1. შესავალი: სიმბოლური ინტერაქციონიზმის ძირითადი პრინციპები

     სიმბოლური ინტერაქციონიზმი წარმოიშვა როგორც ფუნქციონალიზმის და სოციალურ სისტემათა თეორიის - განსაკუთრებით, პარსონსის სტრუქტურული ფუნქციონალიზმის - ალტერნატივა. პარსონსის სოციალური მოქმედების თეორიაში სოციალური აქტიორი მიზნებსა და საშუალებებს შორის არჩევანს ახორციელებს სოციალური ნორმების და კულტურული ღირებულებების საფუძველზე, რომელთა ინტერნალიზაციასაც ახდენს ინდივიდი სოციალიზაციის პროცესში. მართალია, პარსონსი იწყებს ერთეული აქტით და ინდივიდის ვოლუნტარიზმით, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, პიროვნული სისტემა აღმოჩნდება დაქვემდებარებული სოციალური და კულტურული სისტემების მიმართ. როგორც ცნობილია, პარსონსი უპირატესობას ანიჭებს ინდივიდუალური შინაარსისაგან განყენებულ სისტემურ მიდგომას და აყალიბებს ეტალონურ ცვლადებს, რომლებიც განსაზღვრავენ სოციალურ მოქმედებას და ურთიერთობას საზოგადოებაში. სწორედ ამიტომ, სტრუქტურულ ფუნქციონალიზმს მაკროსოციოლოგიურ თეორიას უწოდებენ (იხ. Н. Смелзер. 1997: ).

     ამისაგან განსხვავებით, სიმბოლური ინტერაქციონიზმი მიკროსოციოლოგიური თეორიაა. იგი უარს ამბობს სისტემურ მიდგომაზე და ანალიზის ფოკუსირებას ახდენს ერთეულ აქტებსა და მათ შორის ინტერაქციაზე. ინტერაქციონიზმისათვის სოციალური სისტემა არსებობს მხოლოდ ინდივიდუალურ აქტებზე გავლით და მათგან დამოუკიდებლად ფიქციას წარმოადგენს.

     სიმბოლური ინტერაქციონიზმი ჩამოყალიბდა პირველ და მეორე მსოფლიო ომებს შორის პერიოდში. მისი წარმოშობა დაკავშირებულია ე.წ. „ჩიკაგოს სკოლასთან“, რომელმაც რამდენიმე ახალ სოციოლოგიურ მიმართულებას დაუდო სათავე. მათგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია ქალაქის სოციოლოგია და სიმბოლური ინტერაქციონიზმი. ამ უკანასკნელის ძირითად არქიტექტორს წარმოადგენს ჯორჯ ჰერბერტ მიდი, რომლის ნააზრევიც წარმოადგენს აღნიშნული მიმდინარეობის ყვალაზე გავლენიან გამოხატულებას. არსებობს სიმბოლური ინტერაქციონიზმის სხვა ფორმებიც. მათ შორის აღსანიშნავია „აიოვას სკოლა“ (მანფრედ კუნი), „როლების თეორია“ (რალფ ტერნერი), „დრამატურგიული მიდგომა“ (ერვინგ გოფმანი).

     მოცემულ თავში განხილული იქნება ჯორჯ მიდის, ჯონ დიუის და ჰერბერტ ბლუმერის თვალსაზრისები.

     ბლუმერი (1969: 2) ახასიათებს სიმბოლური ინტერაქციონიზმის სამ ძირითად წანამძღვარს:

     1. ადამიანები საგნების მიმართ მოქმედებენ იმ მნიშვნელობების საფუძველზე, რომლებიც ამ საგნებს მათთვის აქვთ. საგნები მოიცავენ ყველაფერს, რისი აღნიშვნაც შესაძლებელია ადამიანურ სამყაროში: ფიზიკურ ობიექტებს (მაგ., ხეები, სკამები და ა.შ.); სხვა ადამიანებს (დედა, მაღაზიის მოხელე და სხვ.); ადამიანთა განსაზღვრულ კატეგორიებს (მეგობრები, მტრები და ა.შ.); ინსტიტუტებს (როგორიცაა მაგ., სკოლა ან მთავრობა); სახელმძღვანელო იდეებს (ინდივიდუალური დამოუკიდებლობა, პატიოსნება და ა.შ.); სხვათა საქმიანობებს (მათ ბრძანებებს და თხოვნას); სიტუაციებს (როგორიცაა მაგ., ინდივიდუალური შეჯახებები ყოველდღიურ ცხოვრებაში).

     2. საგანთა მნიშვნელობები მიღებულია (წარმოქმნილია) სოციალური ინტერაქციებიდან, რომელთაც ადამიანები ერთმანეთთან ამყარებენ. სხვანაირად თუ ვიტყვით, საგანთა მნიშვნელობები წარმოადგენს საზოგადოებაში არსებული სოციალური ინტერაქციის პროდუქტს.

     3. ეს მნიშვნელობები განიმარტება და მოდიფიცირდება ინტერპრეტაციული პროცესების წყალობით. ამ პროცესებს ინდივიდი იყენებს იმ საგნებთან მიმართებაში, რომლებსაც იგი ყოველდღიურ ცხოვრებაში ეჯახება.

