არაცნობიერის ცნება ზედმეტი ცნებაა – ასეთი ფრაზის ხილვა თითქოს ყველაზე ნაკლებ მოსალოდნელია მკვლევართან, რომელმაც, უზნაძის მსგავსად, სახელი არაცნობიერი სფეროს შესწავლით გაითქვა. არა და სწორედ უზნაძის ძირითადი, შემაჯამებელი ნაშრომის ერთ-ერთი მონაკვეთი ამ ფრაზითაა დასათაურებული. აქ ავტორი გვეუბნება, რომ «არაცნობიერის ცნება უკუგდებულ უნდა იქნას და მის ნაცვლად პოზიტიური შინაარსის მქონე ცნება, სახელდობრ, განწყობის ცნება იქნეს შემოღებული» [10; 46]. ეს დებულება გამოხატავს ავტორის პრინციპულ პოზიციას, პოზიციას, რომელიც მისი შემოქმედების ბოლო ეტაპზე გამოიკვეთა[34]. საქმე იმაშია, რომ სიცოცხლის მიწურულს (ყოველ შემთხვევაში, 1947 წლიდან მაინც) უზნაძემ ძირეული ცვლილება შეიტანა თავის თეორიულ სისტემაში. მან დაუშვა არაცნობიერი ფსიქიკურის არსებობა, ხოლო განწყობა ისეთ ფსიქიკურ მოვლენად აღიარა, რომელიც წინ უსწრებს ყოველგვარ ფსიქიკურს, განსაზღვრავს მის წარმოქმნასა და მიმდინარეობას, თვითონ კი ყოველთვის რჩება ცნობიერების მიღმა, ანუ არაცნობიერია. მანამდე უზნაძე თვლიდა, რომ არაცნობიერი ფსიქიკური მოვლენა საზოგადოდ არ არსებობს. «ფსიქოლოგიის საგანი ფსიქიკური ფენომენები, ან განცდებია», ხოლო «განცდა არა მარტო ფაქტია, არამედ იგი უთუოდ ცნობიერების ფაქტიცაა» [9; 21). ამ განცდათა მიმდინარეობის ასახსნელად ფსიქიკურის ფარგლებს გარეთ, ერთგვარ «ქვეფსიქიკურ არეში» გასვლაა საჭირო, რომელსაც თავდაპირველად «ბიოსფერო» ეწოდა [8]. 30-40-იან წლებში ეს თეორიულ კონსტრუქცია დაიხვეწა და დაკონკრეტდა. ფსიქიკური აქტივობის გამომწვევმა რეალობამ «განწყობის» სახელწოდება მიიღო; დამუშავდა მისი ექსპერიმენტული შესწავლის მეთოდოლოგია. ემპირიულად გაირკვა განწყობის ძირეული მახასიათებლები, რომელთა შორის არაცნობიერობა ერთ-ერთი უპირველესია. განწყობა არ არის კერძო ფსიქიკური ფენომენი (განცდა); იგი სუბიექტის სპეციფიკური მთლიანობითი მდგომარეობაა და აქედან გამომდინარე, «ცნობიერების ფენომენს არ წარმოადგენს» [9; 601]. მოკლედ, განწყობა არაცნობიერია და, ამდენად, არაფსიქიკურიც, ვინაიდან ფსიქიკა = განცდა = ცნობიერება.

      თეორიული სისტემის ცენტრალური ცნების შინაარსის შეცვლა აუცილებლად საჭიროებს სისტემის ზოგიერთი ელემენტის შეცვლას, რათა ისინი შესაბამისობაში მოვიდნენ ძირითადი კატეგორიის ახლებურ მნიშვნელობასთან. იქიდან გამომდინარე, რომ განწყობის არაფსიქიკურობის თეზისმა კარდინალური ტრანსფორმაცია განიცადა, განწყობის ზოგადფსიქოლოგიურ თეორიაშიც უნდა ჩატარებულიყო ასეთი სამუშაო. იგი დაიწყო კიდეც, მაგრამ ბოლომდე ვერ იქნა მიყვანილი[35]. დებულება განწყობის ფსიქიკურობის შესახებ საჭიროებდა იმ კონსტრუქციის შეცვლას, რომელიც საწინააღმდეგო დებულებას ამართლებდა. კერძოდ, დებულებას იმის შესახებ, რომ ფსიქიკური სფერო სხვადასხვა განცდების სამკვიდროა, «ხოლო მათთვის ყველასათვის ცნობიერებაა დამახასიათებელი: შემეცნება ისე როგორც გრძნობაცა და ნებელობაც ცნობიერ მოვლენათა კატეგორიებს შეადგენენ. ამ თვალსაზრისით, ფსიქიკა და ცნობიერება ერთმანეთს ფარავენ: ფსიქიკური ყველგან ცნობიერია და ის, რაც ცნობიერია, ფსიქიკურია» [10; 6].

      აქ მთავარია იმის გარკვევა, თუ რა იგულისხმება ცნობიერების ქვეშ. უზნაძე ბოლომდე იცავდა თვალსაზრისს, რომელზეც თავისი შემოქმედების დასაწყისშივე იდგა. მის მიხედვით, ფსიქიკური უთუოდ განცდაა, «მაგრამ ყოველგვარი განცდის ფაქტი უკვე იმით, რომ იგი განცდაა, სუბიექტისთვის იმთავითვე ცნობადია: იგი არა მარტო ობიექტურად არსებობს, როგორც ფაქტი, არამედ სუბიექტმაც იცის, რომ ის არსებობს ... რაღაც თავისებური, იმთავითვე მზამზარეულად მოცემული, პირველადი ფაქტი ფსიქიკური ფენომენების არსებობის ცოდნისა უეჭველად უნდა იქნეს ნაგულისხმევი» [9; 21]. ასეთ ცნობიერებას პირველადი, პრიმარული, უშუალო, ურეფლექსიო, ატრიბუტული ცნობიერება ეწოდება. ფსიქიკის ძირითადი ნიშანი, თვისება (ატრიბუტი) განცდადობა ანუ ე.წ. ცნობიერებადობაა. ეს თვალსაზრისი ყველაზე ნათლად ფ. ბრენტანომ ჩამოაყალიბა [16]. როგორც ჩანს, უზნაძე ამ შეხედულებას იზიარებს, ყოველ შემთხვევაში იმ ნაწილში მაინც, სადაც ფსიქიკური აქტის მიერ თავისი თავის ჭვრეტაზე ანუ უშუალო ცნობიერებაზეა საუბარი.

      ხაზი უნდა გაესვას, რომ ეს არ არის ის ცნობიერება, რომელსაც ჩვეულებრივ გულისხმობენ ხოლმე, ანუ ჯერ კიდევ ჯ. ლოკის მიერ გამოყოფილი, თვითდაკვირვების საფუძვლადმდებარე რეფლექსიური ცნობიერება. ის, რომ უზნაძე ცნობიერების ამ ფორმებს (დონეებს) ერთმანეთისაგან არჩევს, ნათლად გამოჩნდა მას მერე, რაც მან ობიექტივაციის კონცეფციას ჩამოყალიბებული სახე მისცა. აქ პირდაპირ არის დახასიათებული «ცნობიერების მოქმედების ორი, არსებითად განსხვავებული პლანი – «იმპულსური» და «გაშუალებული» [10; 133]. ერთ შემთხვევაში ფსიქიკური აქტები, შინაარსები შეუჩერებლად მისდევს ერთმანეთს. ამასთან, შესაბამისი განცდები საკმარისი სიცხადით აისახება ცნობიერებაში, რათა მათ სიგნალების როლი შეასრულონ ქცევის პროცესში მომდევნო ნაბიჯების სტიმულაციისთვის. მეორე შემთხვევაში ცნობიერების ამ პირველად შინაარსებზე საგანგებოდ მიიმართება ყურადღება (რეფლექსიური ცნობიერება), ხოლო შემდგომში ამ შინაარსების თეორიული დამუშავება (მეორადი ასახვა) ხდება უმაღლესი კოგნიტური ფუნქციონირების დონეზე. ეს შემეცნებითი აქტივობა, ცხადია, ცნობიერების უფრო მაღალ დონეს მოითხოვს, ვიდრე ის ცნობიერება, რომელიც ახლავს იმპულსურ აქტივობას, და რომელიც, უფრო მეტად, ცხოველისთვისაა სპეციფიკური.

      «შენიშვნების რვეულში» ვხდებით 1944 წელს გაკეთებულ ჩანაწერს, რომელიც ეხება ობიექტივაციის შესაძლებლობის საკითხს განწყობის ფსიქოლოგიის ფარგლებში. აქ ყველაფერი ნათლად და ერთმნიშვნელოვნად არის ფორმულირებული. ავტორი მიიჩნევს, რომ ვინაიდან ობიექტივაცია განწყობის პლანში მიმდინარე ქცევის შეფერხებაა, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ფსიქიკური შინაარსის ფაქტორი. «რადგანაც ფსიქიკური განცდაა ე.ი. რადგანაც იგი ცნობიერია – პირველადი მნიშვნელობით – ახლა ცნობიერება თავისკენ მიიმართება, და ობიექტივაციის დაბადებაც ამაში უნდა ვჭვრიტოთ. მე აქ იმის თქმა მინდა, რომ რადგანაც ფსიქიკური შინაარსი ცნობიერია, იგი თავის თავში შეიცავს იმთავითვე ობიექტივაციის შესაძლებლობას, შესაძლებლობას იმისას, რომ იგი თვითონ გადაიქცეს ხელახალი (მეორადი) ცნობიერების საგნად» [12 ა; 89].

