური და სუბიექტური რაციონალობის ვერსიებს შორის. ობიექტური რაციონალობის კონცეფციებში (RAT-ის ეკონომიკური ვერსიები) რაციონალობაზე "დაკვეთა" იღებს ფორმალურ ხასიათს, რაც დაკავშირებულია წინააღმდეგობის მოხსნის და ტრანზიტული ხასიათის ეკონომიკური თანამიმდევრობის მოთხოვნებთან. ეს ინტერპრეტაცია ეფუძნება ვარაუდს, რომ აქტიორები ფლობენ საკუთარი რესურსების და კერძო სიტუაციების "სრულყოფილ ცოდნას" და მათემატიკურად ზუსტი გათვლების საფუძველზე იყენებენ საუკეთესო შესაძლებელ გზებს მიზანთა მისაღწევად. სუბიექტური რაციონალობის კონცეფცია (Simon-ის "შეზღუდული რაციონალიზმის" თეორია, Boudon-ის "კოგნიტური ფსიქოლოგია", პოპერის "სიტუაციური ლოგიკის ანალიზი" და სხვ.) ამოდის რეალიზმის პოზიციიდან და ამტკიცებს, რომ რაციონალობაზე მოთხოვნა არ შეიძლება იყოს ტრანზიტულობის მსგავსი დედუქცია და იგი გაცილებით სუსტია. რაციონალობის იდეა ამ შემთხვევაში ის არის, რომ აქტიორები ფლობენ შეხედულებებს და მისდევენ მოქმედებების მსვლელობას მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ ამისათვის "კარგი მიზეზები” გააჩნიათ, თუმცა, ისინი შეიძლება ვერც კი აკმაყოფილებდნენ რაციონალიზმის უნივერსალურ სტანდარტებს და "ობიექტურად" შეცდომასაც კი წარმოადგენდეს. მაშასადამე "რაციონალურია" ის, რაც "დამაკმაყოფილებელია" და "ლოგიკურია" ემპირიული სიტუაციიდან გამომდინარე. ეს სხვა არაფერია, თუ არა "სიტუაციური ობიექტურობა".

     მკვლევარები (Goldthorpe) მიიჩნევენ, რომ როგორც ობიქტური, ისე სუბიექტური რაციონალიზმის კოცეფციები გაუმართლებელი ცალმხრივობით ხასიათდება და არ არის დაცული ტავტოლოგიებისაგან. კერძოდ, ობიექტური რაციონალიზმის პოზიცია არარეალისტურად გამოიყურება და ემპირიულად დაუსაბუთებელია. იმ მოქმედებების შემთხვევაში, რომლებიც არ შეესაბამება რაციონალობის სავალდებულო კრიტერიუმებს, "საკომპენსაციო" მცდელობები - მათი გამოცხადება "ანომალიებად" და "ნარჩენ კატეგორიად", ანდა ასეთი მოქმედებების "გარაციონალურების" მოთხოვნა - არადამაჯერებლად გამოიყურება. რაც შეეხება სუბიექტური რაციონალიზმის თვალსაზრისს, გადამწყვეტი კითხვა, რომელიც ჩნდება, არის ის, თუ როგორ უნდა იქნას გაგებული "კარგი მიზეზები", რაც წარმოადგენს მოქმედების რაციონალობის საკმარის მოტივაციას. ამ შემთხვევაში გაზვიადება ხდება მოქმედების ჰერმენევტიკული ინტერპრეტაციის (კერძოდ, "გულმოწყალების პრინციპის”). საბოლოო ჯამში, სუბიექტური განზრახვების პოზიციიდან მოქმედების დეტერმინაცია კონფლიქტში მოდის რაციონალობის იდეასთან. ეს მიუთითებს იმაზე, რომ ორივე - ობიექტური და სუბიექტური რაციონალობის - ხაზი ღიაა შემდგომი გადამუშავებისათვის და სოციოლოგებმა უნდა განავითარონ RAT-ის ვერსიები, რომლებიც დაფუძნებულია "შუალედური” რაციონალობის მოთხოვნებზე.

