*პირველი ნაწილი*

თავი III. მსოფლიო ცხოვრების ახალი ძალები. მასების შემოსვლა. კოლექტივები. ეკონომიზმი. ტექნიკა. უმუშევრობა. ნაციონალიზმი და რასიზმი. ეტატიზმი და ცეზარიზმი. აღმოსავლეთის ხალხები

1

   მსოფლიო ისტორიაში ახალი ძალები შემოვიდნენ. საზოგადოების დემოკრატიზაციის პროცესი დიდი ხნის წინათ დაიწყო. მაგრამ ომის შემდეგ საბოლოოდ გამომჟღავნდა ისტორიის არენაზე მობილიზებული მასების შემოჭრა. ესაა თანამედროვე ისტორიის ძირითადი ფაქტორი. მასებს უწინ ისტორიის არენაზე არ უშვებდნენ თვალსაჩინოდ აქტიური როლის შესასრულებლად. მაგრამ შინაგანად ისტორია ყოველთვის მასების ან იმის გათვალისწინებით იქმნებოდა, რასაც მე სოციალურ ყოველდღიურობას ვუწოდებ. ისტორია ყოველთვის მრავალრიცხოვნებას, კოლექტივებს ემყარებოდა. სახელმწიფო და სოციალური ინსტიტუტები ყოველთვის მასებისთვის, საშუალო ადამიანებისთვის იქმნებოდნენ და არა სულიერი არისტოკრატიისათვის. ადამიანი ყოველთვის დათრგუნვილი იყო რიცხვმრავლობით, გამოჩენილ ადამიანს ყოველთვის თრგუნავდა საშუალო ადამიანი, თვისებას – რაოდენობა. მაგრამ მრავალრიცხოვნების, კოლექტივის როლი არასოდეს ისე დიდი არ ყოფილა, როგორც ჩვენს საუკუნეში. ზემოთ უკვე მოგახსენეთ, რომ უწინ მასები ორგანული წესით და რიგით ცხოვრობდნენ და იზრდებოდნენ, როგორც ცხოვრობენ და იზრდებიან მცენარეები, და მათი ცხოვრება პოზიტიურ, რეალურ სარწმუნოებაზე იყო დაფუძნებული. მაგრამ ორგანული წესი და რიგი მოიშალა. რელიგიური რწმენა შესუსტდა. მასები აქტიურად იჭრებიან ისტორიაში ძალიან მძიმე მომენტში, როცა ცხოვრებას ანარქია ემუქრება. მაგრამ მასები ამორფულად კი არ შემოდიან, როგორც მექანიკური ნაზავი, არამედ – ორგანიზებულ კოლექტივებად. და მასების ამ შემოჭრას თან ახლავს მათი ორგანიზების თითქმის შეშლილობამდე მისული ჟინი. აქედან – მიდრეკილება დიქტატურისაკენ, ბელადების ძიება, რომლებმაც უნდა შეცვალონ დამხობილი ავტორიტეტები. ორგანიზებული კოლექტივები, ერთ კოლექტივად ქცევას რომ მიელტვიან, – აი, ეპოქის ახლად ჩამოყალიბებული ძალა. ამ ორგანიზებული კოლექტივების ბაზისად, უწინარეს ყოვლისა, ახალგაზრდობის კავშირები, კომკავშირლები, ფაშისტები, ნაცისტები გვევლინებიან. ადამიანურ საზოგადოებებს უკვე აღარ შეუძლიათ ინდივიდუალისტურად ცხოვრება; მათ შეუძლიათ მხოლოდ გაერთიანებებად, თანამეგობრობებად, კორპორაციებად, კოლექტივებად იცხოვრონ. განცალკევებული, ინდივიდუალისტური, იზოლირებული ცხოვრება კაპიტალისტური საზოგადოებების ბურჟუაზიული, მდაბიური ცხოვრებაა, საზოგადოებებისა, სადაც ადამიანი ადამიანისთვის მგელია და ყველა მხოლოდ საკუთარ თავზე ფიქრობს. აღარ შეიძლება ასე გაგრძელდეს. არაბურჟუაზიული, არამდაბიური, არა ინდივიდუალისტურად ანგარებიანი ცხოვრება მხოლოდ მცირერიცხოვან რჩეულებს თუ შეუძლიათ, და არა საშუალო ადამიანს, არა მასებს. კოლექტივებად ორგანიზებული მასების შემოჭრას და კულტურასთან მათ ზიარებას შედეგად მოსდევს კულტურის დონის დაცემა და ცივილიზაციის იარაღით აღჭურვილი ბარბარიზაცია. იცვლება ცხოვრების სტილი, ინტერესების ხასიათი, ცნობიერების მიმართულება. მაღალი კულტურა დაკავშირებული იყო არისტოკრატიულ საწყისთან (რა თქმა უნდა, არა ამ სიტყვის წოდებრივი გაგებით). ამ არისტოკრატიულ  საწყისს განადგურება ემუქრება. კულტურულ ელიტას არბევენ და სპობენ, რასაც ჩვენ ვხედავთ საბჭოთა რუსეთშიც და ჰიტლერულ გერმანიაშიც. გერმანია, სადაც უწინ სწავლულების, ფილოსოფოსების, პროფესორებისა და უნივერსიტეტების ნამდვილი კულტი იყო, ხშირად – გაზვიადებული და სასაცილო, დღეს არავითარ პატივს აღარა სცემს სწავლულებს, ფილოსოფოსებს, პროფესორებს, უნივერსიტეტებს და მზადაა გაანადგუროს ისინი. მასები მოაზროვნეთა და კულტურის შემოქმედთაგან „სოციალური დაკვეთის“ შესრულებას მოითხოვენ. მოაზროვნენი და კულტურის შემოქმედნი თავიანთ თავზე იწვნევენ გაბატონებული ორთოდოქსიისა და დოგმატიკის სასტიკ შედეგებს; მათ აიძულებენ მიიღონ და აღიარონ გაბატონებული სიმბოლიკა. იტალიაში, სადაც მსოფლმხედველობრივი დიქტატურა შედარებით უფრო რბილია, ფაშისტურმა ახალგაზრდობამ გაანადგურა ყველაზე დიდი იტალიელი ფილოსოფოსის ბენედეტო კროჩეს ბიბლიოთეკა, მხოლოდ იმიტომ, რომ მას სურდა შეენარჩუნებინა აზრის თავისუფლება და არ მიიღო გაბატონებული სიმბოლიკა. მოაზროვნეთა და კულტურის შემოქმედთაგან გაცილებით უფრო მკაცრად მოითხოვენ ორთოდოქსიას, ვიდრე შუა საუკუნეებში. საკმაოდ კარგადაა ცნობილი, რა ფორმებიც მიიღო ორთოდოქსიის ამ მოთხოვნამ რუსულ კომუნიზმში: საბჭოთა რუსეთი კულტურის მოღვაწეთათვის „სოციალური დაკვეთის“ კლასიკურ ქვეყნად იქცა. ეს, რა თქმა უნდა, ინდივიდუალიზმის დასასრულია, ამ სიტყვის ცუდი გაგებით. ბურჟუაზიული კულტურის ეგოისტური ინდივიდუალიზმი დაძლეულ უნდა იქნეს. კულტურის შემოქმედთა სულში უნდა გაიღვიძოს ზეპიროვნული სოციალური მსახურების ჩამქრალმა შეგნებამ. მაგრამ დღევანდელ მსოფლიოში მიმდინარე პროცესი არა მარტო ინდივიდუალიზმის დასასრულია, არამედ საშში, ნელი საფრთხეც პერსონალიზმის მარადიული პრინციპის – თვით ადამიანის პიროვნების არსებობისთვისაც. კოლექტივებში ქრება პიროვნული ცნობიერება და მას კოლექტიური ცნობიერება ცვლის. აზროვნება ჯგუფური ხდება. პარალიზებული პიროვნული სინიდისი კოლექტიური სინიდისით იცვლება. ცნობიერების გადაგვარება იმდენად დიდია, რომ მთლიანად იცვლება დამოკიდებულება სიმართლისა და სიცრუისადმი. ის, რაც პიროვნული ცნობიერებისა და პიროვნული სინიდისის მიხედვით სიცრუეა, კოლექტიური ცნობიერებისა და კოლექტიური სინიდისის მიხედვით სავალდებულო ნორმად იქცევა. აზროვნებისგანაც და სინიდისისმიერი შეფასებისა თუ მსჯელობისგანაც მოითხოვენ ფეხდაფეხ მიჰყვნენ მასებს.