     მოკლედ დავახასიათოთ თითოეული წანამძღვარი:

     1. ბლუმერის აზრით, ერთი შეხედვით მარტივი თვალსაზრისი, რომ ადამიანები საგნების მიმართ მოქმედებენ მათთვის მინიჭებული მნიშვნელობების საფუძველზე, იგნორირებულია ფსიქოლოგების და სოციოლოგების მიერ[1]. მნიშვნელობა ან განიხილება როგორც ის, რაც თავისთავად ნაგულისხმევია და, ამდენად, არ იმსახურებს ყურადღებას, ანდა ის მიიჩნევა მხოლოდ როგორც ნეიტრალური მაკავშირებელი, ერთი მხრივ, იმ ფაქტორებს, რომლებიც ადამიანის ქცევებს განსაზღვრავს და, მეორე მხრივ, იმ ქცევას შორის, რომელიც ამ ფაქტორების შედეგს წარმოადგენს. ორივე შემთხვევაში არსებობს ტენდენცია, რომ ადამიანის ქცევა იკვლიონ როგორც განსხვავებული ფაქტორების პროდუქტი. ფსიქოლოგებსა და სოციოლოგებს შორის განსხვავება მხოლოდ ფაქტორების არჩევანშია. ფსიქოლოგები აქცენტს სვამენ ისეთ ფაქტორებზე, როგორიცაა სტიმულები, დამოკიდებულებები, ცნობიერი და არაცნობიერი მოტივები, წარმოდგენები და კოგნიციები და ა.შ. რაც შეეხება სოციოლოგებს, ისინი ნდობას უცხადებენ ისეთ ფაქტორებს, როგორიცაა სოციალური პოზიცია, სტატუსური ვალდებულებები, სოციალური როლები, კულტურული სტანდარტები, ნორმები და ღირებულებები, სოციალური ზემოქმედება და ა.შ. ორივე შემთხვევაში ფსიქოლოგიური და სოციოლოგიური ახსნა იგნორირებას ახდენს საგანთა მნიშვნელობების და ქცევას წარმოადგენს როგორც კერძო ფაქტორების ზემოქმედების პროდუქტს.

     სიმბოლური ინტერაქციონიზმის პოზიცია, ბლუმერის (1969: 3) თანახმად, პრინციპულად განსხვავებულია: ათვლის წერტილს ამ შემთხვევაში წარმოადგენს საგანთა მნიშვნელობები, რომლებსაც ისინი ინდივიდებისაგან იძენენ.

     2. რაც შეეხება მეორე ძირითად წანამძღვარს, რომელიც საგანთა მნიშვნელობების წარმოშობის წყაროს ეხება, ამ შემთხვევაში, არსებობს ორი ტრადიციული მიდგომა. ერთი მიდგომის თანახმად, მნიშვნელობა ჩაითვლება საგნების მიმართ შინაგანად (intrinsic), როგორც საგანთა ობიექტური შემადგენლობის ბუნებრივი ნაწილი. მაგალითად, სკამი არის სკამი თავისთავად, ღრუბელი არის ღრუბელი თავისთავად და ა.შ. წარმოადგენს რა საგნის ხელშეუვალ (ობიექტურ) მახასიათებელს, მნიშვნელობა საჭიროებს მხოლოდ გამოცალკევებას (გამოთავისუფლებას) ობიექტურ საგანზე დაკვირვების მეშვეობით. მნიშვნელობა ემანირებს საგნიდან და საჭიროა მხოლოდ გაცნობიერება, რომ იგი არსებობს საგანში. როგორც ბლუმერი (1969: 4) აღნიშნავს, მსგავსი მიდგომა ეხმიანება ფილოსოფიაში „რეალიზმის“ სახელით ცნობილ პოზიციას, რომელიც იდეათა ობიექტურ არსებობას ამტკიცებს. მეორე ტრადიციული მიდგომის თანახმად, მნიშვნელობა ჩაითვლება როგორც საგანზე ფსიქიკური „დამატება“, რომელიც მასში ინდივიდს შეაქვს. ეს დამატება წარმოადგენს ინდივიდის ფსიქიკური ორგანიზაციის შემადგენელ ელემენტებს: შეგრძნებებს, გრძნობებს, იდეებს, მეხსიერებას, მოტივებს და დამოკიდებულებებს („ატიტუდებს“). საგნის მნიშვნელობა არის სწორედ ამ ელემენტების გამოხატულება.