      ეს ჩანაწერი ბევრი რამითაა საინტერესო. ჯერ ერთი, იგი გვიდასტურებს, რომ ფსიქიკა უზნაძესთან ორგვარი მნიშვნელობით არის ცნობიერი: პირველი მნიშვნელობით ეს მის განცდადობას ნიშნავს, ხოლო მეორით – რეფლექტორულობას (ობიექტივირებულობას), ე.ი. დაშვებულია პირველადი და მეორადი ცნობიერება. ამავე დროს, იგი იმასაც გვითვალისწინებს, თუ საზოგადოდ რისთვის არის საჭირო პირველადი ცნობიერების დაშვება. იმისთვის, რათა რეფლექსია, ანუ ფსიქიკურ შინაარსზე «უკან მიმართვა» მოხდეს, საჭიროა, რომ ეს შინაარსი რაღაცნაირად მანამდე იყოს ფსიქიკურად მოცემული, მის შესახებ რაღაც შეტყობინება არსებობდეს, რათა რეფლექსიურ ცნობიერებას შესაძლებლობა მიეცეს იგი თავის საგნად გაიხადოს. ეს მართლაც საჭიროა, რასაც ადასტურებს მრავალი ფაქტი ადამიანის ცნობიერი ცხოვრებიდან, რომელთა გაგება-გააზრება მათ აღმოცენებამდე ერთგვარი ფსიქიკური მოცემულობის დაშვებას მოითხოვს [14]. მაგრამ მთავარი ისაა, რა არის ეს პირველადი მოცემულობა – არაცნობიერი ფსიქიკური, თუ ე.წ. ატრიბუტული (უშუალო) ცნობიერება. თუ ეს უკანასკნელი ნამდვილი ცნობიერებაა, რაღა საჭიროა მისი ხელმეორე გაცნობიერება? მკვლევართა აბსოლუტური უმეტესობა არ უშვებს ასეთი ცნობიერების არსებობას და არც მისი ბუნების დახასიათებაზე ზრუნავს. ცნობიერება, როგორც გარკვეულობის შეტანა საგნობრივ ვითარებაში, საკუთარ განცდებსა და მოქმედებებში, რაც სუბიექტის შერაცხადობას განსაზღვრავს, მხოლოდ ერთია. იგი შეიძლება სხვადასხვა დონისა იყოს (მაგალითად, ნათელი ან ბუნდოვანი ცნობიერება), მაგრამ ცნობიერებაში აღნიშნული დონეების დადასტურება არ ნიშნავს მათ იგივეობას რეფლექსიურ და უშუალო ცნობიერებასთან. უშუალო ცნობიერება არ წარმოადგენს ბუნდოვან ცნობიერებას, როგორც ჰერბარტს მიაჩნია [2]. იგი, საზოგადოდ, რეფლექსიური ცნობიერების წინაპირობაა და, ამდენად, მისი არსებობა ბუნდოვან ცნობიერებამდეც იგულისხმება. უშუალო ცნობიერება ისაა, რასაც თანამედროვე ფსიქოლოგია არაცნობიერს უწოდებს.

      უმრავლესობისაგან განსხვავებით, შ. ჩხარტიშვილი გრძნობს ამ საკითხის მნიშვნელობას განწყობის ფსიქოლოგიისთვის (თუმცა არსად არ მიუთითებს უზნაძეზე და კრიტიკის ადრესატად მეორე ქართველი მკვლევარი ჰყავს არჩეული, რომელიც დაბეჯითებით და საგანგებოდ ასაბუთებდა ატრიბუტული ცნობიერების დაშვების აუცილებლობას, სახელდობრ, ა. ბოჭორიშვილი). ჩხარტიშვილი სპეციალურად აანალიზებს პრობლემას და დამაჯერებლად უჩვენებს, რომ ცნობიერების მთლიანი სტრუქტურა უშუალო ანუ ატრიბუტულ ცნობიერებას არ შეიცავს. ეს სტრუქტურა არის ერთიანობა სამი კომპონენტისა: თვით ფსიქიკური აქტის, მისი სუბიექტისა და ობიექტის. ფენომენოლოგიური ანალიზი ცხადყოფს, რომ სხვადასხვა აქტები, მაგალითად, აზროვნება, მეხსიერება და წარმოსახვა, ხშირად ისე გადადის ერთმანეთში, რომ სუბიექტი ამას ვერც ამჩნევს[36]. ეს არ მოხდებოდა, ისინი რომ მართლაც ატრიბუტულ ცნობიერებას გაეშუქებინა. არსებითად იგივე ითქმის თვით სუბიექტის გაცნობიერების შესახებ. ხშირია შემთხვევები, როდესაც ცნობიერება მთლიანად არის მიმართული რაიმე შინაარსზე (მაგალითად, ინტენსიური აზროვნების პროცესში) და სულ ვერ «ხედავს» სუბიექტს. ერთიანი ატრიბუტული ცნობიერება, თუ ის მართლაც არსებობს, ასეთ პროცესს «უსუბიექტოდ» არ დატოვებდა. «მაგრამ, ფსიქიკურ მოვლენებს, რომ მართლაც ჰქონოდა ასეთი ბუნება, თავისი საკუთარი, შინაგანი ცხოვრება, ისინი მაინც დარჩებოდნენ არაცნობიერნი მანამ, სანამ რეფლექსიური ცნობიერების სუბიექტი მათ თავის ობიექტად არ გაიხდიდა. მათ ეცოდინებოდათ თავის თავის შესახებ, მაგრამ მათ შესახებ ჩვენ არაფერი გვეცოდინებოდა, სანამ ისინი ჩვენი ცნობიერების შინაარსებად არ იქცეოდნენ» [14; 185].

      მოკლედ, ატრიბუტული ცნობიერების არსებობის დამტკიცება ფენომენოლოგიური ანალიზის გზით ფაქტობრივად შეუძლებელია. რჩება თეორიული ანალიზი. ამ შემთხვევაში ატრიბუტული ცნობიერების ცნება, არსებითად, არაცნობიერი ფსიქიკურის ცნების ნაცვლად გამოიყენება; იგი ზოგიერთ ისეთ ფუნქციას ასრულებს, რომლისთვისაც არაცნობიერის ცნების შემოტანა ხდება საჭირო. კერძოდ, «მასში იგულისხმება ფსიქიკურის პირველადი მოცემულობა, რომლის შემდეგ რეფლექსიურ ცნობიერებას შესაძლებლობა ეძლევა იგი თავის საგნად გაიხადოს» [14; 185]. ცნობიერი აქტივობის მიზანშეწონილი ხასიათის ასახსნელად, მართლაც აუცილებელი ხდება ცნობიერების მიღმა და ცნობიერებამდე არსებულ ფსიქიკურ სინამდვილეში გასვლა და არაცნობიერი ფსიქიკურის დაშვება, სწორედ არაცნობიერისა და არა უშუალო, ატრიბუტული ცნობიერებისა, რომელიც მას თითქოს ენაცვლება. უშუალო ცნობიერების ცნების დაშვება საჭიროა მხოლოდ იქ, სადაც უარყოფილია არაცნობიერი ფსიქიკის არსებობა და ფსიქიკა ცნობიერებასთან არის გაიგივებული.

      ახლა შევეცადოთ ზემოთ ნათქვამის დაკავშირებას განწყობის თეორიასთან. როგორც უკვე აღინიშნა, ამ თეორიის ცენტრალურმა ცნებამ, განწყობამ, ცნობიერებისა და არაცნობიერის კატეგორიებთან მიმართებაში არსებითი ხასიათის ცვლილებები განიცადა. განწყობა ითვლებოდა არაფსიქიკურად და ჩაითვალა ფსიქიკურად; არაცნობიერი ფსიქიკის არსებობა უარყოფილი იყო და მოხდა მისი აღიარება. ამავე დროს, არ შეიცვალა თეზისი, რომ ფსიქიკა ცნობიერების იდენტურია (უშუალო ცნობიერების მნიშვნელობით). შეიძლება ითქვას, რომ უზნაძის პოზიცია პირველ (არაფსიქიკური განწყობის) პერიოდში იყო არასწორი, მაგრამ ლოგიკურად თანმიმდევრული. მეორე (ფსიქიკური განწყობის) პერიოდში, იგი დაუახლოვდა სინამდვილეს, მაგრამ დაშორდა ლოგიკას. ეს ერთგვარი პარადოქსი მარტივად აიხსნება. უზნაძემ ვერ მოასწრო სისტემის მთელი კონსტრუქციის გადაკეთება. უშუალო ცნობიერების ცნება ლოგიკურად აუცილებელი იყო არაცნობიერი ფსიქიკურის უარყოფის პირობებში. მაგრამ თეორიის განვითარების ბოლო ეტაპზე ეს ცნება არათუ ზედმეტი, არამედ ლოგიკურად შეუთავსებელიც გახდა არაცნობიერი განწყობის ფსიქიკურობისა და, საზოგადოდ, არაცნობიერი ფსიქიკურის დაშვებასთან.