     ბ) სიტუაციურ ან პროცედურულ რაციონალობაზე ფოკუსირება. ამ შემთხვევაში საკითხი ეხება იმას, რაციონალური არჩევანი უფრო მეტად სიტუაციურად არის დეტერმინირებული თუ - ფსიქოლოგიურად. RAT-ის ეკონომიკურ ვერსიებში მოქმედების რაციონალობა გაიგება, როგორც საბაზრო სიტუაციაზე რეაქცია. საბაზრო სიტუაცია ავიწროვებს ალტერნატივათა დიაპაზონს, თუმცა, აქტიორებს მაინც რჩებათ "ავტომატურად გაანგარიშებადი" არჩევანი, რომელიც უზრუნველყოფს სარგებლობის მაქსიმიზაციას. ეს პოზიცია ცნობილია "ბიჰევიორისტული" ეკონომიკის სახელწოდებით. RAT-ის სხვა ვერსიაში (Simon), პირიქით, აქცენტი აქტიორის "სხეულის გარედან" გადაინაცვლებს "სხეულის შიგნით" და ყურადღების ცენტრში ექცევა ინდივიდის ინფორმაციის გადამუშავების და კალკულირების უნარები. არსებობს მესამე - შუალედური - ვერსიაც, რომელიც ცდილობს მოქმედებაზე როგორც სიტუაციური, ისე პროცედურული ზემოქმედების შეჯერებას. ეს მცდელობა ყველაზე სრულყოფილად გამოიხატა, ერთი მხრივ, "ახალი კოგნიტური ფსიქოლოგიის", როგორც "შემეცნების ახალი სოციოლოგიის" მოთხოვნაში (Boudon), ხოლო, მეორე მხრივ, "სიტუაციური ლოგიკის" (პოპერი) კონცეფციაში. პირველი ამტკიცებს, რომ მოქმედების არჩევანის პროცესში ჩართული ფსიქოლოგიური მექანიზმები უნდა აიხსნას სოციალური დეტერმინაციის გათვალისწინებით. რაც შეეხება პოპერის თვალსაზრისს, იგი იღებს მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმის მიმართ ვალდებულებას, თუმცა, ამავე დროს, შეურიგებელია "ფსიქოლოგიზმის" მიმართ. "სიტუაციური ლოგიკა" მოითხოვს, რომ რაციონალობის პოზიციიდან აქტიორის კვლევა შემოიფარგლოს მინიმალური ფსიქოლოგიური დახასიათებით და ფოკუსირება მოხდეს ემპირიული სიტუაციის ობიექტურ ცოდნაზე ("სიტუაციურ ლოგიკაზე"), რომელზეც "დამაგრდება" აქტიორთა სუბიექტური გაგება. ეს უზრუნველყოფს სიტუაციის ადექვატურად მოქმედებას, ანუ "პრაქტიკული სილოგიზმის" განხორციელებას, რაც რაციონალიზმის არსს წარმოადგენს.

     სოციოლოგიური კვლევის თვალსაზრისით, მიზანშეწონილია RAT-ის იმ ვერსიების გაზიარება, რომლებიც აქცენტს უფრო მეტად სიტუაციურ, ვიდრე პროცედურულ, რაციონალობაზე სვამენ. საქმე ისაა, რომ სოციოლოგიური ახსნა ნაკლებად უნდა იყოს დამოკიდებული მოქმედი ინდივიდის ფსიქოლოგიაზე (უნარებზე). სოციოლოგიისათვის რელევანტურია ინდივიდის მოქმედების ის დონე, სადაც ანალიტიკური ხარისხი ინდივიდის უნარებიდან გადაინაცვლებს აგრეგატულ, ანუ მაკრო დონეზე, თუმცა, მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმის პრინციპზე გავლით. მაშასადამე, სიტუაციურ რაციონალობაზე აქცენტირება არ ნიშნავს, ამავე დროს ობიექტური რაციონალობის აღიარებას, არამედ ხორციელდება სუბიეტური რაციონალობის პირობებში. ამ დროს რაციონალობა უმთავრესად შეზღუდულია ინფორმაციის ნაკლებობით (ანუ, ცოდნით per se) და აქტიორები მოქმედებენ სიტუაციურად ხელმისაწვდომი ცოდნის საფუძველზე.