     სიმბოლური ინტერაქციონიზმი, ბლუმერის თანახმად, მნიშვნელობას იკვლევს როგორც წარმოშობილს სრულიად განსხვავებული წყაროდან, ვიდრე ეს შეიძლება იყოს საგანთა შინაგანი ბუნების ემანაცია, ანდა პიროვნების ფსიქოლოგიურ ელემენტებთან გაერთიანება. ნაცვლად ამისა, ინტერაქციონიზმი ამტკიცებს, რომ მნიშვნელობა წარმოიშობა ადამიანებს შორის ინტერაქციის პროცესში. ინდივიდისათვის საგნის მნიშვნელობა ამოიზრდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ერთი ადამიანი მოქმედებს მეორეს მიმართ საგნის მხედველობაში მიღებით. ამ დროს ინდივიდი ოპერირებს მოქმედებებით, რათა განსაზღვროს საგანი პიროვნებისათვის. ამრიგად, სიმბოლური ინტერაქციონიზმი მნიშვნელობას განიხილავს როგორც სოციალურ პროდუქტს, რომელიც ფორმირდება ინტერაქციაში ჩართულ ადამიანთა განსაზღვრული საქმიანობების მეშვეობით.

     3. რაც შეეხება მესამე წანამძღვარს, ბლუმერი (1969: 5) ამ შემთხვევაშიც მიუთითებს სიმბოლური ინტერაქციონიზმის თავისებურებაზე სხვა მიდგომებისაგან განსხვავებით. იმის ხაზგასმა, რომ საგანთა მნიშვნელობები ფორმირდება სოციალური ინტერაქციის კონტექსტში, არ ნიშნავს, რომ ინდივიდის მიერ საგანთა მნიშვნელობის გამოყენება საკუთარ მოქმედებაში არ წარმოადგენს უფრო მეტს, ვიდრე უკვე ჩამოყალიბებული (დადგენილი) მნიშვნელობების გამოწვევა და გამოყენებაა. ეს შეცდომა ბევრი მეცნიერის ხარვეზს წარმოადგენს. ისინი ვერ ხედავენ იმას, რასაც სიმბოლური ინტერაქციონიზმი ფუნდამენტურ მნიშვნელობას ანიჭებს - ადამიანთა მიერ მნიშვნელობების გამოყენება საკუთარ ქცევაში შესაძლებელია მხოლოდ ინტერპრეტაციული პროცესის მეშვეობით. ამ პროცესს აქვს ორი განსხვავებული საფეხური: პირველ საფეხურზე აქტიორი თავისთვის აღნიშნავს იმ საგნებს, რომელთა მიმართაც ის მოქმედებს. ინდივიდი საკუთარ თავს მიუთითებს იმ საგნებზე, რომელთაც აქვთ მნიშვნელობები. მსგავსი აღნიშვნების გაკეთება წარმოადგენს ინტერნალიზებულ სოციალურ პროცესს, რომლის დროსაც აქტიორი ინტერაქციას ამყარებს (ურთიერთობს) საკუთარ თავთან. ეს ინტერაქცია საკუთარ თავთან, ბლუმერის აზრით, უფრო განსხვავებულია, ვიდრე ფსიქოლოგიური ელემენტების ურთიერთქმედება. ეს ის შემთხვევაა, როდესაც პიროვნება ჩართულია საკუთარ თავთან კომუნიკაციის პროცესში. მეორე საფეხურზე, საკუთარ თავთან კომუნიკაციის პროცესის წყალობით, ინტერპრეტაცია წარმოდგება მნიშვნელობათა განმარტების პროცესის სახით. აქტიორი არჩევს, ამოწმებს, ეჭვი შეაქვს, გადააჯგუფებს და სახეს უცვლის მნიშვნელობებს იმ სიტუაციის შესაბამისად, რომელშიც ის იმყოფება და იმ მოქმედების მიმართულებით, რომელსაც ასრულებს. შესაბამისად, ინტერპრეტაცია წარმოადგენს არა უბრალოდ ჩამოყალიბებულ (დადგენილ) მნიშვნელობათა ავტომატურ გამოყენებას, არამედ, ფორმაციის (შექმნის) პროცესს, რომელშიც მნიშვნელობები გამოიყენება და გადაისინჯება (გადამუშავდება) როგორც მოქმედების განხორციელების და მართვის ინსტრუმენტები. მაშასადამე, აუცილებელია გავაცნობიეროთ, რომ მნიშვნელობები მოქმედებაში მონაწილეობენ თვითინტერაქციის პროცესის მეშვეობით.

     ზემოთ აღნიშნული სამი წანამძღვრის საფუძველზე სიმბოლური ინტერაქციონიზმი განავითარებს (H. Blumer, 1969: 6) საზოგადოების და ადამიანის ქცევის ანალიტიკურ სქემას. ეს სქემა მოიცავს საფუძველმდებარე იდეებს, ანუ, როგორც ბლუმერი უწოდებს, „ფესვ-ხატებს“ („root images“). მათ შორის მოიაზრება შემდეგი: ა) ადამიანთა ჯგუფები ან საზოგადოებები; ბ) სოციალური ინტერაქცია; გ) ობიექტები; დ) ადამიანი როგორც აქტიორი; ე) ადამიანის მოქმედება და მოქმედების ხაზების ურთიერთკავშირი. ერთად აღებული, ეს „ფესვ-ხატები“ წარმოადგენს იმ გზას, რომლის მეშვეობითაც სიმბოლური ინტერაქციონიზმი განიხილავს საზოგადოებას და ადამიანის ქცევას.