      სისტემის დახვეწის კვალდაკვალ, უზნაძე უთუოდ მივიდოდა უშუალო ცნობიერების უარყოფამდე და მაშინ თეორიული კონსტრუქცია შემდეგ სახეს მიიღებდა: ფსიქიკა, ფსიქიკური ცხოვრება სხვადასხვა ფორმით, ანუ განვითარების სხვადასხვა სტადიით არის წარმოდგენილი. მისი პირველი სტადია წინ უსწრებს და განსაზღვრავს განცდად ფსიქიკას, როგორც ფილოგენეზის, ისე ონტოგენეზისა და აქტუალგენეზის თვალსაზრისით. ყოველგვარ ფსიქიკურ აქტივობას, ქცევასა თუ განცდას, წინ უსწრებს ფსიქიკური მდგომარეობა – განწყობა. იგი «არაფენომენალურ პროცესად შეიძლება ჩაითვალოს» [9; 104]. რამდენადაც სუბიექტმა «ამ განწყობის არსებობის შესახებ არაფერი იცის, იგი არ შეიძლება მისი ცნობიერების შინაარსს წარმოადგენდეს. ანდა რაც იგივეა, არ შეიძლება ჩაითვალოს კერძო ფსიქიკურ ფაქტად. იგი – ეს განწყობა – უდავოდ უნდა გვესმოდეს, როგორც თვით სუბიექტის, როგორც მთელის მდგომარეობა» [11; 282] ამასთან, «თავისთავად ცხადია, რომ მთლიანპიროვნული მდგომარეობა არ აისახება სუბიექტის ცნობიერებაში მისი დამოუკიდებელი განცდების სახით» [11; 285]. ეს ეხება ყოველგვარ ფსიქიკურ პროცესს თუ განცდას, თუნდაც ისეთ მთლიანობითს, როგორიც ემოციაა. ამრიგად, განწყობის არაცნობიერობა უზნაძისთვის არა უბრალოდ რეფლექსიური ცნობიერების გარეშე (ობიექტივაციამდელ) არსებობას ნიშნავს, არამედ იმასაც, რომ იგი არ არის შემეცნებითი, ემოციური თუ ვოლიტური «კერძო ფსიქიკური ფაქტი»[37].

      როგორია ფსიქიკური ცხოვრების ამ ცნობილი შინაარსების, განცდების, პროცესების მიმართება ცნობიერებასთან? ამის გასარკვევად უნდა მივმართოთ უზნაძის შეხედულებას ფსიქიკური ცხოვრების ორი დონის შესახებ. ამ შეხედულების თანახმად, ფსიქიკური აქტივობა, არსებითად, ორ პლანში მიმდინარეობს. პირველს, ავტორი, უფრო ხშირად, განწყობის პლანს უწოდებს. ეს სახელწოდება არ უნდა იყოს მთლად ზუსტი, ვინაიდან განწყობა ყველა დონის აქტივობას ესაჭიროება. ამიტომ უმჯობესია, ვთქვათ «იმპულსური აქტივობის დონე». თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ სახელწოდება «განწყობის პლანი» კარგად გამოხატავს ამ დონის აქტივობის ერთ-ერთ არსებით ნიშანს, სახელდობრ იმას, რომ იგი არაცნობიერად მიმდინარეობს (განწყობა ხომ არაცნობიერია). ამასთან, განწყობა არაცნობიერია არაფენომენალურობის მნიშვნელობით. იმპულსური აქტივობაც არაცნობიერია, მაგრამ აქ განცდების ასპარეზია, განცდებისა, რომლებიც არაა რეფლექსირებული. ამ განცდების თავისებურებანი სერიოზულად განსხვავდება ერთმანეთისაგან იმის მიხედვით, თუ ვინაა აქტივობის სუბიექტი (ცხოველი, ბავშვი, მოზრდილი ადამიანი დარღვეული თუ ნორმალური ფსიქიკით). თუმცა, ყველა შემთხვევაში, ისინი განცდების ნაირსახეობას მიეკუთვნება. მოკლედ, არაცნობიერ განცდებზე საუბარი არათუ შეიძლება, აუცილებელიცაა. ცხოველის ფსიქიკური ცხოვრება მხოლოდ ასეთი განცდებისაგან შედგება. ადამიანის ფსიქიკური ცხოვრებაც, საკმაოდ ხშირად, ამ ფორმით ხორციელდება. იმპულსური აქტივობა მოიცავს უნებლიე, შეგნებული კონტროლის გარეშე ან ავტომატურ რეჟიმში მიმდინარე მოტორულ და ფსიქიკურ პროცესებს. იგი არ გამორიცხავს პარალელურად მიმდინარე ცნობიერ აქტივობას. ქუჩაში სიარულისას გარემოში ორიენტაციას აღქმის ხატების საშუალებით ვახდენთ და მიზანშეწონილად ვმოქმედებთ, მიუხედავად იმისა, რომ ამ დროს ცნობიერება სულ სხვა შინაარსებითაა დაკავებული – ჩვენ შეიძლება რაიმეზე ვფიქრობდეთ, რაიმეს ვიხსენებდეთ, ვინმესთან ვსაუბრობდეთ და ა.შ. აღქმის ხატები, ამ შემთხვევაში, არაცნობიერი განცდებია. ისინი თავის საქმეს ცნობიერების გარეშე აკეთებენ. მაგრამ საკმარისია, გაჩნდეს საჭიროება და აღქმის პროცესი ცნობიერების პლანში გადმოინაცვლებს, დაკვირვების ხასიათს შეიძენს, ხოლო თუ არც ამან იკმარა, სიტუაციის მონაცემები მაღალი კოგნიტური ფუნქციების საშუალებით დამუშავდება.

      როგორც კი თვით ამ განცდების ან მათი შინაარსის გაცნობიერება დაიწყება, აქტივობა გადადის მეორე, ობიექტივაციის ან ნებელობითი აქტივობის დონეზე. ობიექტივაციის დროს ადამიანი აფერხებს თავის პრაქტიკულ აქტივობას და განცდათა დინებას, «მაგრამ არა იმისთვის, რომ სრულიად შეწყვიტოს თავისი მოქმედება, არამედ იმისთვის, რომ თავს ძალა დაატანოს და ხელახლა განიცადოს ის, რაზედაც იგი შეჩერდა» [11; 303]. აქ ჩაერთვება ისეთი ფსიქიკური პროცესები, როგორიცაა ყურადღება და აზროვნება, რომლებიც მხოლოდ ცნობიერების პლანში შეიძლება წარიმართონ. ობიექტივაციის შედეგად ინიციირებული თეორიული აქტივობა იმპულსური ქცევის შეფერხების მიზეზებს არკვევს, ხოლო ნებელობა პრაქტიკული აქტივობის პროცესის გაგრძელებას უზრუნველყოფს. ჩვენს კონტექსტში მთავარი ის არის, რომ ყოველივე ეს ცნობიერების შუქზე მიმდინარეობს.

      ამრიგად, განცდადი ფსიქიკა შეიძლება იყოს როგორც ცნობიერი, ისე არაცნობიერი. არსებას, რომელსაც ცნობიერება აქვს, შეუძლია გააცნობიეროს თავისი განცდები და მათი შინაარსი. ამ შემთხვევაში ფსიქიკური ცხოვრება სამი ფორმით ან საფეხურით წარმოგვიდგება: 1) არაფენომენალური ფსიქიკა (განწყობა); 2) გაუცნობიერებელი განცდები და ფსიქიკური პროცესები; 3) ცნობიერება. მაშასადამე, უზნაძის თეორიაში, თუ მისი ლოგიკური განვითარების პერსპექტივაში ვიმსჯელებთ, არსებითად, ორი სახის არაცნობიერი შეიძლება იქნეს მოაზრებული: განწყობა და მის საფუძველზე აღმოცენებული გაუცნობიერებელი ფსიქიკა. განწყობა არ ავსებს არაცნობიერი სინამდვილის მთელ არეს. განწყობის ცნება არაცნობიერს მთლიანად ვერ ჩაენაცვლება. აქედან გამომდინარე, არაცნობიერის ცნება ზედმეტი არ არის. ასეთია პრინციპული პასუხი წერილის სათაურში გამოტანილ კითხვაზე.

      ამით, ალბათ, შეგვეძლო დაგვესრულებინა, მაგრამ რამდენიმე საკითხზე შეჩერება მაინც მიზანშეწონილად მიგვაჩნია. როგორც უკვე აღინიშნა, უზნაძემ თვითონ ვერ მოასწრო ზემოთ აღწერილ თეორიულ კონსტრუქციამდე მისვლა. ბუნებრივია, აქ რჩება ბევრი პასუხგაუცემელი შეკითხვა, საჭიროა მათი ობიექტივირება. პირველ რიგში უნდა გაირკვეს, რამდენად დასაბუთებულია განწყობისთვის ფსიქიკურობის ნიშნის მიწერა. ამ საკითხთან დაკავშირებით პოსტუზნაძისეული პერიოდის განწყობის ფსიქოლოგიაში სამი მიდგომა გამოიკვეთა. უმეტესობამ გაიზიარა თეორიის ავტორის ბოლო ეტაპზე ჩამოყალიბებული პოზიცია. ზოგიერთი უფრო შორს წავიდა და მიიჩნია, რომ განწყობა არა თუ ფსიქიკურია, არამედ, ზოგ შემთხვევებში, ცნობიერიც [3][15]. მაგრამ, იყვნენ და არიან უზნაძის ადრინდელი პოზიციის მომხრეებიც, რომლის მიხედვით, განწყობა არის «თავისებური რეალობა, რომელიც წინ უსწრებს კერძოულს ფსიქიკურსა და ფიზიოლოგიურს და მათზე არ დაიყვანება ... მისი ბუნება და მიმდინარეობა იმდენად სპეციფიკურია, რომ მის შესასწავლად არც ფსიქიკურის ჩვეულებრივი ცნებები და კანონზომიერებები გამოდგება და არც ფიზიოლოგიურის» [5; 24-25]. ეს პოზიცია 1941 წელს იქნა ფორმულირებული და იგი, არსებითად, ბიოსფერული თვალსაზრისის გაგრძელებაა. ბიოსფერული განწყობა ახალ, ფსიქოფიზიკურად ნეიტრალურ რეალობას მიეკუთვნება, რომელშიც მოხსნილია ფიზიკურის (ფიზიოლოგიურის) და ფსიქიკურის დაპირისპირება. ამიტომ განწყობის თეორიას შეუძლია დაძლიოს ე.წ. «უშუალობის პოსტულატიდან» გამომდინარე სირთულე და გააშუალოს მიმართება როგორც ფიზიკურსა და ფსიქიკურს, ისე თვითონ ფსიქიკურ მოვლენებს შორის. განწყობის ფსიქიკურობის შემთხვევაში იგი ასეთ ფუნქციას ვერ იტვირთავს, ანუ თეორია ვერ გადაწყვეტს იმ ძირეულ მეთოდოლოგიურ ამოცანას, რომლის გადასაჭრელადაც იყო ჩაფიქრებული. წინააღმდეგობა განწყობის ფსიქიკურობის თეზისსა და უშუალობის პოსტულატის დაძლევის მოთხოვნებს შორის თვალშისაცემია. გამაშუალებელი რგოლი არაფსიქიკური უნდა იყოს, წინააღმდეგ შემთხვევაში ისევ უშუალობის პრინციპის ტყვეობაში ვრჩებით.