     RAT-ის მიერ "სიტუაციური დეტერმინიზმის" აღიარება მიუთითებს, რომ იგი ცნობს ინდივიდთა მოქმედებების მაკროსოციალური რეგულაციების არსებობას: რაციონალური არჩევანი იზღუდება სოციალური პირობებით (როლებით) და ინდივიდები მოქმედებენ სხვა ადამიანთა და ჯგუფთა ინტერესების გათვალისწინებით. თუმცა, ეს ისევ ეგოისტური ინტერესების, ანუ უტილიტარიზმის საფუძველზე უნდა აიხსნას. დროთა განმავლობაში ადამიანები აცნობიერებენ, რომ იმ სიტუაციაში, როდესაც სხვა ინდივიდებზე დამოკიდებულები ხდებიან და უწევთ სხვისი რესურსების გაკონტროლება, თანამშრომლობა და ჯგუფის ინტერესებისათვის ზრუნვა წარმოადგენს რაციონალურ საშუალებას საკუთარი სარგებლობის მაქსიმიზაციისათვის.

     გ) მოქმედების ზოგადი თუ სპეციფიკური თეორიის უზრუნველყოფა: ეს საკითხი დაკავშირებულია შეზღუდვებთან, რაც რაციონალური არჩევანის პოზიციიდან მოქმედების ახსნასთან არის დაკავშირებული. ეკონომიკური ვერსიების თანახმად, RAT-ის ფუნქცია უნდა განისაზღვროს სფეციფიკურად ეკონომიკური მოქმედებების ანალიზით, რომელიც გაითვალიწინებს მოქმედების მოტივაციას და/ან ინსტიტუციურ კონტექსტს. კერძოდ, მოითხოვება, რომ ეკონომიკური ანალიზი შეეხოს, ერთი მხრივ, მოქმედებებს, რომლებიც მიმართულია სიმდიდრის მოპოვებაზე, მატერიალური საჭიროებების და სურვილების დაკმაყოფილებაზე, ხოლო, მეორე მხრივ, მოქმედებებს, რომლებიც სრულდება ფულზე და ბაზარზე დამყარებულ ინსტიტუციურ გაცვლით ურთიერთობებში.

     ამისაგან განსხვავებით, ზოგიერთი მოაზროვნე (L. Robbins) გაცილებით შორს მიდის, აცხადებს რა, რომ ეკონომიკური ანალიზი არ უნდა შემოიფარგლოს მხოლოდ მოქმედების კერძო სფეროებით, არამედ, საზოგადოდ, მოქმედებისათვის დამახასიათებელი ასპექტებით. მათი აზრით, ეს ანალიზი უნდა გამოიყენებოდეს ყოველთვის, როდესაც საკითხი დგება მიზნების და საშუალებების ურთიერთობის შესახებ, უფრო კონკრეტულად, იმ საშუალებების მოწესრიგების შესახებ, რომელთაც კონკურენტული მიზნების დაკმაყოფილებისათვის ალტერნატიული ღირებულება გააჩნიათ.

     აღნიშნული ტენდენცია "ეკონომიკური იმპერიალიზმისაკენ" თავის კულმინაციას აღწევს მაშინ, როდესაც მოითხოვება (G. Becker), რომ RAT როგორც უტილიტარული თეორია, უფლებამოსილია ახსნას მოქმედების ნებისმიერი მოდელი (მაგალითად, დანაშაული, ეკლესიაში სიარული, ან თვითმკვლელობა), რომელიც შეიძლება და უნდა განიხილებოდეს უტილიტარული თეორიის მოლოდინებიდან გამომდინარე. ასეთი მიდგომა ხელს შეუწყობს უპირატესობათა სტაბილური ქსელის შექმნას, აგრეთვე, სიტუაციების შესახებ ოპტიმალური ინფორმაციის დაგროვებას. როდესაც მოქმედება გადაიხრება უტილიტარული თეორიის მოლოდინებისაგან, არ არის ნაყოფიერი დასახმარებლად მივმართოთ ახსნას, რომელიც დაეფუძნება ირაციონალობის, კულტურული ტრადიციის, ღირებულებითი ვალდებულების, ღირებულებების გადაფასების და ა.შ. თვალსაზრისებს. დევიაციების შემთხვევაში საუკეთესო სტრატეგიას წარმოადგენს სიტუაციის ხელახალი ანალიზი, იმის აღიარებით, რომ მისი ზოგიერთი ასპექტი გაუგებარი დარჩა.