     მოკლედ დავახასიათოთ თითოეული მათგანი:

     ა) ადამიანთა ჯგუფები ან საზოგადოება. ჯგუფი შედგება ადამიანებისაგან, რომლებიც ჩართულნი არიან მოქმედებაში. მოქმედება შედეგება მრავალრიცხოვანი აქტებისაგან, რომელთაც ინდივიდები მიმართავენ. ჯგუფის წევრთა ყოველდღიური ცხოვრების გზები გადაკვეთს ერთმანეთს, რაც სხვადასხვა დაპირისპირებულ სიტუაციას წარმოქმნის. ინდივიდებს შეუძლიათ იმოქმედონ მარტო, კოლექტიურად, ანდა, სხვა ჯგუფის სასარგებლოდ. აქედან ერთი მნიშვნელოვანი დასკვნა უნდა გამოვიტანოთ: ადამიანთა ჯგუფები ან საზოგადოება არსებობს მხოლოდ მოქმედებაში და დანახულ უნდა იქნას მხოლოდ მოქმედების მნიშვნელობით. ბლუმერი მიიჩნევს, რომ საზოგადოების ასეთი სურათი ამოსავალი უნდა იყოს ნებისმიერი სქემისათვის, რომელიც მიზნად ისახავს, ემპირიულად იკვლიოს და გაანალიზოს საზოგადოება. საზოგადოების ნებისმიერი გაგება - საზოგადოება როგორც კულტურა და როგორც სოციალური სტრუქტურა - უნდა დაეყრდნოს იმ ურთიერთობებს, რომლებიც წარმოებულია ადამიანთა ერთმანეთის მიმართ ემპირიული მოქმედების საფუძველზე. ნებისმიერი ემპირიულად ვალიდური სქემა შეთავსებადი უნდა იყოს ადამიანთა სოციალური მოქმედების ბუნებასთან.

     ბ) სოციალური ინტერაქციის ბუნება. ბლუმერი (1969, 7) თვლის, რომ ჯგუფის ცხოვრება აუცილებლად გულისხმობს ჯგუფის წევრებს შორის ინტერაქციას. ეს ზუსტად იგივეა თუ ვიტყვით, რომ საზოგადოება შედგება ერთმანეთთან ინტერაქციაში მყოფი ინდივიდებისაგან. სიმბოლური ინტერაქციონიზმისათვის სოციალური ინტერაქციის მნიშვნელობა მდგომარეობს იმაში, რომ იგი წარმოადგენს პროცესს, რომელიც აყალიბებს (ქმნის) ადამიანის ქცევას, ნაცვლად იმისა, რომ უბრალოდ იყოს ადამიანთა ქცევის რელიზაციისა და გამოხატვის საშუალება. მარტივად რომ ითქვას, ერთმანეთთან ინტერაქციის პროცესში ჩართულ ადამიანებს უხდებათ მხედველობაში იქონიონ ის, თუ რას აკეთებენ სხვები და საკუთარი ქცევა მიმართონ, ანდა საკუთარი სიტუაციები მართონ სხვათა ქმედებების გათვალისწინებით. ამრიგად, სხვათა საქმიანობები წარმოადგენს პოზიტიურ ფაქტორს ინდივიდებისათვის საკუთარი ქცევის ფორმაციის პროცესში. სხვათა ქცევების პირისპირ ინდივიდმა შეიძლება უარი თქვას საკუთარ განზრახვებზე ან მიზნებზე, მოახდინოს მათი რევიზია, ეჭვი შეიტანოს ან შეამოწმოს, გააძლიეროს ან შეცვალოს ისინი. ინდივიდი იძულებულია შეუსაბამოს ქცევის საკუთარი მსვლელობა სხვათა მოქმედებებს. ამაში მდგომარეობს სწორედ სოციალური ინტერაქციის არსი. აქედან გამომდინარე, ბლუმერი (1969: 9) ამტკიცებს, რომ სოციალურ ინტერაქციაში ჩართული ინდივიდები იძულებულნი არიან აითვისონ ერთმანეთის როლები. იმისათვის, რათა ინდივიდმა მიუთითოს სხვას, თუ რა გააკეთოს, მან ეს მითითება ამ „სხვის“ თვალთახედვის გათვალისწინებით უნდა განახორციელოს. მოვიყვანოთ მაგალითი: იმისათვის, რათა მძარცველმა თავის მსხვერპლს უბრძანოს ხელების თავს ზემოთ აწევა, მან უნდა „დაინახოს” მისი პასუხი იმ სახით, როგორც ამას მსხვერპლი აკეთებს. შესაბამისად, მსხვერპლმა მის მიმართ ნათქვამი ბრძანება უნდა „დაინახოს“ მძარცველის პოზიციიდან, ანუ იგი უნდა მიხვდეს მძარცველის განზრახვას და მის შემდგომ მოქმედებას. როლების ამგვარი ორმხრივი ათვისება წარმოადგენს კომუნიკაციის sine qua non და ეფექტურ სიმბოლურ ინტერაქციას.

