1. კვლევის ბუნება - სფეროს განსაზღვრა

შესავალი

      ამ თავში განათლების კვლევის კონტექსტია განხილული. მასში რამდენიმე ძირითადი პრინციპია მოცემული, რომელზეც სხვადასხვა ტიპის ემპირიული კვლევა აიგება:

• მეცნიერული და პოზიტივისტური მეთოდოლოგიები;
• ნატურალისტური და ინტერპრეტაციული მეთოდოლოგიები;
• კრიტიკულ თეორიაში მოცემული მეთოდოლოგიები;
• ფემინისტური განათლების კვლევა.

      ჩვენი ანალიზი იყენებს მნიშვნელოვან მოსაზრებას, რომელიც ჰიჩკოკსა და ჰიუს (Hitchcock and Hughes, 1995:21) ეკუთვნით. მათ მიაჩნიათ, რომ ონტოლოგიური დაშვებები ეპისტემოლოგიურ დაშვებებს უდებს სათავეს. ეს დაშვებები, თავის მხრივ, დასაბამს აძლევს მეთოდოლოგიურ მსჯელობებს, რაც, თავის მხრივ, ინსტრუმენტული აღჭურვისა და მონაცემთა შეგროვების საკითხებს წარმოქმნის. ეს მოსაზრება გვიბიძგებს, რომ კვლევის მეთოდები განვიხილოთ არა როგორც, უბრალოდ, ტექნიკური საქმიანობა, რომელიც სამყაროს შეცნობისკენ არის მიმართული, არამედ, როგორც მაცნე იმისა, თუ როგორ აღვიქვამთ ჩვენ სამყაროს, როგორი უნდა იყოს ჩვენი ხედვით ეს გაგება და რა მიზნებს უნდა ემსახურებოდეს. ამ თავში, ასევე, აღიარებულია, რომ განათლების კვლევა, პოლიტიკა და გადაწყვეტილებების მიღება მჭიდროდ უკავშირდება ერთმანეთს და ყურადღება ეთმობა ამ სფეროში კვლევის პოლიტიკას და იმ შედეგებს, რომლებიც მას თან ახლავს კვლევის წარმოებისას (მაგალითად, "სუფთა" კვლევიდან გამოყენებითი და შეფასებითი კვლევისკენ გადანაცვლება). დაბოლოს, დავამატებთ შენიშვნას მეთოდოლოგიის შესახებ.

ჭეშმარიტების ძიება

      ადამიანებს დიდი ხნის განმავლობაში აფიქრებდათ, რომ უწევდათ თავიანთ გარემოსთან შეჯახება და იმ ფენომენების ბუნების წვდომა, რომელსაც ის მათ გონებასა და ცნობიერებას წარუდგენდა. საშუალებები, რომლითაც ისინი ცდილობენ ამ მიზნების მიღწევას, შეიძლება სამ დიდ კატეგორიაში გაერთიანდეს: გამოცდილება, მსჯელობა და კვლევა (Mouly 1978). მიუხედავად იმისა, რომ ეს კატეგორიები არც დამოუკიდებელია და არც ურთიერთგამომრიცხავი, ისინი ერთმანეთის შემავსებლად და გადამფარავად უნდა მივიჩნიოთ. ეს ის ყველაზე თვალშისაცემი მახასიათებლებია, რომლებიც კომპლექსური პრობლემების თანამედროვე გადაწყვეტისას მოიაზრება.