      უზნაძეს აუცილებლად მოუწევდა ამ წინააღმდეგობის დაძლევა. დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ იგი ეძებდა გამოსავალს. ამ მიზნით მან ახალი ტერმინიც მოსინჯა – ჰოლოტაქსისი. შენიშვნების რვეულის ერთ-ერთი ჩანაწერი ეხება ფსიქიკის გენეზისის საკითხს. ცხოველის აქტივობის სქემა ასეა წარმოდგენილი: რაიმე მოთხოვნილებით აღძრული ცხოველი ამყარებს ურთიერთობას გარემოსთან. შედეგად «აღმოცენდება გარკვეული ჰოლოტაქსისური ცვლილება (განწყობა), რომელიც თავს იჩენს მასში, პირველ რიგში, ორგანიზმში გარკვეული ცვლილების სახით ... და, ასე ვთქვათ, ფსიქიკაში სათანადო გრძნობის (ემოციის) სახით ... ეს ცვლილებები ჰოლოტაქსისური ეფექტის ნიადაგზე აღმოცენებული მოვლენებია» [12 ბ; 83-84]. ეს ჩანაწერი გაკეთებულია 1947 წელს, ანუ მაშინ, როდესაც დაიწერა უზნაძის შემაჯამებელი ნაშრომი «განწყობის ფსიქოლოგიის ექსპერიმენტული საფუძვლები», რომელშიც გამოითქვა ახალი თვალსაზრისი განწყობის ფსიქიკურობასთან დაკავშირებით.

      ტერმინი «ჰოლოტაქსისი» განწყობასთან მიმართებაში უზნაძემ გამოიყენა ამავე წელს გამოქვეყნებულ წერილში «ენის შინაფორმა». ავტორი აქ ცდილობს, დაასაბუთოს დებულება, რომ ენის თავისებურებანი სუბიექტის განწყობიდან გამომდინარეობს.

      «უნდა გვახსოვდეს ოღონდ, რომ განწყობა არავითარ შემთხვევაში წმინდა სუბიექტურ მდგომარეობას არ წარმოადგენს, პირიქით, იგი სპეციფიკური მთლიანობითი ასახვაა, სიტუაციის სწორედ ობიექტური ვითარების ერთგვარი, ასე ვთქვათ, ჰოლოტაქსისური პროცესია, რომელშიც სუბიექტი, შეიძლება ითქვას, პირველად ეხება ობიექტს და აღიქვამს მას თავის არსში» [6; 183]. ამ შემთხვევაში განწყობა, როგორც ჰოლოტაქსისური მდგომარეობა (პროცესი) უკვე ადამიანის სპეციფიკური (სამეტყველო) აქტივობის განმსაზღვრელად გვევლინება. მაშასადამე, იგი ცხოველისა და ადამიანის ქცევის უნივერსალური, ყველაზე ფუნდამენტური და გენეტიკურად პირველადი მექანიზმია. მაგრამ, როგორია მისი ონტოლოგიური ბუნება, არის თუ არა იგი ფსიქიკური? მოცემულ კონტექსტში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ამ კითხვაზე პასუხს ენიჭება.

      ტერმინს «ჰოლოტაქსისი» ორი მდგენელი აქვს. ერთი (ჰოლო) – ამ მდგომარეობის მთლიანობით ხასიათზე მიუთითებს. განწყობისეული მდგომარეობისთვის, უზნაძის მიხედვით, მთლიანობა ერთ-ერთი ძირეული ნიშანია. მეორე ასეთი ნიშანი მისი არაცნობიერობაა. ტაქსისი რომ არაცნობიერია, ეს ცხადია. მაგრამ, არის რა ორგანიზმის (უმარტივესი ცხოველები და მცენარეები) მიმართული მოძრაობა ცალსახად მოქმედი სტიმულის გავლენით, იგი მიჩნეულია ცოცხალი ორგანიზმის შეგუების ფსიქიკამდელ ფორმად და, ჩვეულებრივ, ფიზიკური და ქიმიური პროცესებით აიხსნება [17] [20]. ყოველ შემთხვევაში, ასე ფიქრობდა ჟ. ლიობი, ე.წ. ტროპიზმების კონცეფციის ავტორი (ტროპიზმი ტაქსისის ანალოგიური მოვლენაა). ლიობი, როგორც ცნობილია, ზოოფსიქოლოგიაში მექანიცისტური მიმართულების წარმომადგენელი იყო და ამტკიცებდა, რომ ცხოველები (ყოველ შემთხვევაში, მათი მარტივი ნაირსახეობები), ქიმიური მანქანებია და ტროპიზმების მექანიზმით მოქმედებენ. ტროპიზმი ავტომატური და იძულებითი რეაქციაა გამღიზიანებელზე და, როგორც ასეთი, არ მოითხოვს ფსიქიკური პროცესების ტერმინებში ახსნას. ამავე დროს, ეს არის უნივერსალური ადაპტური რეაქცია და ვრცელდება არა მარტო პრიმიტიულ ორგანიზმებზე, არამედ მცენარეებზეც. მაგრამ ჯერ კიდევ გ. ჯენკინსმა აჩვენა, რომ თვით უმარტივესების ქცევის ახსნაც კი შეუძლებელია მხოლოდ ტროპიზმების (ტაქსისების) საშუალებით. მან უმარტივესებშიც აღმოაჩინა დასწავლის ელემენტარული ფორმები, რომლებიც ტრადიციულად ითვლებოდა ფსიქიკის «ობიექტურ კრიტერიუმად» [2]. უფრო მეტიც, შემდგომ კვლევებში დადასტურდა, რომ უმარტივესებისთვის ე.წ. ასოციაციური დასწავლაც არ არის უცხო[38].

      ამრიგად, ყველაზე პრიმიტიული ცხოველური ორგანიზმები რეაგირებენ ისეთ ბიოლოგიურად ნეიტრალურ (აბიოტურ) გამღიზიანებლებზე, რომლებიც უშუალოდ არ მონაწილეობენ ნივთიერებათა გაცვლის პროცესში. ისინი სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ობიექტების ან მათი თვისებების სიგნალების როლს თამაშობენ. ამას ეწოდება მგრძნობელობა, შეგრძნება. საკმაოდ გავრცელებული თვალსაზრისის მიხედვით, სწორედ ესაა ე.წ. სენსორული ფსიქიკის ანუ ფსიქიკური ცხოვრების პირველი და ყველაზე პრიმიტიული საფეხური [18][19]. აქვე ვხვდებით ფსიქიკის ისეთ ფილოგენეტურად ადრეულ ნიშნებს, როგორიცაა მოძრაობის (ქცევის) ორიენტირება (დადებითი ან უარყოფითი ტაქსისი) და თვით ქცევის ადაპტური შეცვლა ინდივიდუალური გამოცდილების შედეგად (დასწავლის ელემენტარული ფორმები).

      ასეა თუ ისე, ფაქტია, რომ უზნაძის ეს კვლევა-ძიება მიმდინარეობდა ცნობიერების პარადიგმის შეცვლის (არაცნობიერი ფსიქიკისა და განწყობის ფსიქიკურობის დაშვების) პირობებში. აქედან გამომდინარე, უზნაძე ეძებდა ტერმინს, რომელიც უფრო ახლოს იქნებოდა ფსიქიკასთან, ვიდრე პრინციპულად არაფსიქიკური ბიოსფერო და გამოხატავდა სიცოცხლისა და სულიერების მიჯნაზე მყოფ მდგომარეობას. ეს მდგომარეობა ფსიქიკური ცხოვრების ფილოგენეტური ძირია, მისგან გამომდინარეობს მოქმედებაც და განცდაც. უზნაძის მიხედვით, ფსიქიკის ეს პირველადი გამოვლინებები ერთგვარი ჰოლოტაქსისური პროცესის ან ეფექტის (განწყობის) ნიადაგზე აღმოცენდება. ქცევითი (ლოკომოცია), ორგანიზმული (ფსიქოფიზიოლოგია და გამომხატველობა) თუ განცდისეული (შეგრძნება და გრძნობა) ცვლილებები მაინც მეორადი წარმოშობის, მთლიანი ფსიქიკური მდგომარეობიდან აღმოცენებული ფენომენებია. ეს ნიშნავს, რომ ფსიქიკა იწყება განწყობიდან და არა მგრძნობელობიდან (განცდიდან). ჰოლოტაქსისი ისეთი მდგომარეობაა, საიდანაც იწყება ფსიქიკური პროცესის ორგანულისაგან გამოდიფერენცირება. შესაძლებელია, ეს გამოდიფერენცირება მასში არცაა ბოლომდე მიყვანილი.