     გ) ობიექტთა ბუნება. ბლუმერის თანახმად, სიმბოლური ინტერაქციონიზმი აღიარებს, რომ ის „სამყარო“, რომელიც ადამიანებისათვის ანდა ჯგუფებისათვის არსებობს, შედგენილია „ობიექტებისაგან“ და რომ ეს ობიექტები წარმოადგენს სიმბოლური ინტერაქციის პროდუქტს. ობიექტი შეიძლება იყოს ნებისმიერი რამ, რაზეც შეიძლება მიეთითოს (indicated), რაც აღინიშნება, ანდა რასთანაც შეიძლება შეხება გვქონდეს - წიგნი, ღრუბელი, საკანონმდებლო ხელისუფლება, ბანკირი, რელიგიური დოქტრინა და ა.შ. მოსახერხებელია, ობიექტები დაიყოს სამ კატეგორიად (H. Blumer, 1969: 10-11): ა) ფიზიკური ობიექტები, როგორიცაა სკამები, ხეები და ა.შ. ბ) სოციალური ობიექტები, მაგალითად, სტუდენტები, სასულიერო პირები, პრეზიდენტი, დედა, მეგობრები და სხვ. გ) აბსტრაქტული ობიექტები, როგორიცაა მორალური პრინციპები, ფილოსოფიური დოქტრინები, ანდა სამართლის, ექსპლოატაციის, თანაგრძნობის და სხვ. იდეები. ნებისმიერი ობიექტის ბუნება გულისხმობს იმას, რომ იგი შეიცავს მნიშვნელობას, რომელსაც ობიექტი ფლობს იმ ადამიანისათვის, რომლისთვისაც იგი ობიექტს წარმოადგენს. მნიშვნელობა ადგენს იმ გზას, რომელზეც ინდივიდი „ხედავს“ ობიექტს, ემზადება მის მიმართ მოქმედებისათვის და შესაძლებლობა ეძლევა მასზე რეფლექსია მოახდინოს. ერთ ობიექტს შეიძლება განსხვავებული მნიშვნელობა ჰქონდეს სხვადასხვა ინდივიდისათვის: ხე განსხვავებული ობიექტი იქნება ბოტანიკოსისათვის, ტყის მჩეხავისათვის, პოეტისათვის, მებაღისათვის. რას ნიშნავს, რომ ობიექტები სოციალური ინტერაქციის პროდუქტს წარმოადგენს? ბლუმერი ხაზს უსვამს, რომ ობიექტთა მნიშვნელობები ინდივიდისათვის წარმოიქმნება იმ სახით, როგორც ამას მისთვის განსაზღვრავენ სხვები, ვისთანაც ინდივიდი ურთიერთობს. ამრიგად, სხვათა მითითებების (indications) მეშვეობით ჩვენ ვსწავლობთ, რომ სკამი არის სკამი, რომ ექიმები გარკვეულ პროფესიას ფლობენ, რომ აშშ-ს კონსტიტუცია ლეგალური დოკუმენტია და სხვ. მხოლოდ ორმხრივი მითითების შედეგად ჩნდება საერთო ობიექტები, რომელთაც აქვთ იგივეობრივი მნიშვნელობა ადამიანთა გარკვეული ერთობლიობისათვის.

     ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ბლუმერი (1969: 11-12) დაასკვნის: ა) ობიექტები გვაძლევს განსხვავებულ სურათს ადამიანთა გარემოს შესახებ. სხვანაირად, ადამიანური გარემო შედგება მხოლოდ იმ ობიექტებისაგან, რომელთაც ეს ადამიანები აღიარებენ და იცნობენ. ადამიანური გარემო არსებობს როგორც მნიშვნელობათა სამყარო, რომელსაც ობიექტები ფლობენ სწორედ ადამიანთა წყალობით. ამდენად, ადამიანებს და ჯგუფებს, რომლებიც ერთ სივრცით არეალში ცხოვრობენ, შესაძლოა, ერთმანეთისაგან ძალზე განსხვავებული გარემო ჰქონდეთ. ამას ბლუმერი სხვადასხვა „სამყაროში“ ცხოვრებასაც უწოდებს; ბ) ობიექტები, მათი მნიშვნელობების გათვალისწინებით, უნდა განიხილებოდეს როგორც სოციალური ნაწარმოებნი (შემონაქმედნი), რამდენადაც ისინი ფორმირდებიან ინტერპრეტაციის პროცესში, რომელიც ადამიანთა შორის სოციალური ინტერაქციის დროს მიმდინარეობს. ნებისმიერი ობიექტის მნიშვნელობა ექვემდებარება ფორმირებას, შესწავლას და გადაცემას მითითების სოციალური პროცესის წყალობით. ობიექტებს არა აქვთ რაიმე უცვლელი სტატუსი, ისინი „სტატუსს“ - მნიშვნელობას იძენენ სწორედ მითითების და განსაზღვრის მეშვეობით, ხოლო, ეს უკანასკნელი პროცესები რელატიურია და ცვალებადი. მაგ., ვარსკვლავი ცაში წარმოადგენს სრულიად განსხვავებულ ობიექტს თანამედროვე ასტროფიზიკოსისათვის, ვიდრე ის იყო, ვთქვათ, ბიბლიური დროის მწყემსისათვის; ქორწინება განსხვავებულ ობიექტს წარმოადგენდა გვიანდელი რომაელისათვის, ვიდრე ძველი რომის საზოგადოების წევრისათვის.