   კოლექტივიზმი და კოლექტიური სინიდისი ახალი მოვლენა როდია ისტორიაში. ამით იწყება ისტორია და ის განუყრელია ისტორიისგან; ის ყოველთვის იყო საშუალო ადამიანის, მასისა და სოციალური ყოველდღიურობისათვის. ადამიანს ყოველთვის ახასიათებდა მიდრეკილება ჯოგურობისკენ, ჯოგურობა იყო დაცემულ სამყაროში ადამიანის მიგდებულობის გამოხატულება. აზრის, სინიდისის, შემოქმედების პიროვნული ორიგინალობა ყოველთვის მცირერიცხოვანთა იშვიათი ღირსება იყო. პირველყოფილი საზოგადოებები, პირველყოფილი კლასები თავიანთი ტოტემისტური კულტებითურთ კოლექტიურობის ნიშნით იყვნენ აღბეჭდილნი, მათში ჯერ კიდევ არ გაეღვიძა პიროვნებას, ჯერ კიდევ არ გაეშალა მხრები და არ შეეცნო სოციალური ჯგუფისაგან მისი გამყოფი საზღვრები. მრავალი ტაბუ, რითაც სავსეა ისტორიის ცივილიზებული ეპოქა, სხვა არა არის რა, თუ არა პირველყოფილი ჯოგურობისა და პირველყოფილი კოლექტივიზმის ნაშთი. მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე ადამიანი სხვადასხვა კოლექტივში – გვაროვნულ, ოჯახურ, ტომობრივ, ეროვნულ, სახელმწიფოებრივ, სამხედრო, წოდებრივ, კლასობრივ, პროფესიონალურსა თუ რელიგიურ კოლექტივში ცხოვრობდა. ის აზროვნებდა და მსჯელობდა თავისი კოლექტივის მიხედვით. აზროვნება იშვიათად ყოფილა პიროვნული. ის გვაროვნული იყო. ეს არასწორად განაზოგადა დიურკჰეიმის სოციოლოგიურმა სკოლამ. აზროვნება იყო მეომრული, წოდებრივი, პროფესიონალური, ტომობრივი. საშუალო სამხედრო სხვანაირად აზროვნებს, ვიდრე საშუალო სამოქალაქო პირი, საშუალო ფრანგი სხვანაირად, ვიდრე საშუალო გერმანელი, საშუალო მემამულე ან ბურჟუა სხვანაირად, ვიდრე საშუალო მუშა ან გლეხი, საშუალო ექიმი სხვანაირად, ვიდრე საშუალო ვექილი და ა. შ. გვაროვნულ ორიგინალობაზე ამაღლებული პიროვნული ორიგინალობა ყოველთვის იშვიათობა იყო. შეცდომა იქნებოდა ინდივიდუალისტურ ეპოქაში, ბურჟუაზიულ საზოგადოებებში აზროვნებისა თუ შემეცნებისათვის პიროვნული ხასიათი მიგვეწერა, ის უპიროვნო, საშუალო ადამიანის გაბატონებულ ტიპს ესადაგება. ფულის უპიროვნო და არაადამიანური ძალაუფლება განაპირობებს ხალხის შეხედულებებს. ბურჟუაზიული საზოგადოებრივი აზრი მეტისმეტად ტირანულია. ადამიანისაგან მოითხოვდნენ უპიროვნო შეფასებებს. ყოველი ატომი მეორე ატომსა ჰგავდა. ინდივიდუალიზმი სრულიადაც არ ნიშნავდა პიროვნულ ორიგინალობას, პიროვნულ აზროვნებას, პიროვნულ შემოქმედებას, არამედ, ჩვეულებრივ, ნიშნავდა ეგოიზმს, ანგარებას, გათიშულობას, განმხოლოებას, მოყვასისადმი მგლურ დამოკიდებულებას და იმის სრულ შეუგნებლობას, რომ ადამიანმა უნდა მოიხადოს ზეპიროვნული მსახურების ვალი. ინდივიდუალიზმი სრულიადაც არ ყოფილა პერსონალიზმი. ინდივიდუალიზმი ან ცხოვრების მიმართ მდაბიური დამოკიდებულებაა, ან რე ესთეტთა განმხოლოება. პერსონალიზმი კი ადამიანში ღვთის ხატებისა და მსგავსების ხორცშესხმაა. ბურჟუაზიულ საზოგადოებათა ინდივიდუალიზმში ადამიანი სოციალიზირებულ და ობიექტივირებულ იქნა, ფულისა და ინდუსტრიული განვითარების ძალას მოუხარა ქედი და მისი მსჯელობა ბურჟუაზიულ ზნე-ჩვეულებებს დაემორჩილა, მაგრამ მას ჩააგონეს, რომ საზოგადოებას, ერსა და სახელმწიფოს ემსახურება, თუკი სამეურნეო ცხოვრებაში „ეკონომიურ ადამიანად“ რჩება და სოციალური კი არა, ინდივიდუალური ინტერესებით ხელმძღვანელობს. თუმცა ჩვენი ეპოქის კოლექტივიზმი, თავის თავს წინა-ინდივიდუალისტურ ეპოქას რომ უპირისპირებს, სიახლის შემცველიცაა. უწინ კოლექტივიზმი სხვადასხვა დიფერენცირებულ ჯგუფებში – ეროვნულ, წოდებრივ, პროფესიონალურსა თუ ოჯახურ ჯგუფებში არსებობდა. დღეს კოლექტივიზმი უნიფიცირდება და უნივერსალიზირდება. მსოფლიო უნიფიცირებული კოლექტივიზმისაკენ მიდის, რომელშიაც ქრება ყოველგვარი დიფერენციაცია. კომუნიზმში, ფაშიზმსა თუ ნაციონალ-სოციალიზმში ჩვენ ვხედავთ პიროვნების წაშლის უნივერსალურ პროცესს – ყველა ერთნაირად უნდა აზროვნებდეს და ერთნაირად მსჯელობდეს, კოლექტივში ყოველგვარი პიროვნული ორიგინალობა ქრება. უნიფიკაციისა და უნივერსალიზაციის ეს პროცესი უმძიმეს დარტყმას აყენებს რჩეულ ინდივიდუალობებს, რომლებიც არცერთ ჯგუფსა და კოლექტივს არ ეკუთვნიან. იწყება მიბრუნება ჯოგურობისაკენ ახალი, ცივილიზებული ფორმით. ხელისუფლების სათავეში მისულ მასებს სურთ იცხოვრონ ამ ახლად ორგანიზებულსა და არაორგანულ კოლექტივებში. მასობრივი ადამიანი უპიროვნოა, მაგრამ მას მსხვერპლის გაღებისა და თავგანწირვის უფრო მეტი უნარი აქვს, ვიდრე ინდივიდუალისტ ბურჟუას. ამასთანავე, თავს იჩენს იმ ფაქტორის ძალა, რომელიც უკვე არსებით როლს ასრულებდა XIX საუკუნის კაპიტალისტურ საზოგადოებაში და საფუძვლად დაედო მარქსის თეორიას; ეს ფაქტორია ეკონომიზმი. მაგრამ უწინ ეკონომიზმის ძალა ისე უნივერსალური არ ყოფილა, როგორც ჩვენს ეპოქაში, და ბევრი რამ არ ექვემდებარებოდა მის ძალმოსილებას. დღეს კი მის ძალას ვერავინ და ვერაფერი ვერ დაუსხლტება. ზრუნვა – აი, ასეთია დღეს ყველას ხვედრი, და თვით ისიც კი, ვისაც არ ეშინია დღევანდელი დღისა, ხვალინდელ დღეს მაინც უფრთხის. მსოფლიოს ცხოვრება საბოლოოდ აღიბეჭდა ეკონომიზმის ნიშნით, და ეს საბედისწეროდ მოქმედებს მთელ კულტურაზე, რომელიც ფუჭ ფუფუნებად იქცევა. მსოფლიო ომმა ყველა ხალხი გააჩანაგა და საშინლად გაამძაფრა ეკონომიზმის ძალა. არცერთ მთავრობას ფინანსებისა და უმუშევრობის პრობლემის გარდა თითქმის აღარაფერი ახსოვს; ყველა ადამიანი მხოლოდ სამუშაოსა და ლუკმა პურს ეძებს, მდიდრებს კი აღარ სჯერათ, რომ მათი მდგომარეობა მყარია და შიშით მოელიან გაკოტრებას და კრახს. უჩვეულო სიმძაფრით ვლინდება დაცემული სამყაროს საფუძველი; მხოლოდ ზრუნვა და გაჭირვება, როგორც ძველი ბიბლიური წყევლა – ოფლითა პირისა შენისაითა მოიპოვე პური შენიო. ეკონომიზმის ძალა უშუალოდაა დაკავშირებული მოსახლეობის სიჭარბესთან. ასე მაგალითად, გერმანიაში მოსახლეობის სიჭარბე ფატალური, ევროპული სამყაროსათვის უკიდურესად საშიში ფაქტია.

   კაპიტალიზმი არა მარტო ეკონომიზმის როგორც მსოფლშეგრძნებისა და მსოფლმხედველობის მშობელია, არამედ მისი ნაშიერიც. ეკონომიზმი არა მარტო იმის აღიარებაა, თუ რა დიდი მნიშვნელობა აქვს სამეურნეო შრომასა და სამეურნეო განვითარებას როგორც ადამიანის ცხოვრებისა და ადამიანური კულტურის პირობას, – არამედ ფასეულობათა ჰიერარქიის დამახინჯებაც. სწორედ კაპიტალისტური სამყაროს ეკონომიზმმა აღიარა ადამიანის სული ეკონომიკის ეპიფენომენად. ეს სულაც არ მომდინარეობს მარქსისგან და ამაში მარქსს როდი მიუძღვის ბრალი. მან ეს XIX საუკუნის კაპიტალისტურ, ბურჟუაზიულ საზოგადოებაში აღმოაჩინა და იმდენად შეძრწუნდა ამ ფაქტით, რომ მას უნივერსალური მნიშვნელობა მიანიჭა. მაგრამ ჩვენ კაპიტალიზმის ჭკნობის პერიოდში ვცხოვრობთ, მან უკვე ამოწურა თავისი გაფურჩქვნის პერიოდი. ჩვენი დროის კაპიტალიზმი დეკადენტური კაპიტალიზმია, და ის მეურნეობის რაღაც ახალ, გარდამავალ ფორმად გადაგვარებას განიცდის. კაპიტალიზმი, რომლის სათავეშიც ფინანსიური კაპიტალი დგას, უკვე აღარ უკავშირდება ლიბერალიზმსა და ინდივიდუალიზმს. ლიბერალური პერიოდიდან კაპიტალიზმი სახელმწიფოებრივსა და რეგულირებულ კაპიტალიზმში გადადის. არარეგულირებული, ლიბერალური კაპიტალიზმი ყველა კლასისათვის, თვით ბურჟუაზიული კლასისთვისაც სახიფათო გახდა. მარქსის სქემის საპირისპიროდ, კაპიტალიზმით თვით კაპიტალისტებიც უკმაყოფილონი არიან. ამას განსაკუთრებით თვალსაჩინოდ გვიჩვენებს ინდუსტრიული კაპიტალიზმის ისეთი კლასიკური ქვეყნის მაგალითი, როგორიც ამერიკაა, სადაც აუცილებელი გახდა კაპიტალიზმის რეგულირება, და ეს ყველასათვის აშკარაა, რადგანაც არარეგულირებულმა კაპიტალიზმმა უფსკრულის პირას მიიყვანა ქვეყანა. ძველი კაპიტალიზმი უკვე ვეღარავის ცხოვრებას ვერ უზრუნველყოფს. მას უკვე აღარ შეუძლია გამოკვებოს კაცობრიობა. თუ ადრე კაპიტალისტური წყობილება ექსპლოატაციას უწევდა მშრომელთა მასებს, დღეს ის მათ ქუჩაში ყრის. მას არ შეუძლია თავიდან აიცილოს უმუშევრობა. როგორც არაერთხელ აღუნიშნავთ, კაპიტალისტურ მეურნეობაში არ არსებობს შესაბამისობა წარმოებასა და მოხმარებას შორის. და ეს არა მარტო ეკონომიური, მორალური და მეტაფიზიკური დეფექტიც არის. რადგანაც ეს ნიშნავს, რომ წარმოება კი არ არსებობს ადამიანისათვის, არამედ ადამიანი – წარმოებისათვის. ამიტომ, ეკონომიური ინტერესებიდან გამომდინარე, ზღვაში ყრიან და ანადგურებენ უზარმაზარი რაოდენობის ხორბალს, მაშინ როდესაც უამრავი ადამიანი შიმშილობს. ადამიანი აღარა დგას მეურნეობის ცენტრში. კაპიტალისტური მეურნეობა უკიდურესად ანტიპერსონალისტურია. ის ეკონომიური ცხოვრების დეჰუმანიზაცია და ადამიანის გასაგნებაა. კაპიტალიზმის დაცემის პერიოდში ეს იმაში პოულობს გამოხატულებას, რომ კაპიტალიზმი სულ უფრო და უფრო ანონიმური ხდება. ის თვითონვე სულ უფრო და უფრო ანგრევს კერძო საკუთრების პრინციპებს. არავინ იცის, ვინ არის მესაკუთრე, ანდა რისი მესაკუთრეა. ბანკების ძალაუფლება უპიროვნო, ანონიმური ძალაუფლებაა. ტრესტები უპიროვნო, ანონიმური დაწესებულებები არიან. ისიც უცნობია, თუ ვინ დაატეხა თავზე თანამედროვე კაცობრიობას ამდენი უბედურება; დამნაშავე არა ჩანს, ის უსახელოა. უმუშევრებმა არ იციან, ვის უნდა „უმადლოდნენ“ თავიანთ მწარე ხვედრს. ადამიანი არაადამიანური, უსახო ძალით გასრესილად გრძნობს თავს. ფული არაადამიანური, უსახო ძალაა.