      ჰოლოტაქსისის ტერმინის შემოტანა ალბათ იმანაც განაპირობა, რომ იგი იდეოლოგიურად უფრო ნეიტრალური იყო, ვიდრე ბიოსფერო. ამ უკანასკნელის ვიტალისტურობასა და იდეალისტურობასთან დაკავშირებული პირველი «გაფრთხილება» უზნაძემ ჯერ კიდევ 1933 წელს მიიღო. მხედველობაში გვაქვს ა. ფრანგიშვილის წერილი «იდეალიზმის ერთი სისტემის შესახებ ფსიქოლოგიაში» [13]. თუ რამდენად სახიფათო იყო იმ დროს საბჭოთა ქვეყანაში ასეთი იდეოლოგიური ბრალდებები, კარგადაა ცნობილი. უზნაძემ უთუოდ გაითვალისწინა ეს ვითარება. საზოგადოდ კი, ვერსია იმის შესახებ, რომ უზნაძის მიერ ცნობიერების პარადიგმის შეცვლა დიდწილად სწორედ იდეოლოგიურ-პოლიტიკური მოსაზრებებით იყო მოტივირებული, არც თუ უსაფუძვლოა[39]. ამავე დროს, ტერმინი ჰოლოტაქსისი მაინც საკმაოდ ბიოლოგისტურად ჟღერს. საფიქრებელია, რომ სწორედ ამიტომ აღარ ფიგურირებს იგი უზნაძის ბოლო პუბლიკაციებში.

      ამრიგად, უზნაძის თანახმად, განწყობა ფსიქიკის ყველაზე ადრეული საფეხურია; ფსიქიკური ცხოვრება განწყობით იწყება. ეს მოსაზრება ქართულ ფსიქოლოგიურ სკოლაში უფრო მეტად იქნა არგუმენტირებული და კონკრეტიზირებული იმ მკვლევარების მიერ, ვინც ფსიქიკის საწყისებით ინტერესდებოდა [3][4]. მთავარი საკითხი მაინც ფილოგენეტურ პლანში განწყობისა (ბიოსფეროს, ჰოლოტაქსისის) და განცდის ურთიერთმიმართების გარკვევაა. საქმე ისაა, რომ ფსიქოლოგიაში, მათ შორის განწყობის ფსიქოლოგიაშიც, ფსიქიკის აღმოცენებას, პირველ ყოვლისა, მის სასიგნალო ფუნქციას უკავშირებენ. ეს ფუნქცია კი მგრძნობელობას, ანუ განცდის არსებობას გულისხმობს. ფსიქიკა განცდის მეშვეობით აგებინებს ცოცხალ არსებას, როგორ უნდა წარიმართოს მისი აქტივობის რეგულაცია ისეთ ვითარებაში, სადაც რეგულაციის მხოლოდ ბიოლოგიური მექანიზმები საკმარისი აღარაა. მეორე მხრივ, განწყობა არაფენომენალური ფსიქიკური მოვლენაა; მეტიც, ფსიქიკური ფენომენები (განცდები) მის საფუძველზე წარმოიქმნება. მაშინ საკითხავია, რისთვის და როგორ აღმოცენდა დამატებითი ფსიქიკური რგოლი (განწყობა), რომელიც თვითონ სასიგნალო როლს არ ასრულებს, მაგრამ განსაზღვრავს ამ ფუნქციის მქონე ფსიქიკას. ამ კითხვაზე დამაკმაყოფილებელი პასუხი არ ჩანს.

      გაურკვევლობა კიდევ უფრო მატულობს, როცა საკითხი თვით განწყობის წარმოქმნის შესახებ დაისმის. მართლაც, განწყობის აღმოცენებას მოთხოვნილებისა და სიტუაციის თანხვედრა განაპირობებს. ისინი მოქმედ ფაქტორებად იმ შემთხვევაში იქცევიან, თუ ინდივიდს მათი არსებობის შესახებ ცნობა აქვს. ეს შეტყობინება კი შესაბამისი სენსორული და ვოლიტურ-ემოციური განცდების გზით მიიღება. გამოდის, რომ განცდა განწყობას უნდა უსწრებდეს წინ, რათა ეს უკანასკნელი აღმოცენდეს[40]. ყოველი ზემოთქმულის გათვალისწინებით, საკითხი იმის თაობაზე, საიდან იღებს ფსიქიკური ცხოვრება სათავეს – განწყობიდან თუ განცდიდან – სერიოზული წინააღმდეგობების ბადეში ეხვევა. ასეთი დაპირისპირება, შესაძლოა, თავისთავად არც იყოს მართებული, მაგრამ იგი ლოგიკური შედეგია დებულებისა, რომელსაც განწყობის თეორიის ავტორი უაღრესად პრინციპულად მიიჩნევდა თავისი შემოქმედების ყველა ეტაპზე. მისი მტკიცებით «თავისთავად ცხადია, რომ მთლიან პიროვნული მდგომარეობა არ აისახება სუბიექტის ცნობიერებაში მისი დამოუკიდებელი განცდების სახით» [11; 285].

      განწყობისა და განცდის ურთიერთმიმართების გარკვევა ფილოგენეტურ კონტექსტში დ. რამიშვილმა სცადა. ფსიქიკის, როგორც ახალი კანონზომიერების მქონე რეალობის დასაბამს რამიშვილი იმაში ხედავს, რომ ცოცხალი არსებები საგნებთან ურთიერთობაში სელექციურ დამოკიდებულებას ამჟღავნებენ, ცვლიან აქტივობას საგნების სარგებლიანობა-მავნებლობის მიხედვით და ამის შესაბამისად რეაგირებენ საგნობრივ სინამდვილეზე. ეს, არსებითად, იმას ნიშნავს, რომ ფსიქიკა საგნის ცნობის ფაქტიდან იწყება. ამისათვის ინდივიდში მოცემული უნდა იყოს ობიექტის კანონზომიერება (ობიექტური მომენტი), რომელიც, მოთხოვნილებასთან და ორგანიზმის შესაძლებლობებთან ერთად (სუბიექტური მომენტი), ქმნის სამოქმედო მზაობისა და მობილიზაციის მდგომარეობას – განწყობას. მაგრამ განწყობას, როგორც ინდივიდის ყოველგვარი აქტივობის პირობასა და განმსაზღვრელ მექანიზმს, გარემოსთან უშუალო კონტაქტის დამყარების საკუთარი საშუალებები არა აქვს.

      «ასეთი კონტაქტის დამყარება აკისრია პერცეფციას და განცდის სხვა სახეებს. პერცეპტულმა მასალამ, მიღებულმა გარკვეული განწყობის საფუძველზე, უნდა ასახოს სიტუაციის კონკრეტული პირობები. მაგრამ განვითარების ამ ადრეულ საფეხურზე ცოცხალ არსებას არც გააჩნია გამოდიფერენცირებული და წინ წამოწეული პერცეფციის საგნობრივი შინაარსი, როგორც ამას ცნობიერების დონეზე აქვს ადგილი. განწყობის პირველი გამოვლენა განცდაში ხდება სუბიექტის ისეთი მდგომარეობის სახით, რომელშიც ასახულია მისი დამოკიდებულება გარკვეული ობიექტისადმი. სწორედ ამ საფუძველზე ხდება საგნის ცნობა ცხოველის მიერ და სწორედ ამდენად ამ დამოკიდებულებაში პერცეპტული მასალის მონაწილეობაც არის ჩართული» [4; 55]. განწყობის ამ პირველ ასახვას განცდაში ემოცია ეწოდება. ემოციაში, როგორც დამოკიდებულებაში, მოცემულია სუბიექტის გარემოსთან შეხვედრის პირველი შედეგი. ფილოგენეზის უდაბლეს საფეხურზე ემოციას არა აქვს გამოკვეთილი ფენომენოლოგიური სახე. აქ უნდა ვისაუბროთ არა იმდენად ემოციაზე, როგორც ჩამოყალიბებულ განცდაზე, არამედ «აქტუალიზებულ სუბიექტურ მდგომარეობაზე». «ემოცია არის ცოცხალი არსების ცნობირებამდელი ფსიქიკური პასუხი ობიექტის ზემოქმედებაზე ... ეს დამოკიდებულებრივი და, ამდენად, ემოციისებური მდგომარეობა არის ფსიქიკის კანონზომიერების გამოვლინების პირველი და აუცილებელი სახე» [4; 56].