     დ) ადამიანი როგორც მოქმედი სუბიექტი. ბლუმერის თანახმად, სიმბოლური ინტერაქციონიზმი აღიარებს, რომ ადამიანთა ბუნება უნდა შეესაბამებოდეს სოციალური ინტერაქციის ბუნებას. ადამიანი განხილულ უნდა იქნას როგორც ორგანიზმი, რომელიც არა მხოლოდ არასიმბოლურ დონეზე პასუხობს სხვებს, არამედ მითითებებს ახდენს სხვებზე და მათი მითითებების ინტერპრეტაციასაც ახდენს. როგორ ახერხებს ამას ადამიანი? ბლუმერი იმოწმებს ჯორჯ მიდს, რომლის მიხედვითაც, სოციალური ინტერაქციის შესაძლებლობას განაპირობებს ის, რომ ინდივიდები ფლობენ „თვითობას“ („self“). ეს, უბრალოდ, ნიშნავს იმას, რომ ადამიანს შეუძლია იყოს საკუთარი თავის ობიექტი: შეუძლია შეიმეცნოს (გააცნობიეროს) საკუთარი თავი, მაგალითად, რომ იგი არის მამაკაცი, ახალგაზრდა, სტუდენტი, მაღალი ფენის ოჯახის წარმომადგენელი, ექიმობის პროფესიის დაუფლების მოსურნე და ა.შ. ყველა ამ შემთხვევაში ინდივიდი არის საკუთარი თავის ობიექტი, მოძრაობს საკუთარი თავის მიმართულებით და საკუთარ თავს აკონტროლებს სხვებთან მიმართებააში. მაგრამ, საკუთარი თავის ობიექტად ყოფნა შესაძლებელია მხოლოდ სოციალური ინტერაქციის წყალობით. უფრო ზუსტად: იმისათვის, რათა გახდეს საკუთარი თავის ობიექტი, ინდივიდმა იგი უნდა დაინახოს „გარედან“, ანუ, საკუთარი თავი უნდა ჩააყენოს სხვათა პოზიციაში და ამ პოზიციიდან „შეხედოს“ საკუთარ თავს. ეს სხვა არაფერია, თუ არა ინდივიდის მიერ სხვათა როლების ათვისების პროცესი.[2] ბლუმერი (1969: 13-14) კიდევ ერთი კუთხით ახასიათებს ინდივიდის მიერ საკუთარ თავთან ურთიერთობის ფენომენს: თვითინტერაქცია არსებობს როგორც საკუთარ თავზე მითითებების გაკეთების და ამ მითითებებზე პასუხის გაცემის პროცესი. რაიმეზე მითითებების გაკეთება, როგორც ადრე გავარკვიეთ, ამ რაიმეს ობიექტად ყოფნას გულისხმობს. ეს უკანასკნელი, თავის მხრივ, ყოველთვის შეიცავს მნიშვნელობას. შესაბამისად, საკუთარ თავზე მითითება, მისთვის რაიმე მნიშვნელობის მინიჭებას გულისხმობს, ეს კი სხვათა როლების ათვისების მეშვეობით ხორციელდება.

     ე) ადამიანის მოქმედების ბუნება. ბლუმერის თანახმად, ადამიანის უნარი, მიუთითოს საკუთარ თავზე, სპეციფიკურ დატვირთვას აძლევს მის მოქმედებას. ინდივიდის მოქმედება არ არის უბრალოდ პასუხი მასზე მოქმედი ფაქტორების ზემოქმედებაზე. ინდივიდი მუდმივად უპირისპირდება იმ სამყაროს, რომლის ინტერპრეტაციაც უნდა განახორციელოს. ინტერპრეტაციის პროცესში იგი ეჯახება სიტუაციებს, რომელშიც უწევს მოქმედება, ახდენს რა სხვათა მოქმედებების მნიშვნელობების განსაზღვრას და მოქმედების საკუთარი გზის დაგეგმვას. ამდენად, ინდივიდი იძულებულია, „ააგოს“ და გაუძღვეს საკუთარ მოქმედებას და არ დაკმაყოფილდეს მხოლოდ ზემომქმედ ფაქტორებზე რეაქციებით. ადამიანის მოქმედება მხედველობაში იღებს განსხვავებულ საგნებს, რომელთაც იგი აღნიშნავს და ქცევის იმ გეზს, რომლის საფუძველზეც ახდენს საგანთა ინტერპრეტაციას. საგნები, რომელთაც ინდივიდი მხედველობაში იღებს, შეესაბამება მის სურვილებს, მიზნებს, მიზანთა მიღწევის არსებულ საშუალებებს, სხვათა ნავარაუდევ მოქმედებებს, ინდივიდის წარმოდგენას საკუთარ თავზე და მოქმედების მოცემული გზის მოსალოდნელ შედეგებს. ადამიანის ქცევა ფორმირდება და იმართება მითითების და ინტერპრეტაციის პროცესების წყალობით. ამ პროცესში მოქმედების ესა თუ ის გზა იწყება, ან, პირიქით, წყდება, გადაიდება, შეიცვლება…და ა.შ.