      ყოველდღიურ ცხოვრებისეულ პრობლემებთან შეგუების მცდელობისას მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებული ვართ გამოცდილებასა და ავტორიტეტზე. უნდა გვახსოვდეს, რომ ისინი, როგორც საბოლოო ჭეშმარიტების დადგენის საშუალებები, გარკვეული შეზღუდვებით ხასიათდება. მაგალითად, პიროვნული გამოცდილების შეზღუდვები, საღი აზრის ცოდნის ფორმით, სწრაფად შეგვიძლია გამოვავლინოთ, თუ მას პრობლემის გადაწყვეტისადმი მეცნიერული მიდგომის მახასიათებლებს შევადარებთ. მაგალითისთვის განვიხილოთ თეორიების გამოყენების საოცრად განსხვავებული გზები. არაპროფესიონალები თავიანთ თეორიებს შემთხვევით მოვლენებზე აგებენ და თავისუფლად და არაკრიტიკულად იყენებენ. როდესაც ამ თეორიების შემოწმების საჭიროება უდგებათ, ისინი ამას სელექციურად აკეთებენ, ხშირად მხოლოდ იმ მტკიცებულებას ირჩევენ, რომელიც მათ ვარაუდებს თანხვდება და ყურადღების მიღმა ტოვებენ იმას, რომელიც წინააღმდეგობაში მოდის მათთან. მეცნიერები, პირიქით, თავიანთ თეორიებს ფრთხილად და სისტემატურად აგებენ. ნებისმიერი ჰიპოთეზა, რომელსაც ისინი აყალიბებენ, ემპირიულად უნდა შემოწმდეს. ასე რომ, ფაქტობრივად, მათ ახსნებს მყარი საფუძველი აქვს. ამასთან, კონტროლის ცნება ერთმანეთისგან განასხვავებს ნაფიცი მსაჯულისა და მეცნიერის დამოკიდებულებას გამოცდილებისადმი. არაპროფესიონალები, ზოგადად, არ ცდილობენ გავლენის ნებისმიერი გარეშე წყაროს გაკონტროლებას ხდომილობის ახსნის მცდელობისას. მეცნიერები, რომლებიც, ამის საპირისპიროდ, მეტისმეტი სიფრთხილით ეკიდებიან მოცემული ხდომილობის მიზეზების მრავალრიცხოვნობას, გარკვეულ დადგენილ ტექნიკებსა და პროცედურებს მიმართავენ, რათა გამოაცალკეონ და შეამოწმონ ერთი ან მეტი სავარაუდო მიზეზის ეფექტი. დაბოლოს, განსხვავებულია ფენომენებს შორის მიმართებისადმი დამოკიდებულება. არაპროფესიონალების დამოკიდებულება ასეთი მიმართებისადმი თავისუფალი, არასისტემური და უკონტროლოა. ორი მოვლენის ერთმანეთის სიახლოვეს გამოჩენა საკმარისი მიზეზია მათ შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის წინასწარმეტყველებისთვის. მეცნიერები გაცილებით სერიოზულ პროფესიულ დამოკიდებულებას ავლენენ ასეთი მიმართებებისადმი და მხოლოდ მკაცრად გაკონტროლებული ექსპერიმენტირების შემდეგ აღიარებენ ორ ფენომენს შორის ურთიერთმიმართების არსებობას.

      ადამიანები მათ ირგვლივ არსებული სამყაროს შეცნობას სამი სახის მსჯელობით ცდილობენ. ესენია: დედუქციური მსჯელობა, ინდუქციური მსჯელობა და კომბინირებული ინდუქციურ-დედუქციური მიდგომა. დედუქციური მსჯელობა ეფუძნება სილოგიზმს, რომელიც ფორმალურ ლოგიკაში არისტოტელეს მიერ შეტანილი უდიდესი წვლილია. სილოგიზმის უმარტივესი ფორმა შედგება: დიდი წანამძღვრისგან, რომელიც, აპრიორი, ცხად მტკიცებას ეფუძნება, მცირე წანამძღვრისგან, რომელიც კონკრეტულ შემთხვევას აღწერს და დანასკვნისგან. ამრიგად:

ყველა პლანეტა მზის ირგვლივ ბრუნავს.
დედამიწა პლანეტაა.
მაშასადამე, დედამიწა მზის ირგვლივ ბრუნავს