   მაგრამ მთავარი კოსმიური ძალა, რომელიც დღეს მოქმედებს და დეჰუმანიზაციისა და გაუპიროვნების გზით სახეს უცვლის დედამიწას და ადამიანს, კაპიტალიზმი როგორც ეკონომიური სისტემა კი არა, ტექნიკა და ტექნიკის სასწაულია. ადამიანი თავისი განსაცვიფრებელი გამოგონების – მანქანის ტყვედ და მონად იქცა. ჩვენი ეპოქა, უწინარეს ყოვლისა, ტექნიკის ნიშნითაა აღბეჭდილი, ასე რომ, შეიძლება ტექნიკის ეპოქად იწოდებოდეს. ტექნიკა ადამიანის უკანასკნელი და ყველაზე დიდი სიყვარულია. ადამიანს სწამს ტექნიკის სასწაული, როცა არცერთი სხვა სასწაული აღარა სწამს. დეჰუმანიზაცია – აი, რა არის, უწინარეს ყოვლისა, ადამიანური ცხოვრების მექანიზაცია და ტექნიზაცია, ადამიანის დაქვემდებარება მანქანისადმი და მისი ქცევა მანქანად. მანქანური ძალაუფლება შლის ადამიანის მთლიან სახეს. ეკონომიური ცხოვრება საბოლოოდ წყდება და ეთიშება სულიერ ცხოვრებას, რომელიც სულ უფრო და უფრო ბნელ კუნჭულში ემწყვდევა და არსებობის მართვასა თუ წარმართვაში მონაწილეობა ეკრძალება. მანქანის მოწოდება ის იყო, რომ ბუნების მონობისაგან დაეხსნა ადამიანი და მისი შრომა შეემსუბუქებინა. მაგრამ, ნაცვლად ამისა, ის ხელახლა იმონებს ადამიანს, აბეჩავებს, აუბედურებს და უმუშევრად აქცევს მას. ეს იმას ნიშნავს, რომ მთელ სოციალურ ორგანიზმს საშინელი სულიერი და ზნეობრივი სნეულება ღრღნის – ადამიანის მიმართ ადამიანის მგლური დამოკიდებულება. ტექნიზირებულ კაპიტალიზმს მარტოოდენ ეკონომიურ კატეგორიად ვერ განვიხილავთ, ის, ამავე დროს, ადამიანთა ურთიერთდამოკიდებულებასთან დაკავშირებული მორალური კატეგორიაცაა. ტექნიკას მარტო სოციალური მნიშვნელობა კი არა აქვს, არამედ კოსმიურიც. ის ქმნის სრულიად ახალ სინამდვილეს, რომელიც არსებითად განსხვავდება ბუნებრივი, არაორგანული სინამდვილისგან. არაორგანულ და ორგანულ სხეულთა გარდა იქმნებიან ორგანიზებული სხეულებიც, რომლებიც ბუნებრივი სამყაროდან კი არა, ისტორიისა და ცივილიზაციის სამყაროდან იღებენ დასაბამს. თანამედროვე ტექნიკა ადამიანის ცხოვრებაში ტელურიული პერიოდის დასასრულს მოასწავებს, ადამიანი უკვე აღარ არის მიჯაჭვული მიწებს, ისე, ცხოველებითა და მცენარეებით გარშემორტყმული; ის ახალ, მეტალურ სინამდვილეში ცხოვრობს და სულ სხვა, მოწამლული ჰაერით სუნთქავს. მანქანა მომაკვდინებლად მოქმედებს სულზე; ის, უწინარეს ყოვლისა, ემოციურ ცხოვრებას კლავს და ხრწნის ადამიანის გრძნობებს. თუ მკაცრ და მედგარ გონს შეუძლია წინააღმდეგობა გაუწიოს მანქანას და დაიურვოს იგი, სუსტსა და უმწეო სულს აგონია ეწყება. თანამედროვე კოლექტივები ორგანული კი არა, მექანიკური კოლექტივები არიან. თანამედროვე მასების ორგანიზება მხოლოდ ტექნიკურად თუ შეიძლება; ტექნიკა დემოკრატიული საუკუნის შესატყვისია. ის ადამიანის ცხოვრების რაციონალიზაციას ახდენს, მაგრამ ამ რაციონალიზაციის შედეგები ირრაციონალურია. ერთი ამნაირი შედეგია უმუშევრობა, რომელიც სულ უფრო და უფრო მკაფიოდ წარმოგვიჩნდება კაცობრიობის მომავლად. სოციალური პრობლემა, უწინარეს ყოვლისა, ადამიანის, პიროვნების, ნებისმიერი პიროვნების სახელით, სულიერსა და მორალურ რევოლუციას მოითხოვს. ამ რევოლუციამ უნდა აღადგინოს ფასეულობათა სრულიად დარღვეული ჰიერარქია და ადამიანის პიროვნების ფასეულობა წარმოების, ტექნიკის, სახელმწიფოს, ნაციონალობისა თუ კოლექტივის კერპებზე მაღლა დააყენოს. ამიტომ აქ თანამედროვე კერპთთაყვანისმცემლობის კიდევ ერთი ფორმაც უნდა განვიხილოთ.

2

   ჩვენს სამყაროში უჩვეულო ძალით იფეთქა რასობრივმა ინსტინქტებმა. ნაციონალური ვნებები ღრღნიან მსოფლიოს და დაღუპვას უქადიან ევროპულ კულტურას. ეს მხოლოდ იმას მოწმობს, რაოდენ ძლიერია ატავიზმი ადამიანურ საზოგადოებებში, რამდენად უფრო ღრმაა ქვეცნობიერი, ვიდრე ცნობიერი და რაოდენ ზედაპირული იყო ჰუმანიზაციის პროცესი. თუ უწინ ნაციონალურ ინდივიდუალობათა დამკვიდრება და განვითარება ჰუმანიზაცია იყო, თანამედროვე ნაციონალიზმი ადამიანურ საზოგადოებათა დეჰუმანიზაციად და ბესტიალიზაციად გვევლინება. ეს კულტურულ-ისტორიული კატეგორიებიდან ზოოლოგიური კატეგორიებისაკენ მიბრუნებაა. თითქოს თავიდან იწყება ტომებისა და რასების ოდინდელი ბრძოლა, წინ რომ უსწრებდა ეროვნებების როგორც კულტურულ-ისტორიული ფორმების ჩამოყალიბებას; ზუსტად ისევე, როგორც შუასაუკუნეობრივი სამყაროს ფორმირებისას. უქმდება კაცობრიობის გაერთიანების ქრისტიანულ-ჰუმანისტური პროცესის შედეგები. მიმდინარეობს ქრისტიანული გაერთიანებების პაგანიზაცია[8]. ნაციონალიზმი პოლითეიზმია, ის შეუთავსებელია მონოთეიზმთან. ეს პაგანიზაცია შემაძრწუნებელი ფორმებით მიმდინარეობს გერმანიაში, რომელსაც უკვე აღარა სურს ქრისტიანული ქვეყანა ერქვას, სვასტიკით ცვლის ჯვარს და ქრისტიანებისაგან ქრისტიანული გამოცხადების, ქრისტიანული სარწმუნოების პირველსაწყისებისა და ევანგელური მორალისაგან განდგომას მოითხოვს. საფრანგეთი უკვე დიდი ხანია დექრისტიანიზირებულია, მაგრამ ღრმად ფესვგადგმული ჰუმანიზმი და განათლება ხელს უშლიან იმაში, რომ წარმართულ ქვეყნად იქცეს. გერმანიაში, სადაც ჰუმანისტური განათლება ყოველთვის უფრო სუსტი იყო, წარმართული პარტიკულარიზმის რელიგია ცდილობს ძირი გამოუთხაროს ქრისტიანულ უნივერსალიზმს. ადამიანის სულიერსა და პერსონალისტურ გაგებას ნატურალისტურ-ზოოლოგიური გაგება ცვლის და ადამიანური ცხოვრების მოწყობა-მოწესრიგების მიმართ ისეთივე დამოკიდებულება მყარდება, როგორც მესაქონლეობისადმი. წმინდა გერმანული რასის ჩამოყალიბებასა და შენარჩუნებას ისეთივე საშუალებებით ცდილობენ, რომლებსაც იყენებენ წმინდა ჯიშის ცხენებისა თუ ძაღლების გამოსაყვანად. გერმანული რასიზმი რომანტიული ნატურალიზმია და მასში არის „ბუნების“, სისხლის, მიწისა და ხალხური სულის რეაქციის, ესე იგი, ტექნიკის ძალაუფლების წინააღმდეგ მიმართული ტელურიული ძალების ელემენტები. მაგრამ ის ფატალურად ითვისებს თანამედროვე ტექნიკის საშუალებებს და ამ მხრივ საბჭოეთს ბაძავს. სტერილიზაცია, ევგენიკა, შერეული ქორწინებების აკრძალვა, პირად ცხოვრებაში სახელმწიფოს ჩარევა და ა. შ., – ყოველივე ეს ზებუნებრივი ცხოვრების გამოვლენა კი არაა, არამედ თვით გეგმიური, თვით დეჰუმანიზირებული ტექნიკური ცივილიზაციაა. რომანტიულად იდეალიზირებული და ნაციონალისტურ მისტიკად ქცეული ზოოლოგიური ინსტინქტები თანამედროვე ცივილიზებული ტექნიკის იარაღს ისხამენ. თანამედროვე ნაციონალიზმისა და რასიზმის ეს აფეთქება მით უფრო გამაოგნებელია, რომ ჩვენ უნივერსალისტურ ეპოქაში ვცხოვრობთ, ელინისტურ ეპოქას რომ მოგვაგონებს. ყველაფერი გლობალური და პლანეტარული გახდა. თანამედროვე რასობრივი და ნაციონალისტური პარტიკულარიზმი განსაკუთრებულ სიმძაფრეს იძენს ეპოქის ძირითადი უნივერსალიზმის ფონზე. დღეს უკვე აღარ არიან აბსოლუტურად კარჩაკეტილი, იზოლირებული და თვითმკმარი სამყაროები, ყველაფერი მთელი მსოფლიოს თვალწინ ხდება. თანამედროვე ტექნიკა სრულიად მაუნიფიცირებელი და მაუნივერსალიზირებელი ბუნებისაა, ის საერთოა ყველა ნაციონალიზმისათვის, ორგანული თავისუფლება აღარ არსებობს. ასე, აღმოსავლეთის ხალხთა ნაციონალიზმი სხვა არა არის რა, თუ არა ევროპის მიბაძვა და ევროპული ტექნიკით აღჭურვა. ნაციონალისტურად განწყობილი თანამედროვე ახალგაზრდობის გატაცებას ტექნიკითა და სპორტით აბსოლუტურად გლობალური, ინტენაციონალისტური ხასიათი აქვს. ისტორიაში ჩვენ ვხედავთ ორ ტენდენციას – ინდივიდუალიზაციისა და უნივერსალიზაციის ტენდენციას. კოსმიურ ცხოვრებაში ორივე გარდაუვალია და მართლზომიერი. მაგრამ მათი ჰარმონიული შერწყმა არასდიდებით არ მოხერხდა, ერთი ტენდენცია ყოველთვის ჩრდილავდა მეორეს – ამ ორი ტენდენციის ჰარმონიული შერწყმა ისევე შეუძლებელი აღმოჩნდა, როგორც, საერთოდ, ყველაფერი ჩვენი დაცემული სამყაროს ისტორიაში; ცოდვილი ჟინით და კერპთა აღმართვით ყველაფერი გაუკუღმართდა. ნაციონალიზმი და ინტერნაციონალიზმი ერთნაირად ანგრევდნენ ადამიანის მთლიანობას. თანამედროვე ნაციონალიზმი კერპთთაყვანისმცემლობის ერთი სახეა, ისევე, როგორც თანამედროვე ეტატიზმი. ქრისტიანული ჭეშმარიტება იმის შესახებ, რომ არც ელინია და არც იუდეველი, რაც, ცხადია, თვით ნაციონალური თვითმყოფობისა და ინდივიდუალობის ფაქტის უარყოფა არ ყოფილა, მოძალადური გაბოროტებით უარიყოფა, და ხალხები ნაციონალობისადმი ძველ წარმართულ დამოკიდებულებას უბრუნდებიან. კაცობრიობის ერთიანობა, რასთანაც იდეურად და პრინციპულად მაინც გვაახლოებდა ქრისტიანიზაციისა და ჰუმანიზაციის მთელი პროცესი, ასევე იდეურად და პრინციპულად უარიყოფა, კაცობრიობის ერთიანობა ირღვევა, რაც იმას მოწმობს, რომ ნატურალურად კაცობრიობის ერთიანობის მიღწევა შეუძლებელია, ამის მიღწევა მხოლოდ სულიერადაა შესაძლებელი. კაცობრიობის ერთობა განღმრთობილი კაცობრიობაა.