     მკვლევარები (Goldthorpe, Carling), მიიჩნევენ, რომ, რამდენადაც RAT უნდა შეეხოს სუბიექტურად რაციონალურ მოქმედებებს, იმის აღიარებით, რომ ფოკუსირება ხდება მოქმედების სიტუაციურ გაგებაზე - RAT ჩაითვლება მოქმედების სპეციალურ თეორიად. თუმცა, ამ შემთხვევაში თავს იჩენს კითხვა: ასეთი შეზღუდვის პირობებში როგორ გავამართლოთ არარაციონალური მოქმედების არსებობა? გამოსავალი, რომელსაც RAT გვთავაზობს, ეხმაურება მაქს ვებერის თვალსაზრისს "იდეალური ტიპების" შესახებ: რაციონალური მოქმედების პრივილეგირების ფონზე, როდესაც აღმოვაჩენთ, რომ რეალობა განსხვავებულია იმისაგან, რაც მოსალოდნელი იქნებოდა ინდივიდების რაციონალურად მოქმედების შემთხვევაში, შესაძლებელია დავაფიქსიროთ რეალური ქცევის არარაციონალური ასპექტები, ანუ გადახრის ზომა. ეს სხვა არაფერია, თუ არა რედუქციონიზმი რაციონალური ქცევის მოდელებზე.

     3. RAT-ის აპოლოგეტები (Goldthorpe, Hollis) ცდილობენ ჩამოაყალიბონ ამ თეორიის პრივილეგირებულობის სამი ინდიკატორი, მოქმედების სხვა თეორიებთან შედარებით: (1) რაციონალობის იდეა, რომლის საფუძველზე იქმნება მოქმედების ეტალონების ჯგუფი და მხოლოდ მათთან მიმართებაში ხდება შესაძლებელი არარაციონალური მოქმედებების ახსნა; (2) ჰერმენევტიკული ხასიათის პრივილეგია, რომელიც ნიშნავს, რომ სხვათა მოქმედებების უკეთესად გაგება შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, თუ მოხდება მათ კონსტრუირება რაციონალურ მოქმედებებად; (3) ახსნასa (Erklaren) და გაგებას (Verstehen) შორის კავშირი, როდესაც მოქმედების რაციონალური ახსნა ამავდროულად მის გაგებასაც უზრუნველყოფს.

     4. RAT-ს სხვადასხვა თვალსაზრისით აკრიტიკებენ: ა) ამ თეორიას ბრალს დებენ "რეალობისაგან გაქცევაში", ანუ რეალობის რედუცირებაში ერთ განმსაზღვრელ - რაციონალური არჩევანის - პრინციპზე. RAT ხშირად არაფერს ამბობს აქტიორთა მოქმედების რეალური მოტივების შესახებ, რომლებიც შეიძლება სრულიად განსხვავდებოდეს რაციონალური გადაწყვეტილებისაგან (არჩევანისაგან). ეს არის იდეალური ტიპის რაციონალობის შემოტანა (ვებერის მსგავსად), რომლის "თარგზეც" აიხსნება ყველა მოქმედება; ბ) კრიტიკა მიმართულია RAT-ის შეზღუდულობაზე, რამდენადაც იგი არის "სპეციალური" თეორია, რომელიც მოქმედებას ეხება მხოლოდ მოცემულ ვითარებებში, უპირატესობათა მოცემული ჩამონათვალის პირობებში. ეს ამ თეორიას სიტუაციაზე მიჯაჭვულს ხდის; გ) RAT-ის "სიტუაციური" ბუნება მას სტრუქტურული დეტერმინიზმის საზღვრებში აქცევს. ეს მჟღავნდება სიტუაციის მიმართ დაქვემდებარებაში არა მხოლოდ იმ თვალსაზრისით, რომ აქტიორები მიყვებიან მოქმედების ყველაზე უფრო რაციონალურ კურსს, რომელსაც მათ კერძო სიტუაცია კარნახობთ, არამედ იმ თვალსაზრისითაც, რომ ინდივიდები ახდენენ ინტერაქციის განმეორებად ნიმუშებში ჩართული ნორმების ინტერნალიზებას და მოქმედებენ მათი მიხედვით. ეს არის პარსონსისეული გზა: ინდივიდებს უჭირავთ პოზიციები სიტუაციაში და მოქმედების კურსი მიყვება ამ პოზიციით განსაზღვრულ სოციალურ რეგულაციებს (ანუ, როგორც პარსონსი იტყვის, "სოციალურ როლებს"); დ) RAT შეცდომით მიიჩნევს, თითქოს სოციალურ სამყაროში მხოლოდ ინდივიდები წარმოადგენენ აქტიორებს. არსებობენ სხვა "სოციალური აქტიორებიც": ბიზნეს-ფირმები, პოლიტიკური პარტიები, ხელისუფლების ორგანოები, რომელთა საქმე და მიზნები არ დაიყვანება მათი შემქმნელი ინდივიდების ურთიერთობებსა და მიზნებამდე; ე) RAT, როგორც ინდივიდუალური "პორტფელის" თეორიის სახესხვაობა, მოქმედებას იკვლევს, როგორც მხოლოდ ინდივიდუალურ შეხედულებათა და სურვილთა პორტფელის (კოლექციის) პროდუქტს, რომელსაც აქტიორი "დაატარებს" ერთი სიტუაციიდან მეორეში. იგი არ ითვალისწინებს იმას, რომ ბევრ სფეროში გადაწყვეტილების მიღებისას, ინდივიდები იყენებენ მსჯელობის (აზროვნების) სპეციალურ ხერხებს, რომელთაც ძალიან ცოტა, ან არავითარი შეხება არა აქვთ პერსონალურ სურვილებთან ან შეხედულებებთან. მაშასადამე, RAT გვართმევს შესაძლებლობას, რომ თვალი მივადევნოთ მსჯელობის (აზროვნების) ტექნიკას, რომელსაც აქტიორები იყენებენ.