      სილოგიზმს საფუძვლად უდევს დაშვება, რომ ლოგიკის ფორმალური ნაბიჯების გავლით ზოგადიდან კერძოსკენ შესაძლებელია სანდო წანამძღვრებიდან სანდო დასკვნის გამოტანა. მისი მთავარი შეზღუდვა ისაა, რომ მხოლოდ გარკვეული სახის დებულებების შემთხვევაში მოქმედებს. სილოგიზმმა ჩამოაყალიბა სისტემატური მსჯელობის ბაზისი წარმოქმნიდან რენესანსის ეპოქამდე. შემდგომში მისი ეფექტურობა შემცირდა, ვინაიდან ის უკვე აღარ უკავშირდებოდა დაკვირვებასა და გამოცდილებას და მხოლოდ უბრალო გონებრივ სავარჯიშოდ გაიქცა. ამის ერთ-ერთი შედეგი ის იყო, რომ ემპირიული მტკიცებულება, როგორც დასაბუთების საფუძველი, ავტორიტეტმა ჩაანაცვლა და რაც უფრო მეტი ავტორიტეტის ციტირება შეეძლო ადამიანს, მით მეტად ძლიერი იყო მისი პოზიცია. ბუნებრივია, რომ ძირითადი მეთოდის ასეთი მცდარი გამოყენებით მეცნიერება უნაყოფო და არაქმედუნარიანი გახდა.

      მსჯელობის ისტორიაში გარდამტეხი ცვლილებები მოხდა 1600-იან წლებში, როდესაც ფრენსის ბეკონმა უფრო და უფრო მეტი აქცენტის გაკეთება დაიწყო მეცნიერების დაკვირვებით საფუძველზე. იგი აკრიტიკებდა დედუქციური მსჯელობის მოდელს იმ მოსაზრებით, რომ დიდი წანამძღვრები ხშირად წინასწარ შექმნილი დებულებები იყო, რომლებსაც გარდაუვლად მიკერძოებული დანასკვნები მოსდევდა. Bეკონმა, სანაცვლოდ, ინდუქციური მსჯელობის მეთოდი შემოგვთავაზა, რომლითაც გარკვეული რაოდენობის ცალკეული შემთხვევების შესწავლა ჰიპოთეზამდე და შემდგომში განზოგადებამდე მიგვიყვანდა. მოლი (Mouly 1978) ამას შემდეგი მოსაზრებით ხსნის: ბეკონის ძირითადი წანამძღვარი იყო, რომ საკმარისი მონაცემების არსებობის პირობებში, მაშინაც კი, თუ ადამიანს წინასწარ არავითარი მოსაზრება არ გააჩნია მათი მნიშვნელოვნებისა თუ მნიშვნელობის შესახებ, ყურადღებიანი დამკვირვებელი მაინც შეძლებს საგულისხმო მიმართებებისა და კანონების აღმოჩენას. ამრიგად, ბეკონის მიერ მეცნიერებაში შეტანილი ძირითადი წვლილი ის იყო, რომ მან შეძლო მეცნიერების გადარჩენა დედუქციური მეთოდის სასიკვდილო მარწუხებისგან, რომლის მცდარმა გამოყენებამ შეაჩერა მეცნიერული პროგრესი. ასე რომ, მან მეცნიერების ყურადღება ადამიანების პრობლემების გადაწყვეტის ბუნებისკენ მიმართა იმით, რომ შემოწმებისთვის ემპირიული მტკიცებულება მოითხოვა. ლოგიკა და ავტორიტეტი თავისთავად აღარ განიხილებოდა, როგორც დასაბუთების დამაჯერებელი საშუალება. ამის ნაცვლად, ისინი სამყაროსა და მისი ფენომენების შესახებ ჰიპოთეზების წყაროებად იქცნენ.

      ბეკონის ინდუქციურ მეთოდს შემდგომში ინდუქციურ-დედუქციური მიდგომის განვითარება მოჰყვა, რომელიც აერთიანებს არისტოტელესეულ დედუქციასა და ბეკონისეულ ინდუქციას. ამ შემთხვევაში მკვლევარი ინდუქციისა (დაკვირვებიდან ჰიპოთეზისკენ) და დედუქციის (ჰიპოთეზიდან დასკვნებისკენ) ორმხრივ პროცესშია ჩართული (Mouly 1978). ჰიპოთეზები მკაცრად მოწმდება და საჭიროების შემთხვევაში ხელახლა გადაიხედება.

      მიუხედავად იმისა, რომ ორივეს - როგორც დედუქციას, ისე ინდუქციას, თავისი სუსტი მხარეები აქვს, მეცნიერების განვითარებაში მათ მიერ შეტანილი წვლილი განუზომელია და სამ კატეგორიაში თავსდება:

• ჰიპოთეზების შემოთავაზება;
• ამ ჰიპოთეზების ლოგიკური განვითარება;
• მეცნიერული კვლევის შედეგების დაწმენდა, ინტერპრეტაცია და კონცეპტუალურ ჩარჩოში ჩართვა.