   ნაციონალიზმი კერპთთაყვანისმცემლურად გარდაქმნის ნაციონალობას უზენაეს და აბსოლუტურ ფასეულობად, რომელსაც ექვემდებარება მთელი ცხოვრება. ღმერთს ხალხი ცვლის. ნაციონალიზმი შეუძლებელია არ შეეჯახოს ქრისტიანობას, ქრისტიანულ უნივერსალიზმს და ქრისტიანულ გამოცხადებას, რომლის თანახმადაც არ არის ელინი თუ იუდეველი და ყველა ადამიანი უპირობოდ ფასეულია. ნაციონალიზმი ყველაფერს თავის იარაღად, ნაციონალური ძლიერების, ნაციონალური თავისებურებისა და კეთილდღეობის იარაღად აქცევს. რელიგია, ეკლესია ნაციონალიზმისათვის მხოლოდ ნაციონალური ისტორიული კატეგორიაა. რუსი იმიტომ კი არ უნდა იყოს მართლმადიდებელი, რომ მართლმადიდებლობა ჭეშმარიტებაა, არამედ იმიტომ, რომ მართლმადიდებლობა იყო ნაციონალურ-ისტორიული ძალა, რომელმაც ჩამოაყალიბა რუსული სახელმწიფო და რუსული ნაციონალური კულტურა. ასე, პოლონელი კათოლიკე უნდა იყოს, გერმანელი – ლუთერიანელი, ინგლისელი – ანგლიკანელი და ა. შ. და ა. შ., ზუსტად ისევე, როგორც თურქი უნდა იყოს მაჰმადიანი. ნაციონალიზმს თანმიმდევრულად მივყავართ პოლითეიზმისაკენ, წარმართული პარტიკულარიზმისაკენ. ომის დროს ჩვენ ვხედავდით, რომ რუსული ღმერთი, გერმანული ღმერთი, ფრანგული თუ ინგლისური ღმერთი ერთმანეთს ეომებოდნენ. ნაციონალიზმისათვის მიუღებელია უნივერსალური რელიგიური ჭეშმარიტება, თავისი შეგნებით ის წინარე-ქრისტიანულ სტადიაზე რჩება, იუდაიზმის როგორც ებრაელთა ტომობრივი ღმერთის რელიგიის სტადიაზე, ღმერთისა, რომელიც ჯერ კიდევ არ ქცეულა მრავალი ხალხის ღმერთად; ესაა წარმართული სტადია, როცა ჯერ კიდევ არ ჩამოყალიბებულა მონოთეიზმის ფილოსოფიური იდეა. ნაციონალიზმი უცხო იყო შუა საუკუნეების ქრისტიანული უნივერსალიზმისათვის; ის ახალი ისტორიის ნაშიერია, ისტორიისა, რომელსაც აღარა აქვს ერთიანობის გრძნობა და პარტიკულარიზმისაკენ მიემართება. კერძოდ, ფრანგული ნაციონალიზმი საფრანგეთის რევოლუციის წიაღში შობილი ერის უზენაესობის იდეისგან იღებს დასაბამს. ძველი, მონარქიულკი და არისტოკრატიული საფრანგეთისთვის უცხო იყო ნაციონალიზმი იმ გაგებით, რა გაგებითაც ის ჩამოყალიბდა XIX-XX საუკუნეებში. ნაციონალობა ყოფიერების ინდივიდუალიზაციის ერთ-ერთი საფეხურია, და ის უთუოდ დადებით ფასეულობად უნდა მიგვაჩნდეს. კულტურა ყოველთვის ნაციონალურია და ნაციონალურ ფესვებზეა ამოზრდილი. ინტერნაციონალური კულტურა შეუძლებელია. ეს იქნებოდა კომივოიაჟერების კულტურა. მხოლოდ ტექნიკაა ინტერნაციონალური, და მისი ძალაც მაინტერნაციონალიზირებელია. ნაციონალობა კულტურულ-ისტორიული ფაქტია, ნაციონალიზმი კი – დამოკიდებულება ამ ფაქტის მიმართ, ბუნებრივი ფაქტის ქცევა კერპად. ნაციონალიზმს არავითარი ქრისტიანული ფესვი არ მოეძებნება, ის სულ სხვა წყაროდან იღებს დასაბამს და ყოველთვის უპირისპირდება ქრისტიანობას. რა თქმა უნდა, არც ინტერნაციონალიზმია ქრისტიანობა, ის არის არსებობის გაღარიბება, ყოფიერების ინდივიდუალური საფეხურების უარყოფა და კონკრეტულის ნაცვლად აბსტრაქტული ერთობის დამკვიდრება. ინტერნაციონალიზმი ზოგადია და არა უნივერსალური. უნივერსალიზმი კონკრეტულად ერთიანია, ის არ ექვემდებარება რიცხვს. ქრისტიანობა სამყაროულობა და კონკრეტული ერთობაა, რომელიც ისრუტავს ყოფიერების ყველა სახეცვლილებასა და ნათელმოსილ ინდივიდუალიზაციას. ნაციონალიზმი, უწინარეს ყოვლისა, ემოციური მოვლენაა და მასთან დავისას არავითარი ინტელექტუალური არგუმენტი არა ჭრის. ცნობილია ერთი ანეკდოტი, რომელიც, ეტყობა, ნამდვილი ამბავი უნდა იყოს და მას გარკვეული ფილოსოფიური აზრი აქვს. ფრანგების ერთი თავყრილობისას, რომელშიაც ცნობილი პოლიტიკური მოღვაწენი მონაწილეობდნენ, ერთ-ერთი ფრანგი აღშფოთებით ლაპარაკობდა ინგლისელებზე, რომლებიც მსოფლიოში პირველ ხალხად მიიჩნევენ თავს და არცერთ სხვა ხალხს თავიანთ ტოლად და სწორად არ სცნობენ. მეორე ფრანგმა მახვილგონივრულად შენიშნა: „რა გაშფოთებთ, ფრანგებიც ხომ ასევე ფიქრობენ თავიანთ თავზე?“ რაზედაც პირველმა მიუგო: „Oui, mais ça est vrai“. ყველა ნაციონალური დავა თუ კამათი ამნაირი ანეკდოტით მთავრდება, რასაც ის განაპირობებს, რომ ნაციონალობის მიმართ, უწინარეს ყოვლისა, ეროტიული დამოკიდებულება, ეროტიული არჩევანი არსებობს. მშობელი ხალხი, მშობელი მიწა ჩვენთვის ისევე ძვირფასია, როგორც საყვარელი ქალის სახე. მაგრამ ნაციონალიზმი ეროსს ეთოსს უპირისპირებს და ბუნებრივ ეროტიკას საკუთარი ნაციონალობის მიმართ უზენაეს პრინციპად და დოქტრინად აქცევს. ნაციონალიზმი პრინციპულად ამკვიდრებს მხოლოდ ეროტიულ დამოკიდებულებას ნაციონალობის მიმართ და უარყოფს ეთიკურ დამოკიდებულებას. ამიტომ ის გარდუვალად უპირისპირდება არა მარტო ქრისტიანობას, არამედ ზოგადსაკაცობრიო ჰუმანისტურ მორალსაც. როგორც ნაციონალობის, ისე ადამიანისა და რისიც გნებავთ, იმის მიმართაც არა მარტო ეროტიული, არამედ პიროვნების ღირსებასთან უშუალოდ დაკავშირებული ეთიკური დამოკიდებულებაც უნდა გვქონდეს. ნაციონალიზმისათვის ნიშნეულია არა მარტო სიყვარული თავისი ხალხისადმი, არამედ სიძულვილიც სხვა ხალხების მიმართ, სიძულვილი კი, ჩვეულებრივ, უფრო მძლავრი მამოძრავებელია, ვიდრე სიყვარული. ნაციონალიზმი ქადაგებს ან განკერძოებას, იზოლაციას, კარჩაკეტილობას სხვა ხალხებისა თუ კულტურების მიმართ, თვითმკმარობას და პარტიკულარიზმს, ან ექსპანსიას სხვა ხალხების ხარჯზე, მათ დაპყრობას, მათი მიწა-წყლის მიტაცებას, იმპერიალისტურ ნებას. ორსავე შემთხვევაში ის უპირისპირდება ქრისტიანულ სინიდისს, პრინციპულად და სამუდამოდ უარყოფს ხალხთა ძმობას, ადამიანთა ძმობას. ნაციონალიზმი მკვეთრად უპირისპირდება პერსონალისტურ ეთიკას, უარყოფს ადამიანის პიროვნების უზენაეს ფასეულობას. თანამედროვე ნაციონალიზმი ეთიკის დეჰუმანიზაციას ახდენს, ადამიანს აიძულებს ადამიანობას განუდგეს. ყოველივე ეს ერთი და იგივე პროცესია, ნაციონალიზმშიც და კომუნიზმშიაც. ადამიანის შინაგანი სამყარო მთლიანად დათრგუნვილია ნაციონალური თუ სოციალური კოლექტივებით.

   ნაციონალიზმი და სოციალიზმი (ფართო გაგებით) თანამედროვე სამყაროში სხვადასხვა საწყისებად გვევლინებიან; ისინი ერთმანეთს უპირისპირდებიან და ებრძვიან, მაგრამ შეუძლიათ უცნაურად შეერწყან და შეეთვისონ ერთიმეორეს. სოციალიზმი, თავისი კლასიკური, მარქსისტული ფორმით, მტრულადაა განწყობილი როგორც ნაციონალიზმის, ისე ნაციონალობის მიმართაც, ის ინტერნაციონალიზმთანაა დაკავშირებული. ინტერნაციონალიზმი ნაციონალურისა და სოციალურის ყველაზე მძაფრი შეჯახების წერტილია. მარქსის მიხედვით, მუშებს სამშობლო არა აქვთ. პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით! ის კლასები, რომლებსაც ყველაზე სასტიკ ექსპლოატაციას უწევენ, დაუნდობლად ყვლეფენ და ჩაგრავენ მათივე თანამემამულენი, შეუძლებელია ნაციონალურ სოლიდარობასა და ძმობას გრძნობდნენ თავიანთ მჩაგვრელთა მიმართ. მათთვის უფრო ახლობელნი არიან სხვა ქვეყნების ჩაგრულნი და ექსპლოატირებულნი. სოციალური, კლასობრივი სოლიდარობა უპირისპირდება ნაციონალურ სოლიდარობას. ადამიანები ჰორიზონტალურ კი არა, ვერტიკალურ ჭრილში ერთდებიან და ერთმანეთს ეთიშებიან. მარქსს ადანაშაულებდნენ იმაში, რომ ის ბღალავდა და აუქმებდა სამშობლოს რეალობას, უარყოფდა ყოველგვარ პატრიოტულ და ნაციონალურ გრძნობას. მაგრამ სამართლიანობა მოითხოვს გვეთქვა, რომ მარქსი მხოლოდ ასახავდა სინამდვილეს, პატრიოტულსა და ნაციონალურ გრძნობას კაპიტალიზმი წარმოუდგენელი უსამართლობით ახშობდა მუშათა კლასის გულში. პატრიოტიზმითა და ნაციონალიზმით, ისევე, როგორც რელიგიით და ეკლესიით, ძალიან ხშირად ინიღბებოდა გაბატონებული კლასების ინტერესები. არსებითად, ეს სრულიადაც არ წყვეტს არც ნაციონალურ და არც რელიგიურ პრობლემას. მარქსს არც ერთი პრობლემის სიღრმე ესმოდა და არც მეორისა, და ის, რა თქმა უნდა, საშინლად აკნინებდა ნაციონალური ინსტინქტების მნიშვნელობას, რომლებმაც ომის დაწყებისას სოციალისტი მუშების გულშიც იჩინეს თავი. მაგრამ ინტერნაციონალიზმი კაპიტალისტური სამყაროსა და ტექნიკური ცივილიზაციის კანონიერი ნაშიერია, რომლებიც ადამიანს მისი არსებობის ბუნებრივ, ტელურიულ საწყისებს წყვეტენ. მრეწველები, ომისათვის მხუთავ გაზებს რომ ამზადებენ, ჩვეულებრივ, ნაციონალიზმითა და პატრიოტიზმით ინიღბებიან და მოითხოვენ საბოლოო გამარჯვებამდე მიიყვანონ ომი, მაგრამ ისინი, არსებითად, ინტერნაციონალისტები არიან. სოციალისტური ინტერნაციონალიზმი მართალია მათი ნაციონალიზმისა და მათი ინტერნაციონალის მიმართაც. სოციალურისა და ნაციონალურის შეჯახებისას სამართლიანობა ხშირად სოციალურის მხარესაა. ეს, ჩვეულებრივ, ეთოსისა და ეროსის შეჯახებაა, თუმცა შესაძლებელია ეროტიული დამოკიდებულება სოციალური სამართლიანობის მიმართ. შეიძლება გიყვარდეს შენი ხალხი და შენი მიწა-წყალი, მაგრამ მათთვის ღირსეულ ადამიანურ არსებობას და ცხოვრებისეული სამართლიანობის განხორციელებას მოითხოვდე. ჩვენი ეპოქისათვის ნიშნეულია ნაციონალურის სოციალური ფერისცვალება. ის უკვე აღარ არის გაბატონებული ბურჟუაზიული კლასების კუთვნილება და ხალხის მასების კუთვნილებად იქცევა. თანამედროვე ნაციონალიზმი ხალხური, დემოკრატიული ბუნებისაა. სოციალური თვალსაზრისით, დღეს ნაციონალისტებად, უპირატესად, წვრილბურჟუაზიული, მდაბიური, დეკლასირებული და პროლეტარიზირებული ელემენტები, ისევე, როგორც მიწათმოქმედ გლეხთა მასები გვევლინებიან. თანამედროვე ნაციონალიზმს ისეთი ფიზიონომია აქვს, თითქოს მის უკან მთელი „ხალხი“ იდგეს. ასე რომ, უეჭველია ნაციონალიზმის სოციალური დემოკრატიზაციის პროცესი. ეს შესაძლებელს ხდის იმნაირ წარმონაქმნებს, როგორიცაა გერმანული ნაციონალ-სოციალიზმი, რომელშიაც ერთმანეთს ერწყმიან ნაციონალური და სოციალური ელემენტები. სინამდვილეში, სოციალური ელემენტი დაჩრდილულია და დათრგუნვილი ნაციონალურ-რასობრივი ელემენტის მიერ. თუმცა შესაძლებელია უარვყოთ ნაციონალ-სოციალისტური, ისევე, როგორც ფაშისტური მოძრაობის ხალხური ხასიათი. გერმანელი ხალხის მნიშვნელოვანი სოციალური ფენების პროლეტარიზაციასთან დაკავშირებული სოციალური ელემენტისა და აგრესიული ნაციონალური ელემენტის ურთიერთშერწყმა განპირობებული იყო გერმანიის საერთაშორისო მდგომარეობით. გერმანელმა ხალხმა დამცირებულად და ამ დამცირებაში სოლიდარულადაც იგრძნო თავი. ომის შემდეგ ის პროლეტარულ მდგომარეობაზე იქნა გადაყვანილი სხვა ხალხებს შორის და ამიტომაც ნაციონალ-სოციალისტური გახდა. ნაციონალიზმი, ამასთანავე, სოციალურ დაცვასაც ნიშნავს. მაგრამ ჰიტლერული ძალაუფლების სოციალიზმი, უპირატესად, მაინც დემაგოგიური ხასიათისაა. სახალხოდ გამოცხადებული ნაციონალური რევოლუცია ვერასდიდებით ვერ მიდის საზოგადოების სოციალურ რეფორმამდე. თვით რუზველტის ცდებიც კი გაცილებით უფრო რადიკალურ სოციალურ რეფორმად აღიქმება. ნაციონალური და სოციალური ემოციები ჩვენს ეპოქაში დემაგოგიის მთავარი იარაღია. თანამედროვე სოციალიზმმა, არსებითად, დემაგოგიური ხასიათი მიიღო, მას უკვე აღარა აქვს ის იდეალისტური ელფერი, რაც XIX საუკუნეში ჰქონდა. კიდევ უფრო დემაგოგიურია თანამედროვე ნაციონალიზმი, რომელიც სულიერი პლებეიზმის ნიშნითაა აღბეჭდილი, ისევე, როგორც მთელი ჩვენი ეპოქა საერთოდ. ნაციონალიზმი რასობრივ სიმბოლიკას იღებს, ასე რომ, შესაძლებელია სახალხო-რევოლუციური მოძრაობა კლასობრივი კი არა, რასობრივი ნიშნით წარმოგვიჩნდეს. მაინც რა არის რასიზმი?