     ადამიანის მოქმედების შესახებ ეს თვალსაზრისი თანაბარი წარმატებით გამოიყენება ერთობლივი ან კოლექტიური მოქმედების შემთხვევაში, რომელშიც ადამიანთა განსაზღვრული რიცხვია ჩართული. ამ ტიპის მოქმედებები სოციოლოგიის ინტერესების სფეროში შემოდის ჯგუფური ქცევის, ინსტიტუტების, ორგანიზაციების და სოციალური კლასების სახით. სოციეტალური ქცევის მსგავსი დონეების ფარგლებში ინდივიდები ერთმანეთს უთანადებენ მოქმედებების მსვლელობას. ამ შემთხვევაში ინტეპრეტაციული პროცესი ხორციელდება მონაწილეების მიერ არა მხოლოდ საკუთარ თავზე, არამედ ერთმანეთის ქცევებზე მითითებით.

     ვ) მოქმედების ურთიერთკავშირი. როგორც აღინიშნა, ადამიანთა ჯგუფების არსებობის წესი გულისხმობს მოქმედების მსვლელობათა შესაბამისობას ერთმანეთთან, რასაც ჯგუფის წევრები ახდენენ. მოქმედების გზათა მსგავსი შეერთება ქმნის „ერთობლივ მოქმედებას“ - სხვადასხვა ინდივიდების განსხვავებულ ქცევათა სოციეტალურ ორგანიზაციას. ერთობლივ მოქმედებასთან საქმე გვაქვს, როდესაც ლაპარაკია, მაგალითად, ქორწინებაზე, სავაჭრო გარიგებაზე, საპარლამენტო დისკუსიაზე, ანდა საეკლესიო მომსახურებაზე. მსგავსად ამისა, შეიძლება ვილაპარაკოთ ერთობლივ მოქმედებაში ჩართულ კოლექტივებზე, მათი ინდივიდუალური წევრების იდენტიფიკაციის მოთხოვნის გარეშე. ასეთ კოლექტივებს წარმოადგენს ოჯახი, ბიზნესის კორპორაცია, უნივერსიტეტი, ერი და სხვ.

     ბლუმერი (1969: 17-18) გვთავაზობს სამ დაკვირვებას, რომლებიც მოქმედების ურთიერთკავშირის იმ ფორმას ეხება, რაც ერთობლივ მოქმედებას აყალიბებს. პირველი ის არის, რომ ერთობლივი მოქმედება წარმოადგენს განმეორებადს და სტაბილურს. საზოგადოებაში სოციალური მოქმედების დომინანტურ ნაწილს წარმოადგენს სწორედ ერთობლივი მოქმედების განმეორებადი მოდელები. უმრავლეს სიტუაციაში, როდესაც ადამიანები ერთმანეთის მიმართ მოქმედებენ, მათ აქვთ წინასწარ ჩამოყალიბებული გაგება იმისა, თუ როგორ უნდა მოიქცნენ თავად და იმისაც, თუ როგორ მოიქცევიან სხვა ადამიანები. საზოგადოების წევრები იზიარებენ საერთო და წინასწარ განსაზღვრულ მნიშვნელობებს, რომელთა დაცვის მოლოდინიც სხვა წევრთა მხრიდან არსებობს. შესაბამისად, ერთობლივი მოქმედების თითოეულ წევრს შეუძლია მართოს საკუთარი ქცევა საერთო მნიშვნელობების საფუძველზე. ცნებები „კულტურა“ და „სოციალური წესრიგი“ სწორედ ერთობლივი მოქმედების შინაარსს ატარებენ. სოციოლოგიური სქემები ეყრდნობიან რწმენას, რომ საზოგადოების არსებობის წესი გულისმობს ცხოვრების დადგენილი წესის მიყოლას, რომელიც ეფუძნება კანონების, ღირებულებების და სანქციების ნაკრებს. თუმცა, როგორც ბლუმერი მიუთითებს, არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ერთობლივი მოქმედების ფარგლებში არ წარმოიშობა ახალი სიტუაციები. ახლის წარმოშობა მუდმივი პროცესია, რომელსაც ყოველთვის ახლავს პრობლემები, რამდენადაც არსებული წესების მიმართ არაადექვატურია. უფრო მეტი: იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც საქმე გვაქვს წინასწარ განსაზღვრულ და განმეორებად ერთობლივ მოქმედებასთან, მისი ყოველი ცალკეული შემთხვევა ხელახალ ფორმირებას (განახლებას) მოითხოვს აღნიშვნის და ინტერპრეტაციის პროცესების მეშვეობით.