      ჭეშმარიტების დადგენის კიდევ ერთ საშუალებაა კვლევა, რომელიც კერლინგერმა (1970) განსაზღვრა, როგორც ბუნებრივ მოვლენებს შორის სავარაუდო მიმართების შესახებ ჰიპოთეტური დებულებების სისტემატური, გაკონტროლებული, ემპირიული და კრიტიკული შესწავლა. უფრო კონკრეტულად, პრობლემების გადაჭრის ზემოთ აღწერილი საშუალებებისგან, კერძოდ, გამოცდილებისგან კვლევას სამი მახასიათებელი განასხვავებს. პირველი, თუ გამოცდილებას შემთხვევითად განხორციელებულ მოვლენებთან აქვს საქმე, კვლევა სისტემატური და გაკონტროლებულია, მისი ოპერაციები კი ზემოთ აღწერილ ინდუქციურ-დედუქციურ მოდელს ეფუძნება. მეორე, კვლევა ემპირიულია. მეცნიერი გადამოწმებისთვის გამოცდილებას მიმართავს. როგორც კერლინგერი (1970) ამბობს, სუბიექტური, პიროვნული რწმენა უნდა გადამოწმდეს რეალობასთან მიმართებაში, ანუ შედარდეს ობიექტურ, ემპირიულ ფაქტებსა და ტესტებს. მესამე, კვლევა თვითკორეგირებადია. მეცნიერული მეთოდი არა მარტო თავის თავში მოიცავს მექანიზმებს, რომლებიც მეცნიერებს სხვა ადამიანისთვის დამახასიათებელი შეცდომებისგან იცავს, არამედ მისი პროცედურები და შედეგები ღიაა საჯარო კრიტიკული განხილვისთვის. მცდარი შედეგები დროულად გამოვლინდება და ან გადაისინჯება, ან უგულებელიყოფა (Mouly 1978). კვლევა გამოცდილებისა და მსჯელობის კომბინაციაა და ჭეშმარიტების აღმოჩენის ყველაზე წარმატებულ მიდგომად უნდა მივიჩნიოთ, კერძოდ, იმდენად, რამდენადაც საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს აფიქრებთ ეს საკითხი (Borg 1963)

      განათლების კვლევამ სოციალური მეცნიერების რამდენიმე კონკურენტული პოზიცია შეითვისა – აღიარებული ტრადიციული პოზიცია და ინტერპრეტაციული ხედვა, ასევე, რამდენიმე სხვა მიდგომა, რომელიც ამ თავში მიმოვიხილეთ – კრიტიკული, ფემინისტური და კომპლექსურობის თეორიები. აღიარებული ტრადიციული პოზიციის მიხედვით, სოციალური მეცნიერებები, არსებითად, იგივეა, რაც საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები და, მაშასადამე, ისინი მიმართულია ბუნებრივი და უნივერსალური კანონების აღმოჩენისკენ, რომლითაც რეგულირდება და განისაზღვრება ინდივიდუალური და სოციალური ქცევა. ინტერპრეტაციული პოზიცია, იზიარებს რა საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების სიმკაცრესა და ტრადიციული სოციალური მეცნიერების იმავე მიზანს – აღწეროს და ახსნას ადამიანის ქცევა, ხაზს უსვამს იმას, თუ რით განსხვავდებიან ადამიანები არაცოცხალი ბუნების ფენომენებისგან და, მეტიც, ერთმანეთისგან. ეს ურთიერთსაპირისპირო პოზიციები და, ასევე, განათლების კვლევისას მათი შესატყვისი ანარეკლები, უპირველეს ყოვლისა, სოციალური რეალობისა და ინდივიდუალური და სოციალური ქცევის განსხვავებული კონცეფციებიდან მომდინარეობს. შემდგომში განხილული საკითხების უკეთ გასაგებად კარგი იქნება, თუ ამ თემას უფრო დეტალურად გავეცნობით.

გაგრძელება →