   გერმანული რასიზმი კოლექტიური რელიგიური შეშლილობის სახეს იღებს. გერმანიაში გადატრიალება ნაციონალურ-რასობრივი სიმბოლიკის ნიშნით მოხდა, ისევე, როგორც რუსეთში სოციალურ-კლასობრივი სიმბოლიკის ნიშნით. მაგრამ ნუ მივიღებთ მეტისმეტად სერიოზულად რევოლუციურსა და მასობრივ კოლექტიურ მოძრაობათა სიმბოლიკას. ეს სიმბოლიკა პირობითია, ასე რომ, ძალზე არამსგავსი პროცესები შეიძლება სხვადასხვაგვარი სიმბოლიკით ინიღბებოდნენ. მაგრამ მასების მოძრაობა ყოველთვის გამაერთიანებელსა და შემაკავშირებელ სიმბოლიკას მოითხოვს. ამ სიმბოლოსთან ყოველთვის დაკავშირებული იყო ორთოდოქსია. ხოლო ორთოდოქსიიდან ყოველგვარი გადახრა ერესად ითვლება და განიკვეთება. ჩვენს ეპოქაში ორთოდოქსიისა და ერესის კატეგორიები ძალზე მნიშვნელოვან სოციალურ ფაქტორებად იქცნენ. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ორთოდოქსია ყოველთვის სოციალური ფენომენი იყო, ის ყოველთვის სოციალური კოლექტივით განისაზღვრებოდა. ერესი სოციალური კოლექტივის ცნობიერებიდან გადახრაა. ჩვენს დროში ორთოდოქსიებისა და ერესების გათავისთავადება, რაც დაკავშირებულია პიროვნულ სინიდისზე კოლექტივის მბრძანებლობასთან, ხელახლა იქცევა პოლიტიკის განმსაზღვრელ ფაქტორად. ეს, რა თქმა უნდა, შუა საუკუნეებისაკენ მიბრუნებაა. რუსეთში უკვე კარგა ხანია მძვინვარებს მარქსიზმის ტირანული ორთოდოქსია, თუმცა ეს მარქსიზმი ბოლომდე როდი ერთგულობს მარქსს. ამ ორთოდოქსიის სახელით ასახიჩრებენ ადამიანის ცხოვრებას. გერმანიაში რასიზმის ორთოდოქსია ჩამოყალიბდა. ამ ორთოდოქსიის მდგომარეობა უფრო მძიმეა, რადგანაც მის ზურგსუკან არა დგას ისეთი დამუშავებული თეორია, როგორიცაა მარქსიზმი. მაგრამ ისიც ასახიჩრებს ადამიანთა ცხოვრებას, ამ მხრივ, თვით კომუნიზმსაც აღემატება და, ასე განსაჯეთ, წმინდა და ძლიერი რასის ჩამოსაყალიბებლად ცოცხალ ორგანიზმსაც კი ასახიჩრებს მოძალადური სტერილიზაციის გზით. აქვს თუ არა რასიზმს ერთგვარი მეცნიერული ან ფილოსოფიური საფუძველი? რასიზმი მეცნიერული კი არა, მითოლოგიური ბუნებისაა. მაგრამ თანამედროვე მასობრივ მოძრაობათა შთაგონების წყარო ყოველთვის მითოლოგიაა და არა მეცნიერება. ჩვენი ეპოქა, მეცნიერებითა და ტექნიკით რომ მოაქვს თავი, გაჟღენთილია მითებით, დღეს თვით მეცნიერება და ტექნიკაც მითებად იქცნენ. გერმანული ნაციონალიზმი ყოველთვის უფრო მჭიდროდ იყო დაკავშირებული რასიზმთან, ვიდრე სხვა ხალხების ნაციონალიზმი. ასე მაგალითად, ფრანგული ნაციონალიზმი სულაც არ უკავშირდება რასიზმს. არც რასიზმი და არც ანტისემიტიზმი არ არის რაღაც მოულოდნელი გერმანიაში, ეს გერმანული სულის ძველი სნეულებაა, რაც იმას მოწმობს, რომ ქრისტიანობამ ვერ შესძლო საკმარისად გადაემუშავებინა და გარდაექმნა გერმანული წარმართობის სიღრმისეული შრეები. XIX საუკუნის მთელ გერმანულ აზრს უწყვეტ ხაზად გასდევს გერმანული იმპერიალიზმის ძლევამოსილების იდეა, გერმანიის დიადი მისიის რწმენა და ეროვნული სიამაყის გრძნობა. თითქმის მთელი გერმანული ფილოსოფია და მეცნიერება ამ განცდითაა გამსჭვალული. ფიხტე უკვე გერმანული მისიის მილიტარისტული იდეის ქადაგი იყო. და რაკი ის, ამასთანავე, ჰუმანისტი და საფრანგეთის რევოლუციის ტრფიალიც გახლდათ, ამიტომ გერმანელი – ადამიანის იდეალად, გერმანული კულტურა კი ადამიანურობის უპირველეს და ერთადერთ დამამკვიდრებლად მიაჩნდა. ფიხტე ანტისემიტიც იყო და აცხადებდა, ებრაელებს ადამიანის უფლებები უნდა ჩამოვართვათო. თავისი ანტისემიტიზმი მან გამოხატა საფრანგეთის რევოლუციისადმი მიძღვნილ სტატიაში, როცა მისი მსოფლმხედველობა ჯერ კიდევ რევოლუციური იყო. ჰეგელის ფილოსოფიაც ასევე აფასებდა გერმანელი ხალხის განსაკუთრებული მისიის იდეას. პრუსიის სახელმწიფო მას მსოფლიო სულის ხორცშესხმად და განსახიერებად ეჩვენებოდა. ვაგნერის მთელი შემოქმედება გერმანული სულის აგრესიული და მილიტარისტული მესიანიზმის გამოხატულებაა. დიდი კომპოზიტორი ნამდვილი რასისტი და ანტისემიტი, რასისტულ-ანტისემიტური იდეოლოგიის ერთ-ერთი შემქმნელი იყო. ნიცშე განკერძოებით დგას. მაგრამ მისი ზოგიერთი მოტივი გერმანული იმპერიალისტური ნების – მბრძანებლობისაკენ მსწრაფი ნებისა და ძალის გერმანული კულტის შთაგონების წყაროდ იქცევა. თვით მარქსის ნააზრევშიც ბევრი რამ ენათესავება გერმანულ იმპერიალიზმს, მაგალითად, მისი დამოკიდებულება რუსებისა და სლავებისადმი და ნამდვილი ანტისემიტიზმი. უკიდურესი ანტისემიტი იყო დიურინგი, ნამდვილი ანარქისტი. შემდეგ მოდიან ლანგენი, ავტორი წიგნისა რემბრანტის შესახებ, ჩემბერლენი, ვოლტმანი. ცდილობდნენ დაეფუძნებინათ ქუასი მეცნიერული რასობრივი თეორიები, მეცნიერულად აეხსნათ მითი რჩეული არიული რასის, ანუ გერმანელების შესახებ. მაგრამ რასობრივი თეორიის ნამდვილი ფუძემდებელი იყო ფრანგი გობინო, დახვეწილი მოაზროვნე და არისტოკრატიული ტიპის მწერალი, ვისთვისაც უცხო იყო ტლანქი ანტისემიტიზმი და, საერთოდ, ყოველგვარი სიტლანქე. ის იყო ნამდვილი შემოქმედი მითისა რჩეული არიული რასისა და გერმანელთა დიადი მისიის შესახებ, თუმცა, მისი აზრით, გერმანელები უკვე აღარ წარმოადგენდნენ წმინდა რასას. რასების უთანასწორობის იდეა მისთვის, უწინარეს ყოვლისა, არისტოკრატიზმის იდეის დაფუძნება და არისტოკრატიული კულტურის გამართლება იყო. გობინო, თანამედროვე გერმანელი რასისტებისაგან განსხვავებით, პესიმისტი იყო და ამტკიცებდა, რომ რასებისა და კულტურების დეკადანსი გარდუვალია. საფრანგეთში გობინოს დიდი წარმატება არ ჰქონია და რასობრივმა თეორიამ ფეხი ვერ მოიკიდა ფრანგულ ნიადაგზე. მაგრამ ამ თეორიამ გერმანიაში გამოიღო ნაყოფი და კიდეც გატლანქდა. თუმცა ჩემბერლენი ჯერ კიდევ ძალზე კულტურული მოაზროვნე იყო და მას დახვეწილი აზრები ჰქონდა. მაგრამ არაფერია უფრო უბადრუკი და სასაცილო, ვიდრე მისი მცდელობა – დაემტკიცებინა, რომ ქრისტე ებრაელი არ ყოფილა. გატლანქებისა და ვულგარიზაციის პროცესი კიდევ უფრო შორს წავიდა და თეორია, რომლის წყაროც და სათავეც არისტოკრატიული იყო, მასების შთამაგონებელ პლებეურ თეორიად იქცა.