     მოქმედებათა ურთიერთკავშირზე მეორე დაკვირვება, რაც ერთობლივ მოქმედებას აყალიბებს, ეხება (H. Blumer, 1969: 19) მოქმედებათა გაფართოებულ კავშირს (extended connection), რაც მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს ჯგუფის არსებობას. აქ იგულისხმება მოქმედების ფართო და კომპლექსური ქსელები, რომლებიც შეიცავენ განსხვავებული ადამიანების განსხვავებულ მოქმედებათა ურთიერთკავშირს და ურთიერთდამოკიდებულებას. ამის მაგალითს წარმოადგენს შრომის განაწილების ქსელური მექანიზმი, რომელიც გაშლილია ფერმერის მიერ მარცვლეულის მოყვანიდან, ვიდრე მაღაზიაში პურის გაყიდვამდე. ასეთი ფართო ქსელი ადასტურებს, რომ ჯგუფის ცხოვრებას სიტემური ხასიათი აქვს.

     მესამე დაკვირვება, ბლუმერის (1969: 20) თანახმად, მდგომარეობს იმაში, რომ ერთობლივი მოქმედების ნებისმიერი შემთხვევა, ახლად ფორმირებული თუ დიდი ხნის განმავლობაში ჩამოყალიბებული, აუცილებლად წარმოიშობა ჯგუფის წევრთა წინა მოქმედებების ფონზე. ინდივიდები, რომლებიც ჩართულნი არიან ახალი ერთობლივი მოქმედების ფორმირებაში, ყოველთვის შეიარაღებულნი არიან ობიექტებით, მნიშვნელობების ნაკრებით და ინტერპრეტაციის სქემებით, რომლებსაც ისინი უკვე ფლობენ. ეს მათი გამოცდილებაა, როგორც წინა ერთობლივი მოქმედების პროდუქტი. ეს უკანასკნელი იქცევა იმ კონტექსტად, რომელთანაც კავშირშია ახალი ერთობლივი მოქმედების ფორმირება. ყველაზე უფრო რადიკალურად განსხვავებულ და სტრესულ სიტუაციებშიც კი, როდესაც ინდივიდებს უწევთ განავითარონ ერთობლივი მოქმედების ახალი ფორმები, რომლებიც შესამჩნევად განსხვავდება იმისაგან, რაშიც ისინი ადრე იყვნენ ჩაბმულნი - გარკვეული კავშირები და უწყვეტობა მაინც არსებობს, რომელთა გათვალისწინების გარეშე ახალი ფორმების გაგება შეუძლებელია. ამრიგად, ბლუმერის აზრით, ერთობლივი მოქმედება ყოველთვის გამოხატავს არა მხოლოდ ჰორიზონტალურ კავშირებს ჯგუფის წევრთა ქმედებებში, არამედ, ვერტიკალურ კავშირებსაც წინა ერთობლივ მოქმედებებთან.

     ჩატარებული ანალიზის საფუძველზე, ბლუმერი (1969: 20-21) ახდენს შეჯამებას: სიმბოლური ინტერაქციონიზმი საზოგადოებას განიხილავს როგორც სოციალური ცხოვრებას, რომელიც ურიცხვ მოქმედებათა პროცესების ასპარეზია. ამ პროცესის მონაწილე ინდივიდები მრავალრიცხოვან სიტუაციებში (რომლებთანაც უწევთ შეჯახება) განავითარებენ მოქმედების საკუთარ გეზს. თუმცა, აქტიორები მონაწილეობენ ინტერაქციის ფართო პროცესში, რომელიც მათგან ითხოვს მოქმედების შეთანადებას სხვებთან. ინტერაქციის პროცესი მოიცავს სხვებზე მითითებების გაკეთებას და სხვების მიერ გაკეთებული მითითებების ინტერპრეტაციას. აქტიორები ცხოვრობენ ობიექტთა სამყაროში და თავიანთ მოქმედებებში იმართებიან ამ ობიექტთა მნიშვნელობებით. ობიექტები ფორმირდებიან და ტრანსფორმირდებიან სოციალური ინტერაქციის პროცესში. ეს ზოგადი პროცესი დიფერენცირებულად უნდა განიხილებოდეს იმასთან კავშირში, რომ ადამიანები დაყოფილები არიან სხვადასხვა ჯგუფებად, ეკუთვნიან სხვადასხვა გაერთიანებებს და იკავებენ განსხვავებულ პოზიციებს. შესაბამისად, ისინი ერმანეთთან დიფერენცირებულად ურთიერთობენ, განსხვავებულ სამყაროებში ცხოვრობენ და მნიშვნელობათა განსხვავებულ ნაკრებს იყენებენ საკუთარი მოქმედებების სახელმძღვანელოდ. ამის მიუხედავად, შესაძლებელია ფორმირდეს ის, რასაც კოლექტივი და მისი საქმიანობა გულისხმობს. ეს შესაძლებელია აღნიშვნის და ინტერპრეტაციის პროცესების წყალობით.

იხილეთ ამოსაბეჭდი ვერსია:

"სიმბოლური ინტერაქციონიზმი: სოციალური მოქმედება, როგორც "როლების ათვისების" პროცესი"

წიგნიდან

"სოციალური მოქმედების თეორიები"