      ძნელი შესამჩნევი არ არის, რომ გარკვეულობის სასურველი დონე ვერც მოცემული ანალიზის შემთხვევაში მიიღწევა. რამიშვილი ლაპარაკობს განცდის ყველაზე პრიმიტიულ და ადრინდელ ფორმაზე, «ემოციისებრ მდგომარეობაზე», რომელსაც ემოციის ნიშნებიც აქვს (იგი დამოკიდებულებას გამოხატავს) და შეგრძნებისაც (საგნობრივ შინაარსს ასახავს). ფსიქიკის საწყის საფეხურზე კოგნიტური და ემოციურ-ვოლიტური სფერო მართლაც არ უნდა იყოს განცდისეულად გამოდიფერენცირებული. თუმცა, ეს ფენომენოლოგიური ძიებანი უდაბლეს ცხოველებში ნათელს ვერ ჰფენს იმას, განწყობიდან იწყება ფსიქიკა თუ განცდიდან და როგორია, საზოგადოდ, მათ შორის მიმართება. ერთი შეხედვით, პასუხი თითქოს გვაქვს: განცდები განწყობისეული მექანიზმის გარემოსთან კონტაქტის საშუალებებია. ამასთანავე, რამიშვილი იმეორებს უზნაძის თვალსაზრისს იმის შესახებ, რომ ემოცია განწყობის პირველი განცდისეული გამოვლინებაა. მაშასადამე, განწყობა წინ უსწრებს და განსაზღვრავს განცდისეულ ფსიქიკას. თითქოს ყველაფერი ნათელია, მაგრამ სინამდვილეში კვლავ პასუხგაუცემელი რჩება კითხვა: როგორ იქმნება განწყობა იმ მონაცემების გარეშე, რომლებიც მხოლოდ განცდის საშუალებით ეძლევა აქტივობის სუბიექტს? როგორ აღმოცენდება პირველი ფსიქიკური ფაქტი – განწყობა, როგორც მზაობა, ორიენტირებულობა გარკვეულ აქტივობაზე, თუ წინასწარ, განცდისეულად (შეგრძნება-გრძნობის სახით) არ აისახა სიგნალები მისი «ობიექტური» და «სუბიექტური» მომენტების შესახებ. უნდა ითქვას, რომ ორაზროვნება აქ თითქმის ყველგანაა, მაგალითად, ზემოთ მოყვანილი გამონათქვამები, რომ ემოცია ორგანიზმის ცნობიერებამდელი ფსიქიკური პასუხია გარემოს ზემოქმედებაზე და რომ იგი ფსიქიკის კანონზომიერების გამოვლინების პირველი და აუცილებელი სახეა. განა უზნაძის თეორიის მიხედვით, პირველი ცნობიერებამდელი პასუხი განწყობა არ არის? ან, განა ამ კონცეფციის თანახმად, ფსიქიკის ყველაზე ფუნდამენტური და პირველადი კანონზომიერება განწყობის მექანიზმის სახით არ არსებობს? ეს კანონზომიერება არაფენომენალური ფსიქიკის სფეროშია მოცემული. ემოცია კი განცდაა. აქედან გამომდინარე, როდესაც განცდის კანონზომიერება ფსიქიკის პირველად კანონზომიერებად მოიხსენიება, ეს ხომ არ ნიშნავს, რომ ფსიქიკა განცდიდან იწყება? აღნიშნული დებულება შეიძლება მართებულიც იყოს, მაგრამ რამდენად ესადაგება იგი განწყობის თეორიის ავტორის პოზიციას, რომლის მიხედვით ფსიქიკის სათავე განწყობაა.

      მოცემული ანალიზის ფარგლებში საინტერესოა გაირკვეს, თუ როგორ ახასიათებს უზნაძე საზოგადოდ ცხოველის ფსიქიკას, კერძოდ, მის განცდებს. უნდა ითქვას, რომ უზნაძეს ყოველთვის მხედველობაში ჰქონდა ცხოველისა და ადამიანის ფსიქიკის განსხვავებულობა. ეს განსაკუთრებული ინტერესის საგანი გახდა ბოლო პერიოდში, როდესაც შეიქმნა ობიექტივაციის თეორია, გაჩნდა შეხედულება აქტივობის ორი დონის შესახებ, ხოლო განწყობის ცნების შემოტანის საჭიროება ფსიქიკის განვითარების მეთოდოლოგიური ამოცანის გადაჭრას დაუკავშირდა. ცხოველის აქტივობა ყოველთვის პირველ დონეზე მიმდინარეობს. ამიტომ აქ აღმოცენებული განცდები ობიექტივაციამდელ ფსიქიკას ახასიათებს. ობიექტივაციის პლანში განცდები სპეციფიკურ სახეს იღებს. «ადამიანის განვითარების საფეხურზე – ობიექტივაციის ბაზაზე – ახალი განცდები აღმოცენდება, განცდები, რომელთაც ცხოველთან ჩვენ ვერ ვადასტურებთ. ამ განცდათა შორის პირველ რიგში ობიექტივირებული წარმოდგენა ან იდეა უნდა ვიგულისხმოთ» [10; 153]. წარმოდგენები ცხოველებსაც აქვთ, რაც იქიდანაც ჩანს, რომ ისინი სიზმრებს ხედავენ. ეს წარმოდგენები ინდივიდუალურ-ხატოვანი ხასიათისაა და აღქმის უშუალო გაგრძელებად გვევლინება. ნამდვილი, ასე ვთქვათ, «წმინდა წარმოდგენა», ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, სწორედ ესაა. ადამიანს ასეთი წარმოდგენები ცხადშიც აქვს. მაგალითად, ოცნების ხატის გაცდა, რომელსაც ზოგჯერ «ცხადში სიზმარს» უწოდებენ. არსებობს სხვაგვარი წარმოდგენაც. იგი ობიექტივაციის პლანში წარმოიქმნება აზროვნების პროცესთან წარმოდგენის დაკავშირების გზით. წმინდა წარმოდგენა ივსება «ინტელექტუალური დანამატით» და მიიღება განზოგადებული წარმოდგენა. იგი, არსებითად, წარმოდგენა კი არა – იდეაა. ფენომენოლოგიურად იდეა წარმოდგენისაგან ზოგადობით განსხვავდება, ხოლო გენეზისის მხრივ – იმით, რომ მისი წარმოქმნა მხოლოდ ობიექტივაციის ნიადაგზეა შესაძლებელი.

      არსებითად იგივე ითქმის აღქმის შესახებაც. «ადამიანის აღქმას უწოდებენ «კატეგორიალურს». «მაგრამ აღქმა წმინდად არაა კატეგორიალური. აღქმა ინდივიდუალურია და, მაშ, მისი დასახელება არ შეიძლება, რადგან ყოველი დასახელება განზოგადებაა. ასეთია ცხოველის აღქმა და ესაა აღქმა ნამდვილად. ადამიანის შემთხვევაში ამას ემატება ობიექტივაცია და აზროვნების აქტი. აქედან აღქმა «კატეგორიალური» ხდება» [12 ბ; 92]. ერთი სიტყვით, ცხოველს აქვს აღქმა და წარმოდგენა, მაგრამ სხვაგვარი, ვიდრე ადამიანს. «ცხოველს არ შეიძლება ჰქონდეს ჩვენთვის ცნობილი ფსიქიკური პროცესები, როგორც ისეთი აქტები, რომლებიც თავის საგანს გულისხმობს და მაშასადამე, მჭიდროდ არის დაკავშირებული აზროვნებასთან, რომელიც ცხოველს ფაქტიურად არა აქვს» [11; 295].

      თავის ბოლო ნაშრომში უზნაძე საგანგებოდ აანალიზებს ამ საკითხს. აღსანიშნავია, რომ ეს ანალიზი ეხება მხოლოდ შემეცნებით ფსიქიკურ პროცესებს და არ მოიცავს ემოციურ და ვოლიტურ სფეროსთან დაკავშირებულ პროცესებსა და განცდებს. ცხოველს არა აქვს ყურადღება, რომელიც ობიექტივირებულ განცდაზე ცნობიერების მიმართვას გულისხმობს. თუმცა, ცხოველი არც წმინდა რეფლექტორული არსებაა; მისი რეაგირება არ დაიყვანება საორიენტაციო რეფლექსებზე, რასაც პავლოვი ამტკიცებდა. ცხოველის რეაქციები განწყობის საფუძველზე აიგება.

      ცხოველს არა აქვს ნამდვილი «მნემური წარმოდგენები». ამ განცდის დახასიათება გულისხმობს, რომ იგი არა მხოლოდ წარსულის რაიმე შინაარსს გვაწვდის, არამედ იმის ცნობიერების მატარებელიცაა, რომ ეს შინაარსი წარსულიდანაა და თანაც, როგორც წესი, გარკვეული წარსულიდან. მეხსიერება, რომელიც შეიცავს აზრს იმის შესახებ, რაც გვახსოვს, ვერ იარსებებს ცხოველებთან.

      უზნაძის ეს დებულება სავსებით მართებულია, თუმცა ისიც ნათელია, რომ ცხოველებს მეხსიერების ფუნქცია აქვთ, რასაც დასწავლის ფაქტები ადასტურებს. სიზმრების წარმოდგენებიც წარსული აღქმების შემონახვასა და აღდგენას გულისხმობს, თუნდაც იმ ზოგადობას მოკლებული, ინდივიდუალური წარმოდგენებისა, რომლებიც ზემოთ «ნამდვილ წარმოდგენებად» იქნა ცნობილი და გაიმიჯნა იდეებისაგან. ეს უკანასკნელნი, ამ ანალიზის კონტექსტში, ალბათ, «მნემურ წარმოდგენებად» მოინათლებოდნენ.