   თანამედროვე მეცნიერებას რასობრივი თეორია მითოლოგიად მიაჩნია და, მისი აზრით, არიულ რასაზე სერიოზულად ლაპარაკიც კი ზედმეტია. რა თქმა უნდა, არ არსებობს არც წმინდა გერმანული რასა, რომელიც უკვე რთული ნარევის შედეგია. ერთადერთი შედარებით წმინდა რასა, შესაძლოა, ებრაელი ერი იყოს. თვით რასის ცნება ძალზე მყიფეა და ორი სხვადასხვა ფენომენის აღრევაზეა დამოკიდებული: იმისა, რაც ზოოლოგიას ეკუთვნის და იმისა, რაც კაცობრიობის ისტორიის კუთვნილებაა. რასა ზოოლოგიური კატეგორიაა და ამით განსხვავდება ეროვნებისაგან, რომელმაც მისტიური ხასიათი მიიღო, და ეს ყველაზე საშინელია. რასიზმი სულს თავის ქალის ფორმასა და თმის ფერზე დამოკიდებულს ხდის. ესაა სულისა და სულიერების მიმართ მტრულად განწყობილი აბსოლუტურად ნატურალისტური დეტერმინიზმი, რადგანაც სული, უწინარეს ყოვლისა, თავისუფლებაა. რასიზმი მატერიალიზმის კიდევ უფრო ტლანქი ფორმაა, ვიდრე ეკონომიური მატერიალიზმი. ვინაიდან სოციალურობა ფსიქიკურ სამყაროს განეკუთვნება და ნაკლებ მატერიალისტურია, ვიდრე ის, რაც ბიოლოგიურია და ზოოლოგიური. რასობრივი თეორიის თანახმად, ადამიანი ბიოლოგიურად, სისხლითა და ანატომიური აგებულებით დეტერმინირებული ცხოველია. ეს თეორია ამტკიცებს მემკვიდრეობის საბედისწერო ხასიათს. მაგრამ რასებს, ზოოლოგიურ-ნატურალისტური გაგებით, ისტორიაში უკვე ვეღარ იპოვით, ისინი პრეისტორიას მიეკუთვნებიან. ისტორიაში არსებობენ ეროვნებანი, ისტორიულ-კულტურული პროცესის პროდუქტად რომ გვევლინებიან. ფრანგებს იმიტომ როდი მიიჩნევენ ლათინებად, რომ ძარღვებში ლათინური სისხლი უდგათ: მათში ლათინური სისხლის წვეთიც არ არის; ისინი რასების რთული შერევისგან იღებენ დასაბამს, და ამ ნარევში ძალზე ძლიერია კელტური ელემენტი; ფრანგები ლათინები არიან მხოლოდ იმიტომ, რომ ლათინური კულტურა შეითვისეს და მათი ფორმირებაც სწორედ ამ კულტურითაა განპირობებული. ლათინურ რასაზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია. საეჭვოზე მეტია რუსების მიჩნევა სლავურ რასად, მათში ძალიან ბევრია ფინური, თათრული და – საზოგადოების მაღალ ფენებში (პეტრეს დროიდან მოყოლებული) – გერმანული სისხლი. რუსები სკვითები არიან. ისინი უფრო ნაკლებად არიან სლავები, ვიდრე პოლონელები და ჩეხები. პრუსია ძველი სლავური ქვეყანაა და პრუსიელებში ბლომადაა სლავური სისხლი. მაგრამ რა არის რელიგიური თვალსაზრისით თვითონ რასიზმი, ქრისტიანობისათვის ესოდენ საშიშ ფორმებს რომ იღებს გერმანიაში? რასიზმი წმინდა ებრაული იდეოლოგიაა. ისტორიაში რასობრივი იდეის ერთადერთი კლასიკური ფორმა ებრაელობითაა წარმოდგენილი. სწორედ ებრაელები ზრუნავდნენ თავიანთი რასის სიწმინდის შენარჩუნებაზე და დაუშვებლად მიაჩნდათ შერეული ქორწინებანი, სასტიკად ეწინააღმდეგებოდნენ, საერთოდ, შერევას და უნდოდათ დახშულ, კარჩაკეტილ სამყაროდ დარჩენილიყვნენ. ებრაელობა რელიგიურ მნიშვნელობას ანიჭებდა სისხლს და ერთმანეთს მჭიდროდ უკავშირებდა ორ მომენტს – რელიგიურსა და სოციალურს. ხალხის მესიანისტური ცნობიერება ყოველთვის ებრაული სულის გამოვლენაა. ებრაელობისათვის ყოველთვის ნიშნეული იყო განსაკუთრებულობა, განსაკუთრებული თავდადება თუ თავგამოდება ყოველივე იმის გამო, რაც თავისად და თავისიანად მიაჩნდა. ანტისემიტებისათვის შეიძლებოდა „მოსემიტენი“ გვეწოდებინა. თუ პირობითად და სიმბოლურად მაინც შეიძლება „არიელებზე“ ლაპარაკი, სწორედ ჩვენ – „არიელებს“ არამცდაარამც არ უნდა გვახასიათებდეს არავითარი რასიზმი, არავითარი განსაკუთრებული ნაციონალიზმი, არავითარი განსაკუთრებული მესიანიზმი. ინდოელებისა და ბერძნებისნაირი „არიელებისათვის“, უმალ, ნიშნეულია ინდივიდუალიზმი, ამ სიტყვის თანამედროვე კი არა, ძველი გაგებით; ისინი გაცილებით უფრო მეტად უფრთხილდებიან სულს, ანუ სხეულის ფორმას, ვიდრე ხალხური კოოლექტივის ბედს: მათთვის სრულიად უცხოა ფანატიზმი, შეუწყნარებლობა, განსაკუთრებულობა თუ გამორჩეულობა. თუ რასიზმს ებრაულ ნიადაგზე მაინც მოეძებნება გარკვეული გამართლება, ის სრულიად გაუმართლებელია ქრისტიანობის ნიადაგზე. ქრისტიანული თვალსაზრისით, „არიული პარაგრაფის“ განხილვაც კი მიუტევებელია, თუმცა მას სწორედ ქრისტიანებს სთავაზობენ. რასობრივი ანტისემიტიზმი გარდუვალად გადადის ანტიქრისტიანობაში, რასაც ჩვენ ვხედავთ გერმანიის მაგალითზე. გერმანულ-არიული ქრისტიანობა სახარებისა და ქრისტესაგან განდგომაა. ქრისტიანობისა და იუდაიზმის ძველი კონფლიქტი, რაც სინამდვილეში არსებობს, ჩვენს ქაოტურ დროში იმნაირ ფორმას იძენს, რომ მილიტარისტული ანტიიუდაიზმი ანტიქრისტიანობად იქცევა. ქრისტიანული ანტიიუდაიზმი ბიბლიისა და ძველი აღთქმის წინააღმდეგ კი არაა მიმართული, არამედ ქრისტეს უარყოფის შემდეგ წარმოქმნილი თალმუდურ-რაბინული იუდაიზმის წინააღმდეგ. როდესაც რელიგიური ანტიიუდაიზმი რასობრივ ანტისემიტიზმში გადადის, ის ფატალურად იქცევა ანტიქრისტიანობად, რადგანაც ქრისტიანობის სათავე ადამიანურად ებრაულია. ორთოდოქსი ებრაელებისათვის დასაშვებია „რასისტობა“, მათ შეუძლიათ მტრულად იყვნენ განწყობილნი „არიელი“ ქრისტიანების მიმართ; მაგრამ ქრისტიანებისათვის სრულიად დაუშვებელია, აკრძალულია „რასისტობა“ და მტრული დამოკიდებულება ებრაელებისადმი. ასეთია ქრისტიანების უპირატესობა. რასობრივი თეორია ქრისტიანული და ადამიანური თვალსაზრისითაც გაცილებით უარესია, ვიდრე კლასობრივი თეორია, მისი დეჰუმანიზაცია გაცილებით უფრო ღრმაა. მარქსიზმის კლასობრივ თეორიაში დასაღუპად განწირული ბურჟუაზიული კლასების წარმომადგენელი შეიძლება მაინც გამორჩეს ცნობიერების შეცვლის წყალობით. მან შეიძლება შეითვისოს მარქსისტული იდეოლოგია და კომუნისტი ან თვით სახალხო კომისარიც კი გახდეს. რასობრივი თეორია ხსნის შანსს არავის უტოვებს. თუ შენ ებრაელი ან ზანგი ხარ, ცნობიერების ვერავითარი შეცვლა, ვერავითარი სარწმუნოება, ვერავითარი რწმენა ვერ გიხსნის, შენი საქმე წასულია. ებრაელს ვერც ქრისტიანად მონათვლა უშველის და ვერც ის, რომ ნაციონალ-სოციალისტი გახდეს. ჭეშმარიტ გერმანელ „არიელად“ ისევე ვერ იქცევი, როგორც ვერ იქცევი ებრაელად; „არიელად“ შეიძლება მხოლოდ დაიბადო. ადამიანი ვერსად წაუვა სისხლის ფატუმს. ესაა აბსოლუტური დეტერმინიზმი და ფატალიზმი. მაგრამ ქრისტიანობა სულის თავისუფლების რელიგიაა, ის ვერ იტანს ფატალიზმს და დეტერმინიზმს. კლასობრივი დეტერმინიზმი ფარდობითია რასობრივ დეტერმინიზმთან შედარებით, ამიტომ ეს უკანასკნელი უფრო ღრმა დეჰუმანიზაციაა. ეგეც არ იყოს, ქრისტიანული თვალსაზრისით ჰიტლერიზმი უფრო საშიშია, ვიდრე კომუნიზმი, ვინაიდან კომუნიზმი აშკარად და გადაჭრით იბრძვის ქრისტიანობის წინააღმდეგ, როგორც ყოველგვარი რელიგიის მტერი. ჰიტლერიზმი კი მოძალადურად მოითხოვს ქრისტიანობის შინაგან დეფორმაციას და რასობრივი თეორიისა და მესამე რაიხის დიქტატურის გულისთვის თვით ქრისტიანული სარწმუნოების შეცვლას.