დამოწმებული ლიტერატურა

1. Abell, P. 1992: "Is Rational Choice Theory a Rational Choice of Theory?" in J. S. Coleman and T.J. Fararo (eds) Rational Choice Theory: Advocacy and Critique, Newbury Park: Sage
2. Becker, G. 1976: The Economic Approach to Human Behavior, Chicago: Chicago University Press.
3. Boudon, R. 1994: The Art of Self-Persuasion, Cambridge, Polity Press.
4. Carling, A. 1986: "Rational choice Marxism", New Left Review, no. 186, pp.24-62.
5. Coleman, J. S. 1986: Individual Interests and Collective Action, Cambridge: Cambridge University Press.
6. Coleman, J. S. 1990: Foundations of Social Theory, Cambridge, Mass.; Belknap Press.
7. Craib, I. 1992: Modern Social Theory (From Parsons to Habermas), second edition, Bodmin, Cornwall.
8. Elster, J. 1983a: Explaining Technical Change,ECambridge: Cambridge University Press.
9. Elster, J. 1983b: Sour Grapes, Cambridge University Press.
10. Elster, J. 1986: Rational Choice, Basil Blackwell, Oxford.
11. Goldthorpe, J.H. 1998: "Rational Action Theory for Sociology", Sociology Volume no. 49 Issue no. 2 June, London School of Economics.
12. Hindess, B. 1988: Choice, Rationality and Social Theory, Unwin Hyman, London.
13. Hirsh, P., Michaels, S. and Friedman, R. 1987: "Dirty Hands” versus "Clean Models”: Is Sociology in Danger of being Seduced by Economics?', Theory and Society , no.16, pp. 317-36.
14. Hollis, M. 1987: The Cunning of Reason, Cambridge: Cambridge University Press.
15. Hollis, M. 1994: The Philosophy of Social Science, Cambridge University Press.
16. Popper, K. R. 1994: "Models, Instruments and Truth" in The Myth of the Framework, London: Routledge.
17. Popper, K. R. 1972: Objective Knowledge, Oxford: Clarendon Press.
18. Popper, K. R. 1976: "The Logic of the Social Sciences" in T. W. Adorno et. Al., The Positivist Dispute in German Sociology, London: Heinemann.
19. Robbins, L. 1932: The Nature and Significance of Economic Science, London: Macmillan.Simon, H. A. 1982: Models of Bounded Rationality, Cambridge, Mass.: MIT Press.
20. Simon, H. A. 1983: Reason in Human Affairs, Oxford: Blackwell.
21. პოპერი, კ. : ღია საზოგადოება და მისი მტრები (რუსულ ენაზე).
22. აბერკრომბი, ნ., ჰილლი, ს., 1999: სოციოლოგიური ლექსიკონი.