      რაც შეეხება აზროვნებას, უზნაძე, როგორც ჩანს, უშვებს ცხოველის მიერ ასეთი უნარის გამოვლენის პრინციპულ შესაძლებლობას. მაგრამ ეს დასტურდება მხოლოდ სპეციალურ ექსპერიმენტულ პირობებში. ბუნებრივ პირობებში კი, უზნაძის რწმენით, ასეთი ფაქტები არ დასტურდება. აქედან გამომდინარე, არც უნდა იქნას დაშვებული ცხოველთან ისეთი პროცესების არსებობა, რომლებიც ადამიანთან აზროვნების სახელით არის ცნობილი. ამ არგუმენტაციის დამარწმუნებლობასთან დაკავშირებით შეიძლება გარკვეული ეჭვი გაჩნდეს, როგორც ფაქტობრივი, ისე თეორიული თვალსაზრისით (ბუნებრივ პირობებში უმაღლეს ცხოველებს ისევე სჭირდებათ აზროვნება, როგორც არაბუნებრივში. ამიტომ, შეძლებისამებრ, ისევე იქცევიან, როგორც ექსპერიმენტულ სიტუაციაში. გარდა ამისა, რაიმე არსებისადმი ამა თუ იმ ფსიქიკური ფუნქციის მიწერა არ არის დაკავშირებული იმასთან, ეს პროცესი ცდის სიტუაციაში აღმოცენდა, თუ ბუნებრივში). მაგრამ, ჩვენი მიზანი მხოლოდ უზნაძის პოზიციის ჩვენებაა. ის კი ასეა ფორმულირებული: «თუ უნდა ვაღიაროთ, რომ ცხოველს, როგორც ასეთს, თავისი ცხოვრების ბუნებრივ პირობებში აზროვნება არ ესაჭიროება, და მაშასადამე, არც აქვს, მაშინ თავისთავად ნათელი ხდება, რომ მას არ შეიძლება ჰქონდეს არც სხვა ფსიქიკური ფუნქციები, რომელთა ჩვეულებრივი აქტივობა აზროვნების მოქმედებასთანაა დაკავშირებული. ასე, მაგალითად აღქმის ფუნქცია, თავისი ნამდვილი მნიშვნელობით, გულისხმობს არა მარტო ფუნქციის, არამედ მისი საგნის შესახებ აზრის არსებობასაც» [11; 293].

      აქ კვლავ ვუბრუნდებით ყველაზე რთულ საკითხს, საკითხს აღქმის ისეთ ფუნქციად დახასიათებისა, რომელიც პირველადია ფსიქიკური ცხოვრების გენეზისის თვალსაზრისით და რომლის განხილვაც ამ კუთხით განწყობის თეორიაში ნამდვილ პრობლემად გადაიქცა. ეს პრობლემა განზოგადებული სახით განწყობის აღმოცენების ფსიქიკური წინაპირობების დაშვება-არდაშვებას უკავშირდება. საზოგადოდ, როგორც ცხოველთან, ისე ადამიანთან განწყობის აღმოცენების აუცილებელი პირველი ორი პირობის (მოთხოვნილებისა და მისი დაკმაყოფილების სიტუაციის) გარდა, უზნაძის მიერ განიხილება «მესამე წანამძღვარიც: აღქმის პრიმიტიული საფეხური, რომელიც აუცილებლად უნდა ვიგულისხმოთ ყოველგვარი განწყობის აღმოცენებისას» [11; 288]. ეს უკანასკნელი, არსებითად, იმისთვისაა საჭირო, რომ მოხდეს სიტუაციის ფსიქიკური ასახვა[41]. აღქმა გარემოს შესახებ ცნობებს გვაწვდის. იგი, როგორც ფსიქიკური აქტი, სხვადასხვა სირთულისაა. განვითარების უმაღლეს (ობიექტივაციის) დონეზე «მიმდინარეობს გართულებული აღქმისა და წარმოდგენის აქტებიც, ე.ი. მის ნიადაგზე სწარმოებს დაკვირვება და მოგონება, რომელნიც განწყობის საფუძველზე უშუალოდ აღმოცენებული აღქმისა და მეხსიერების ადამიანურ ფორმებს წარმოადგენენ» [7;5]. ამდენად, მეხსიერება და აღქმა განიხილება, როგორც ფსიქიკური პროცესი და როგორც განცდა. პირველ შემთხვევაში განვითარების მწვერვალია მოგონება და დაკვირვება, ხოლო მეორე შემთხვევაში – იდეა და საგნობრივი, კატეგორიზირებული აღქმა.

      ზემოთ მოყვანილი მსჯელობებიდან გამოდის, რომ ასეთი აღქმა ცხოველს არა აქვს, ვინაიდან ის მხოლოდ აზროვნების საფუძველზე ყალიბდება. თუმცა, უზნაძე იქვე ამატებს, რომ ასეთი ინდივიდუალური და პრეკატეგორიალური აღქმა არის სწორედ «ნამდვილი აღქმა», რაც, თუ მსჯელობის მთელ ლოგიკას გავითვალისწინებთ, ძნელი გასაგები ხდება. როგორც არ უნდა იყოს, ასეთი «პრიმიტიული აღქმა» სავსებით საკმარისია განწყობის საფუძველზე წარმოებული ცხოველის აქტივობის მიზანშეწონილი განხორციელებისთვის.

      თვით განწყობის აღმოცენების საკითხთან დაკავშირებით უზნაძეს კიდევ უფრო პრიმიტიული აღქმის დაშვება უწევს. აღქმა, რომელზეც აქამდე ვსაუბრობდით, მეორადი, განწყობიდან ნაწარმოები ფსიქიკური ფაქტია. ახლა მსჯელობა იწყება განწყობის მიმართ პირველად მოვლენაზე. იგი უზრუნველყოფს სიტუაციის პირველად ასახვას სუბიექტში, რის გარეშე განწყობა ვერ წარმოიქმნება. ეს ეხება ყოველგვარი ცოცხალი არსების განწყობას. საქმე ისაა, რომ უზნაძე იმ ვითარებასაც აანალიზებს, როდესაც აღქმა მიზანდასახული აქტის (დაკვირვების) სახეს იღებს. ასეთ აღქმას, ვინაიდან იგი დამოუკიდებელ ქცევად გვევლინება, საკუთარი განწყობა ესაჭიროება – «სუბიექტში ამ აღქმის განწყობა უნდა აღმოცენდეს» [11; 275]. მაგრამ ეს არაა ტიპური შემთხვევა. ცხოველთან აღქმა არ არის დამოუკიდებელი პროცესი; იგი დამხმარე აქტის როლს თამაშობს და საკუთარი განწყობა არ გააჩნია. ასევეა ადამიანის იმპულსური ქცევის დროსაც. ამ შემთხვევაში აღქმის აქტები რაღაც სხვა ქცევასა და განწყობას ემსახურება, მაგრამ ამ განწყობის შესაქმნელად სუბიექტში წინასწარ სიტუაცია უნდა აისახოს, რაც აღქმის გარეშე ვერ მოხდება. მაშასადამე, «აღქმა უნდა გვესმოდეს, ერთი მხრივ, როგორც მდგომარეობა, რომელიც წინ უსწრებს განწყობის აქტს, ხოლო მეორე მხრივ – როგორც განცდა, რომელიც თან სდევს მას» [11; 275]. შესაძლოა, ავტორს აქ იმის თქმა სურს, რომ ეს განწყობამდელი მდგომარეობა (აღქმა) განცდა არ არის. მაგრამ ტექსტის ანალიზი ამ დაშვებას არ ადასტურებს. უზნაძე ამტკიცებს, რომ ასეთი, განწყობის წინმსწრები სიტუაციის ასახვა სრულყოფილ და დასრულებულ აღქმას არ წარმოადგენს. იგი ამ შემთხვევაში აღქმას ბრჭყალებში სვამს და მის აღსანიშნავად სხვა ტერმინს, «შემჩნევას» ან «შეგრძნებას» იყენებს.

      მთავარი კითხვა იმას ეხება, არის თუ არა ის ფსიქიკური მოვლენა ან, უფრო კონკრეტულად, არის თუ არა იგი განცდა.

      უზნაძე ცდილობს, დახატოს ამ მდგომარეობის ფენომენოლოგიური სურათი. იგი მიუთითებს იმ ვითარებაზე, რომელიც ძილის დროს გრძნობის ორგანოებზე გამღიზიანებლის ზემოქმედების დროს წარმოიქმნება. ამ შემთხვევაში გამღიზიანებელზე რეაგირებს არა გარემოსგან გამოთიშული სუბიექტი, არამედ თვით გრძნობის ორგანო. «მაგრამ როცა ჩვენ ვიღვიძებთ, მაგალითად, რაიმე გარე შთაბეჭდილების, ვთქვათ, ძლიერი სმენითი გამღიზიანებლის ზემოქმედებით, ხდება ხოლმე, რომ დასაწყისში, როცა ჯერ კიდევ არა ვართ საბოლოოდ გამოფხიზლებული, ჩვენ არ განვიცდით ამ შთაბეჭდილებას, როგორც რაღაც ისეთს, რაც გარედან მოქმედებს ჩვენზე; ჩვენ მას განვიცდით უფრო, როგორც ჩვენი სმენითი ორგანოს მდგომარეობას, როგორც ხმაურს ყურში, და არა, როგორც ბგერას, რომელიც ჩვენს ირგვლივ არსებული სამყაროდან მოდის, როგორც, ვთქვათ, აბობოქრებული ზღვის ხმაური» [11; 276]. როგორც ვხედავთ, პირდაპირ არის ნათქვამი, რომ ეს მდგომარეობა სპეციფიკური განცდა ყოფილა, რომელსაც განსაკუთრებული სენსორულ-სუბიექტური მახასიათებლები აქვს და პრაქტიკულად მოკლებულია საგნობრივ-პერცეპტულ შინაარსს. ამასთან, ეს განცდა მხოლოდ ძილიდან გამოსვლის მომენტისთვის არ არის დამახასიათებელი. ფაქტობრივად ამ მდგომარეობით (განცდით) იწყება ყველა ცოცხალი ორგანიზმის, მათ შორის ადამიანის, ყოველი აღქმა – აქვე შენიშნავს უზნაძე.