   ნაციონალიზმი და რასიზმი განუყრელად დაკავშირებულია ეტატიზმთან. ნაციისა თუ რასის დიადი მისიის, მისი იმპერიალისტური ნების რეალიზაცია ძალასა და ძალაუფლებას მოითხოვს. ნაციონალიზმს მხოლოდ სახელმწიფოს მეშვეობით თუ შეუძლია თავისი თავის რეალიზება, ის სახელმწიფოს ხელში ჩაგდებას ესწრაფვის. სახელმწიფოებრივი ძლიერების გარეშე ნაციონალიზმი ემოციურ მდგომარეობად დარჩება. თანამედროვე ნაციონალიზმი გაცილებით უფრო მჭიდროდაა დაკავშირებული სახელმწიფოსთან, ვიდრე კულტურასთან; ის ნაკლებად აფასებს კულტურას და სულ უფრო და უფრო ხშირად ზურგს აქცევს ეროვნული კულტურის ტრადიციებს. ჰიტლერიზმი შორსა დგას გერმანული კულტურის ტრადიციებისაგან, მას სრულიადაც არ სურს, რომ გერმანელი ხალხი ფილოსოფოსებისა და პოეტების ხალხი იყოს. მეცნიერების თავისუფლება, ცოდნის თვითღირებულების პატივისცემა – აი, გერმანული კულტურის ტრადიციები, რომლებსაც მიწასთან ასწორებს თანამედროვე სტილის ნაციონალიზმი. ის ჭეშმარიტებისაკენ კი არა, ძლევამოსილებისაკენ მსწრაფი ნებითაა შთაგონებული. ძირს ჭეშმარიტება, ძირს სიმართლე, მთავარია ძლევამოსილნი ვიყოთ. აი, ლოზუნგი. ეს კი თავის იარაღად ძლიერ სახელმწიფო ძალაუფლებას მოითხოვს. ძველი რუსული ნაციონალიზმიც რუსულ კულტურას კი არ აფასებდა, არამედ სახელმწიფო ძლიერებას, მისი გმირები იყვნენ გენერლები, მინისტრები, გუბერნატორები და არა პოეტები, მხატვრები, ფილოსოფოსები, სწავლულები, რეფორმატორები და პროფეტები. ზუსტად ასევე, ახალი რუსული ნაციონალიზმიც, ომისა და რევოლუციის შემდეგ, ყველაზე მეტად ძალაუფლების ხელში ჩაგდებას ცდილობს და სახელმწიფოს უფრო აფასებს, ვიდრე კულტურას. ნაციონალიზმს ეტატიზმის, სახელმწიფო ძლიერების, როგორც თავისი იარაღის ფლობისა და სახელმწიფოს აბსოლუტიზაციის გარეშე არსებობა არ შეუძლია. სახელმწიფო ძლიერება ნაციონალიზმის ობიექტივაციაა. შემოქმედებითი ეროვნული კულტურა დაუშვებლად მიიჩნევს ხელოვნურობას. შეუძლებელია ამ გზით ეროვნული კულტურისა და ეროვნული ფილოსოფიის შექმნა, უნდა გიყვარდეს ჭეშმარიტება, უნდა გიყვარდეს სიმართლე და მშვენიერება. ფილოსოფია შეიძლება ეროვნული იყოს პრობლემების ხასიათისა და სტილის მიხედვით, მაგრამ ის საერთოდ არ იარსებებს, თუ ფილოსოფოსები, უწინარეს ყოვლისა, არ მიელტვიან ჭეშმარიტებას. კულტურის ხალხურობა არაცნობიერი ორგანული პროცესია და არა ყალბი ხელოვნურობა. სახელმწიფოს პოლიტიკა შეიძლება ხელოვნურად ნაციონალური, ან, უფრო ზუსტად, ნაციონალისტური იყოს. ჩვენ ვერ ვხედავთ, რომ ნაციონალიზმი, რომელმაც დიქტატურის ფორმა მიიღო, რაიმეს ქმნიდეს კულტურაში. მაგრამ სახელმწიფოებრივ სფეროში ის დიახაც ქმედითია, სწორედ ესაა ქმედითი ნაციონალური ნების ერთადერთი არენა. ნაციონალიზმი უცილობლად არა მარტო ნაციონალობის წარმართული გაღმერთებაა, არამედ სახელმწიფოსიც, ე.ი. ეტატიზმია, თუნდაც სახელმწიფო თვითმიზნად კი არ იყოს მიჩნეული, არამედ რასის იარაღად. თანამედროვე ნაციონალიზმი ტოტალური სახელმწიფოს იდეას უკავშირდება. ნაციონალიზმიც და ეტატიზმიც თანაბრად ეფუძნება ანტიპერსონალისტურ ეთიკას. ორგანიზებულ მასებს აბსოლუტურ სახელმწიფოში ნებავთ ცხოვრება და არ უფრთხილდებიან თავიანთ სიცოცხლეს, რომელიც დამოუკიდებელი უნდა იყოს სახელმწიფოსგან, არ უფრთხილდებიან სულის თავისუფლების პროდუქტს – კულტურულ შემოქმედებას. ყოველგვარი დესპოტიზმი ტრანსფორმირებული პირველყოფილი კომუნიზმია.

3

   მსოფლიო ცეზარიზმის ეპოქაში შედის. თუმცა ყველა სხვა ცეზარიზმის მსგავსად ამ ცეზარიზმსაც მკვეთრად გამოხატული პლებეური ხასიათი ექნება. ესაა პლებეური ამბოხი კულტურაში არისტოკრატიული საწყისის წინააღმდეგ. თანამედროვე „ბელადი“, შესაძლოა, ახალი ცეზარის წინამორბედი, ხალხთა მასების ბელადია, ის ფსიქოლოგიურად აღზევებულია თანამედროვე კოლექტივების მიერ. „ბელადი“ დემაგოგიის მეშვეობით მართავს მასებს. დემაგოგიის – ამ თავისი იარაღის გარეშე ის სრულიად უმწეოა და მალე დამხობა ელის, თუმცა უდემაგოგიოდ ვერსაოდეს ჩაიგდებდა ხელში ძალაუფლებას. „ბელადი“ მთლიანად მასებზეა დამოკიდებული, რომლებსაც ის დესპოტურად მართავს; ასევე დამოკიდებულია კოლექტივების ფსიქოლოგიაზე, მათ ემოციებსა და ინსტინქტებზე. ბელადის ძალაუფლება მთლიანად ქვეცნობიერზეა დაფუძნებული, ქვეცნობიერი ყოველთვის უზარმაზარ როლს ასრულებს მბრძანებლის მიმართებებში. მაგრამ, აი, რა არის გამაოგნებელი: თანამედროვე სამყაროში ქვეცნობიერსა და ირრაციონალურზე დაფუძნებული ძალაუფლება ადამიანთა ცხოვრების უკიდურესი რაციონალიზაციისა თუ ტექნიზაციის მიღწევებითა და არა მარტო მეურნეობის, არამედ ადამიანის აზრის, მისი სინიდისისა და თვით სექსუალური თუ ინტიმური ცხოვრების რაციონალური სახელმწიფო დაგეგმვის მეთოდებითაც სარგებლობს. თანამედროვე რაციონალიზაცია და ტექნიზაცია ქვეცნობიერი და ირრაციონალური ინსტინქტების, ძალადობისა და მბრძანებლობის ინსტინქტების ძალაუფლებას ექვემდებარება. ასეა გერმანიაშიც და საბჭოთა რუსეთშიც. მაგრამ თანამედროვე ეტატიზმი და კეისრის სამეფოს აბსოლუტური მნიშვნელობის დღევანდელი პრეტენზია მკვეთრად უპირისპირდება ქრისტიანობას, და, შესაძლოა, სწორედ ესაა მოვლენათა მთავარი სულიერი აზრი. აბსოლუტური, იდეოკრატიული, ტოტალური სახელმწიფო გარდუვალად მიდის რელიგიური სინიდისის, ქრისტიანის სულიერი ცხოვრების თავისუფლების უარყოფამდე. სახელმწიფოს სურს ეკლესია იყოს. ამ ჩვენს დაცემულ სამყაროში გამუდმებით იხსნება და იშლება განსხვავება კეისრის სამეფოსა და ღვთის სამეფოს შორის, მათი ურთიერთგამიჯვნა, რაც ყოველთვის იმავეს მაუწყებელია, რომ კეისრის სამეფოს სურს ჩაყლაპოს ღვთის სამეფო. თანამედროვე გერმანიაში ამან უჩვეულო ძალით იჩინა თავი. ჩვენს დაცემულ სამყაროში ღვთის სამეფოსა და კეისრის სამეფოს, სულისა და ბუნების, თავისუფლებისა და აუცილებლობის, პიროვნებისა და საზოგადოების დუალიზმის გარდუვალი უარყოფა დესპოტიზმისა და ტირანიის წყაროდ იქცევა. ამ დუალიზმის ჭეშმარიტი ძლევა სამყაროს ფერისცვალებას, ახალ ცასა და ახალ მიწას ნიშნავს. მაგრამ კეისრის სამეფოს, რომელიც ნაირ-ნაირ მეტამორფოზებს განიცდის, ამ დემონიურ-ტირანული მიმართულებით სურს გადალახოს ეს დუალიზმი. ნაციონალიზმი იმ ტირანიისაკენ მიმავალი ერთ-ერთი გზაა, რომლითაც კეისრის სამეფო თრგუნავს სულს. მხოლოდ ნაციონალურ სახელმწიფოთა სუვერენობის დაძლევას და ხალხთა მსოფლიო ფედერაციის მიმართულებით მოძრაობას თუ შეუძლია დაგვიხსნას ამ ტირანიისგან. ნაციონალური უნდა დარჩეს მხოლოდ კულტურა და არა სახელმწიფო, ეს კი დიამეტრალურად უპირისპირდება იმას, რასაც ამკვიდრებს თანამედროვე ნაციონალიზმი. მაგრამ მსოფლიო, როგორც ჩანს, მას შემდეგ თუ მიაღწევს ამას, რაც მუსრს გაავლებენ კაცობრიობის მნიშვნელოვან ნაწილს. დღესდღეობით კი მსოფლიო ტირანულ სახელმწიფოებში სისხლისღვრისა და ხოცვა-ჟლეტისაკენ მსწრაფი ნების ნიშნითაა აღბეჭდილი. თანამედროვე ეკონომიზმსა და ტექნიციზმს, თანამედროვე კომუნიზმსა და ნაციონალიზმს, თანამედროვე რასიზმს, ეტატიზმსა და ცეზარიზმს სისხლი სწყურიათ და სიძულვილით საზრდოობენ.

   და ბოლოს, ისტორიაში შემოვიდა კიდევ ერთი ახალი ძალა, რომელიც საფრთხეს უქმნის ევროპული კულტურის სიმყარეს. აღმოსავლეთის ხალხები, ფერადი რასები ცდილობენ ისტორიის ქმედით ძალად იქცნენ; მათ სურთ სუბიექტები იყვნენ და არა ობიექტები. ახლოვდება ევროპის როგორც კულტურის ერთადერთი მონოპოლისტის დასასრული. იწყება აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ურთიერთობა, რაც, რენესანსის ეპოქიდან მოყოლებული, თითქოს შეწყდა. მილიტარისტული ნაციონალიზმის აფეთქების პარალელურად მიმდინარეობს კაცობრიობის უნივერსალიზაცია. აზიის ხალხების, მთელი სამყაროების გამოღვიძებამ, რომლებიც უწინ მხოლოდ კოლონიებად მიაჩნდათ, მძიმე დარტყმა მიაყენა ევროპას, უწინარეს ყოვლისა, ეკონომიურად. კაპიტალიზმი კოლონიურ პოლიტიკას ემყარებოდა, მაგრამ კოლონიებს უკვე აღარ სურთ კაპიტალისტური ექსპლოატაციის საგნად დარჩენა. დასავლეთის ქრისტიანი ხალხები ყოვლად არაქრისტიანულად ეპყრობოდნენ აღმოსავლეთის ხალხებს. მათ მსოფლიოში სახელი გაუტეხეს ქრისტიანობის საქმეს და ძალიან მძიმე ასოციაციები გამოიწვიეს. ცალკეული მისიონერები მართლაც ნამდვილ ჰეროიზმს და სიწმინდეს ავლენდნენ, მაგრამ საერთოდ დასავლური კულტურის ხალხები არაქრისტიანულად ექცეოდნენ აღმოსავლეთის ხალხებს, ფერად რასებს და ქრისტიანობას როდი ამკვიდრებდნენ მათში. ახლა კი დგება ნაცვლისგების ჟამი და რაკი დასავლეთი ევროპა კვლავაც ქრისტიანულია, იძულებული იქნება ქრისტიანულად მოექცეს არაქრისტიანულ აღმოსავლეთს და არა ისე, როგორც იქცევა ექსპლოატატორი. თეთრ რასას უკვე აღარა აქვს იმის უფლება, რომ ქედმაღალი ცივილიზატორის როლი ითამაშოს ფერად რასასთან დამოკიდებულებაში. აღმოსავლეთის ხალხები, იაპონელები, ჩინელები, ინდოელები დასავლური ცივილიზაციის ათვისებას იწყებენ, ისინი მატერიალისტები ხდებიან, დასავლეთისაგან მათ მიიღეს ნაციონალიზმი. ქრისტიანული ჭეშმარიტების ნათელი კი გაცილებით ნაკლებად შეითვისეს, ვერც კი ხედავენ მას. იიშლება მხოლოდ მათი ძველი რელიგიური რწმენა. ინდოელებიც კი, რომლებიც დასავლეთის გაბურჟუაზიებულ და გამატერიალისტებულ ხალხებზე გაცილებით უფრო სულიერნი იყვნენ, თავიანთ სულიერებას კარგავენ და ცივილიზებულ ერად იქცევიან. ამრიგად, მსოფლიო ისტორიაში შემოვიდნენ ადამიანთა უზარმაზარი მასები, მრავალრიცხოვნებით გაცილებით რომ სჭარბობენ ევროპულ მასებს, და შემოვიდნენ სწორედ იმ მომენტში, როცა შეითვისეს ევროპული ცივილიზაციის მთელი მანკიერება. ყოველივე ეს საშინლად ამძაფრებს და მრისხანე პერსპექტივების წინაშე აყენებს მსოფლიო კრიზისს. მსოფლიო ანარქიისა და დაშლის პერიოდში შევიდა. თანაც, არასოდეს არ ყოფილა ორგანიზაციის, გეგმიურობის, ძალდატანებითი ერთობისა და სახელმწიფოს აბსოლუტიზაციისაკენ უფრო შლეგური სწრაფვა. ყოველივე იმას, რაც ხდება, ფესვი ღრმადა აქვს გადგმული სულიერების სფეროში, ქრისტიანობისა და, საერთოდ, რელიგიური ცნობიერების კრიზისსა და სულიერების დეკადანსში. ნამდვილი განკურნება შეიძლება მოგვიტანოს მხოლოდ ახალმა სულიერებამ, რომელიც ჯერ კიდევ არ ქცეულა განსაზღვრულ და განმსაზღვრელ ძალად.