      ამრიგად, ერთგვარი შეგრძნებითი მდგომარეობა, რომელიც წინ უსწრებს და განაპირობებს არაფენომენალურ განწყობას, განცდადი ბუნების ფსიქიკური მოვლენა ყოფილა. შენიშვნების რვეულის 1947 წლის ერთ-ერთ უკანასკნელ ჩანაწერში თითქმის იგივე აზრი მეორდება: ქცევას წინ უსწრებს განწყობა და არა ფსიქიკა პირველადი ცნობიერების, ანუ განცდის მნიშვნელობით. მაგრამ ეს მხოლოდ განსაზღვრული აზრითაა სწორი, მიუთითებს უზნაძე, ვინაიდან შეგრძნება, როგორც ფსიქიკური ფაქტი, არსებობს განწყობის გარეშე და განწყობამდე. თუ კი საქმის ვითარებას გენეტიკური ასპექტით შევხედავთ, მაშინ იმის მტკიცებამდე მივალთ, რომ ფსიქიკა ყველაზე პრიმიტიული განცდით, შეგრძნებით იწყება. იგი აუცილებელი პირობაა მიზანშეწონილი ქცევის განწყობისეული მექანიზმის აღმოცენებისთვის. ფსიქიკური ცხოვრების (განცდის) ყველა სხვა ფორმა კი მეორადი, განწყობიდან ნაწარმოები მოვლენაა. ეს დებულება ნაკლებად ესადაგება განწყობის თეორიის სულისკვეთებას და უზნაძის სხვა გამონათქვამებს, რაზეც ზემოთ იყო საუბარი, თუმცა იგი გამომდინარეობს უზნაძის იმ ტექსტების ანალიზიდან, რომლებიც აღქმის ფუნქციას და მის განწყობასთან მიმართებას ეხება. საზოგადოდ კი უზნაძე მტკიცედ დგას იმ პოზიციაზე, რომ გენეზისის ყველა ფორმის შემთხვევაში (ფილოგენეზი, ონტოგენეზი და აქტუალგენეზი) ფსიქიკური ცხოვრება განწყობიდან იწყება. სავსებით შესაძლებელია, რომ განწყობის წარმოქმნის პირობების, ანუ აღქმის პარადოქსის სხვაგვარმა გააზრებამ უზნაძის ზოგადფსიქოლოგიური სისტემისთვის უფრო მისაღებ დებულებამდე მიგვიყვანოს. მაგრამ ეს უკვე სხვა გამოკვლევის თემაა.

      ამრიგად, მოკლე დასკვნის სახით შეიძლება შემდეგი ითქვას: რეალურად უზნაძის თეორიაში თავიდანვე ცნობიერების ორი ცნება იყო მოცემული – პირველადი (უშუალო, ატრიბუტული) და მეორადი (რეფლექსიური) ცნობიერება. პირველადი ცნობიერების ცნება, არსებითად, არაცნობიერი ფსიქიკურის ცნების ფუნქციას ასრულებდა. მას შემდეგ, რაც უზნაძემ ეს უკანასკნელი თეორიაში შემოიტანა და განწყობა არაცნობიერ ფსიქიკურ ფაქტად გამოაცხადა, პირველადი ცნობიერების ცნება ზედმეტი გახდა. უზნაძემ ვერ მოასწრო მისი ამოღება თეორიიდან, მაგრამ სისტემის განვითარების ლოგიკა ამას გვკარნახობს. ამასთან, პირველად ცნობიერებაზე უარის თქმა სულაც არ ნიშნავს არაცნობიერის ცნების განწყობის ცნებით შეცვლას. უზნაძის თანახმად, განწყობა არაფენომენალური ფსიქიკური რეალობაა. არსებობს ფენომენალური ფსიქიკაც (განცდები), რომელიც არ არის ცნობიერი (რეფლექსიური ცნობიერების მნიშვნელობით). მაშასადამე, განწყობა არ ფარავს არაცნობიერი ფსიქიკურის ცნების მთელ შინაარსს. ეს უკანასკნელი შეიცავს როგორც არაგანცდად განწყობებს, ისე გაუცნობიერებელ განცდებს.

      მოცემული კონსტრუქციიდან გამომდინარეობს, რომ განწყობა აუცილებლად წინ უსწრებს განცდას როგორც ფილოგენეზში, ისე აქტუალგენეზში. ამ ორივე შემთხვევის ანალიზი გარკვეულ სირთულეებს წარმოაჩენს. ფილოგენეზის შემთხვევაში ეჭვის ქვეშ დგება ფსიქიკის სასიგნალო ფუნქცია. ჩვეულებრივ, ამ უკანასკნელით ამართლებენ ფსიქიკის აღმოცენებას ფილოგენეზში, ხოლო მის განხორციელებას ე.წ. «მგრძნობელობის», ანუ განცდის გაჩენას უკავშირებენ. თუ იქიდან ამოვალთ, რომ ფილოგენეზში ფსიქიკა განწყობით იწყება, გასარკვევი იქნება, ერთი მხრივ, როგორ ასრულებს ამ ფუნქციას არაფენომენალური განწყობა და, მეორე მხრივ, როგორ და რისთვის აღმოცენდება განცდადი ფსიქიკა.

      სირთულეები ჩნდება აქტუალგენეზის გააზრების დროსაც. აქ ვდგებით ე.წ. «აღქმის პარადოქსის» წინაშე, რომელიც საკუთრივ განწყობის წარმოქმნის საკითხს უკავშირდება: განწყობის შესაქმნელად აუცილებელია სიტუაციის აღქმა (ანუ განცდა), რომელიც, თავის მხრივ, სათანადო განწყობის არსებობას საჭიროებს. ამ დილემის გადაწყვეტის სარწმუნო ვარიანტი განწყობის თეორიაში ჯერჯერობით ვერ მოინახა.

      ყოველივე ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე, თითქოს ასეთი ალტერნატივის წინაშე ვდგებით: ან უარი უნდა ვთქვათ სქემაზე განწყობა – გაუცნობიერებელი ფსიქიკა – ცნობიერება (თუმცა, გაუგებარია, რით უნდა შეიცვალოს იგი), ან მოვნახოთ ზემოთ დასმული საკითხების დამარწმუნებელი ახსნა. ეს გულისხმობს ფილოგენეზის ისეთ სურათის მოცემას, სადაც ფსიქიკის აღმოცენება განცდის გარეშე იქნება მოაზრებული, და მოინახება რეალური გამოსავალი «აღქმის პარადოქსიდან». კვლევა-ძიება ორივე მიმართულებით დიდად შეუწყობს ხელს განწყობის თეორიის შემდგომ განვითარებას.

ირაკლი იმედაძე

წიგნიდან: გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში

ტეგები: Qwelly, არაცნობიერი, იმედაძე, ფსიქოლოგია, ცნობიერი

ნახვა: 675

ღონისძიებები

ბლოგ პოსტები

A Glimpse into a World of Epic Battles

გამოაქვეყნა taoaxue_მ.
თარიღი: მარტი 29, 2024.
საათი: 6:36am 0 კომენტარი

Throne and Liberty: A Glimpse into a World of Epic Battles, Transformative Gameplay, and Environmental Mastery

The realm of Solisium, crafted by NCSoft and destined for Western shores with Amazon Game Studios, has unveiled its wonders in a captivating new trailer Throne and Liberty Lucent showcased at Summer Game Fest. This marks a significant step towards the game's Western release, offering English narration and a…

გაგრძელება

The latest and the greatest of the football video amateur

გამოაქვეყნა millan Myra_მ.
თარიღი: მარტი 29, 2024.
საათი: 6:30am 0 კომენტარი

Franchise Madden NFL Platform(s) PC , PS5 , PS4 , Xbox Alternation X , Xbox Alternation S , Xbox One Arise August 18, 2023 Developer(s) EA Tiburon Publisher(s) EA Cardinal of Players 1-4 Local Co-Op Abutment 1-4 Players See at Playstation Store $30 at Amazon $30 at Best Buy $33 at GameStopMadden NFL 24 for Madden 24 coins Has Never Been Cheaper on Amazon

Madden NFL 24 $30 $70 Save $40

The latest and the greatest of…

გაგრძელება

Unveiling The Flexibility of Nycodenz: An important Resource in Density Gradient Centrifugation

გამოაქვეყნა EFTcheat_მ.
თარიღი: მარტი 29, 2024.
საათი: 5:38am 0 კომენტარი







Nycodenz, a broadly applied reagent in laboratory options, holds important significance in the field of mobile biology and biochemistry. In the following paragraphs, we will take a look at the multifaceted mother nature of Nycodenz, its programs, and how it revolutionizes density gradient centrifugation techniques.



What is Nycodenz?

Nycodenz is a non-ionic, iso-osmotic iodinated density gradient medium commonly used in cell separation and purification protocols.…

გაგრძელება

How to become one of the most talented players

გამოაქვეყნა millan Myra_მ.
თარიღი: მარტი 29, 2024.
საათი: 5:20am 0 კომენტარი



Best Choice: Eden Hazard. Since his arrival at Madrid at the end of 2022. The Belgian star has been constantly criticised for his frequent injury and bad performances. Fortunately, his inability to get regular games played was not a factor in EA Sports EAFC 24 Coins. He has maintained his high overall score of 88. He can cause chaos among defenders, just as the way he did during his peak at Chelsea.

Budget Alternative:…

გაგრძელება

Qwelly World

free counters