თავი IV. კულტურის არისტოკრატიული საწყისი და ინტელექტუალური ფენის ბედი. ქრისტიანობა მსჯავრის წინაშე და ახალი სულიერების ძიება

1

   დღეს ყველა კულტურის კრიზისზე ლაპარაკობს და შიშით შეჰყურებს მომავალს. ეს მოარულ თემად იქცა. კულტურის კრიზისი იმასთანაა დაკავშირებული, რომ ნებისმიერი მაღალი კულტურისათვის ნიშნეულია არისტოკრატიული თვისობრივი საწყისი, რომელსაც უდიდესი საფრთხე ემუქრება დემოკრატიზაციისა და გათანაბრების პროცესის, მასების მბრძანებლობის მხრივ. ჩვენ ვცხოვრობთ კულტურის არისტოკრატიული საწყისის წინააღმდეგ პლებეური ჯანყის ეპოქაში. ახალი ავტორიტარული სახელმწიფოები კულტურის მიმართ აშკარად პლებეურ დამოკიდებულებას იჩენენ, რაც რაოდენობის თვისებაზე მბრძანებლობას ნიშნავს. ანტიკური ბერძნულ-რომაული კულტურა თავისი პრინციპით თვისობრიობის დამცველი და ხელშემწყობი კულტურა იყო. არისტოკრატიული იყო რენესანსის კულტურაც. კულტურა მოცლილობისა და იმის წყალობით ვითარდებოდა, რომ შესაძლებელი იყო შემოქმედებით ძალთა სიჭარბის გამოვლენა; ის გულისხმობდა არათანასწორობას. კულტურა არასოდეს არ არსებობდა კაცობრიობის მთელი მასისთვის, არასოდეს არ აკმაყოფილებდა მის მოთხოვნებს თუ მოთხოვნილებებს. კულტურის ხალხურობა არასოდეს არ ნიშნავდა იმას, რომ ხალხის მასების დონე შეესაბამებოდა მათი დაკვეთის შესრულების დონეს. ხალხურობა ხალხის სულის გამოხატულება იყო, გენიოსს შეეძლო უკეთ გამოეხატა იგი, ვიდრე მასას. მაგრამ დღეს კულტურისაგან სულ უფრო და უფრო მეტად მოითხოვენ ხალხურობას ხალხის მასების მოთხოვნებსა თუ მოთხოვნილებებთან შესაბამისობის თვალსაზრისით. ეს იწვევს კულტურის გადაგვარებას და მას სხვა რიგის ფენომენად აქცევს, რომელსაც სხვა სახელი უნდა ვუწოდოთ. ზოგჯერ ამ ფენომენს ცივილიზაციის სახელს არქმევენ, მაგრამ ეს ტერმინოლოგია, რა თქმა უნდა, პირობითია. მასებისა და უპიროვნო სიმრავლეთა მბრძანებლობა, რომელიც ხან ბურჟუაზიული დემოკრატიისა და ფულის დიქტატურის – ყოველთვის ფარული და შენიღბული დიქტატურის, ხან კი ავტორიტარული სახელმწიფოებისა და ბელადების აშკარა დიქტატურის სახეს იღებს, ძალიან მძიმე მდგომარეობაში აყენებს კულტურის შემოქმედთა ფენას, კულტურულ ელიტას. ეს კულტურული ელიტა სასიკვდილო აგონიას განიცდის, მისი მორალური და მატერიალური მდგომარეობა სულ უფრო და უფრო აუტანელი ხდება. ლიბერალურ დემოკრატიაში ის კაპიტალისა და ბრბოის ვულგარულ გემოვნებაზეა დამოკიდებული, ავტორიტარულ, ანუ კომუნისტურ დემოკრატიაში კი – სულის დამთრგუნველ მსოფლმხედველობრივ დიქტატურაზე, სულის ორგანიზების პრეტენზიას რომ აცხადებს. ჩვენ „სოციალური დაკვეთის“ ეპოქაში ვცხოვრობთ. მასების სოციალური დაკვეთა განსაზღვრავს, რა უნდა იყოს კულტურა, ხელოვნება, ლიტერატურა, ფილოსოფია, მეცნიერება და თვით რელიგია. მაგრამ არ არსებობს დაკვეთა, უმაღლესი ხარისხის კულტურას, სულიერ კულტურას, ნამდვილ ფილოსოფიასა და ნამდვილ ხელოვნებას რომ მოითხოვდეს. სოციალური დაკვეთა, უპირატესად, ტექნიკას, გამოყენებით ბუნებისმცოდნეობას, ეკონომიკას ეხება და არა იმას, რაც სულსა და სულიერებას უკავშირდება. სულიერი ენერგია გადაირთვება და იმისკენ მიიმართება, რაც სრულიადაც არ ეკუთვნის სულიერების სფეროს. ინტელექტუალურ-კულტურული ფენა სოციალურად სრულიად დაუცველია, მისი არსებობა მოკლებულია ყოველგვარ მატერიალურ ბაზას, ჰაერშია გამოკიდული და ძალიან ხშირად გრძნობს, რომ არავის არ სჭირდება; ის იძულებულია ვითარებას მიესადაგოს, რათა საბოლოოდ არ დაინთქას უფსკრულში. სულიერი კულტურის ინიციატორთა და შემოქმედთა მდგომარეობა არასოდეს არ ყოფილა მსუბუქი, ის მსუბუქი და ნორმალური არ იყო რენესანსის ეპოქაშიც. კულტურის მოღვაწენი გამუდმებით იღვწოდნენ ღმერთმა იცის, ვისთვის, მაგრამ მათი შემოქმედება შედარებით თავისუფალი იყო. მწერლები, მხატვრები, მუსიკოსები, სწავლულები მატერიალურად დამოკიდებულნი იყვნენ მეცენატებზე. მაგრამ ისინი რთულ, დიფერენცირებულ, არაუნიფიცირებულ საზოგადოებაში ცხოვრობდნენ, სულის დამთრგუნველ დიქტატურას არ ექვემდებარებოდნენ და ლავირება შეეძლოთ. XIX საუკუნის კაპიტალიზმმა თავისი ეკონომიზმითა და ფულის ფარული დიქტატურით შერყვნა და შებღალა კულტურის სიწმინდე და ბურჟუაზიული კლასების ინტერესებს მიუსადაგა იგი. კულტურის მოღვაწეებს ფორმალურად სრული თავისუფლება მიენიჭათ, მაგრამ მატერიალურად მონობის უღელი ადგათ და ამ მარტოსულთა ხვედრი აღიარება კი არ იყო, არამედ გაჭირვება. ბევრი მათგანი ლიბერალურ-ბურჟუაზიული ეპოქის პირობებში გამუდმებით ჭმუნავდა საერთო-სახალხო, „ორგანული“ კულტურის გამო. კულტურის შემოქმედთა სოციალური სიმარტოვე ბურჟუაზიული ეპოქის დამახასიათებელი მოვლენაა. ამ სიმარტოვით ხშირად ამაყობდნენ და ცდილობდნენ კიდეც მარტოსულებად დარჩენილიყვნენ. ეს სიმარტოვე ზოგჯერ ჯგუფური, ელიტის სიმარტოვე გახლდათ. შუა საუკუნეებსა თუ ძველ საბერძნეთში კულტურა რელიგიური, ხალხური, „ორგანული“ იყო. ეს ხალხურობა სრულიად სხვაგვარი იყო, ვიდრე ჩვენს დემოკრატიულ საუკუნეში, რადგანაც მასები რელიგიურად საკრალიზებულ ჰიერარქიულ ორგანიზმში ცხოვრობდნენ. მაშინ ჯერ კიდევ არ ეჩინა თავი ნაპრალს კულტურის შემოქმედ ინტელექტუალურ ფენასა და ხალხის ცხოვრებას შორის. ეს იყო სოციალური დაკვეთის ეპოქა, ამ სიტყვის კეთილშობილური გაგებით, დაკვეთისა, რომელიც ჰგუობდა და კიდევაც გულისხმობდა კულტურის თვისობრივ, არისტოკრატიულ საწყისს. მაგრამ ამ კულტურისთვის უცხო იყო რენესანსული და ბურჟუაზიული ეპოქის ინდივიდუალიზმი, ეს კოლექტიური კულტურა იყო. ბერძნული კულტურა გაცილებით უფრო მეტად იყო სოციალური დაკვეთის კულტურა, ვიდრე ჰგონიათ; ხელოვნება სულაც არ ყოფილა „წმინდა“, ის სოციალურად დამხმარე როლს ასრულებდა. ბერძნული კულტურა საერთო-სახალხო და, იმავდროულად, არისტოკრატიული იყო. ძველი, „ორგანული“ ეპოქებისთვის ნიშნეულია კულტურის წიაღში ხალხურობისა და ორგანულობის შერწყმა. ჩვენს ეპოქაში, რომელიც კოლექტივიზმისკენ ისწრაფვის, ყველაფერი იცვლება. მასა კულტურას ეზიარება. ეს აუცილებელია და სამართლიანი. მასებს არ შეუძლიათ სიბნელეში დარჩენა. ძველად მასები რელიგიის მეშვეობით ეზიარებოდნენ კულტურას. ხალხური ფენის კულტურა თითქმის მთლიანად რელიგიური კულტურა იყო. მასში ხალხური ფენა არისტოკრატიულ ფენას ერწყმოდა. მხოლოდ რელიგიას შეუძლია ამნაირი ნაერთის შექმნა. ამის უნარი არც ფილოსოფიასა და მეცნიერებას შესწევს, არც განათლებას, ხელოვნებასა და ლიტერატურას. რელიგიურ საფუძველს მოკლებული მაღალი კულტურა აუცილებლად შორდება ხალხის ცხოვრებას და წარმოიქმნება განკერძოებული კულტურული ელიტა, რომელიც გრძნობს, რომ ის ხალხს არ სჭირდება. ჰუმანიტარული კულტურა არასოდეს არ ყოფილა ხალხური, ის სოციალურ ბაზისს მოკლებული მაღალი ინტელექტუალური ფენის კულტურა იყო. დემოკრატიზაციის სამართლიანობა, კულტურას რომ აზიარებს ხალხის უზარმაზარ მასებს, იმავდროულად, კულტურის თვისობრივი დონის დაწევასა და დადაბლებას იწვევს. ეს პროცესი მარტო იმას კი არ ნიშნავს, რომ მასების კულტურული დონე მაღლდება და მათში კულტურული მოთხოვნილებები იღვიძებს, არამედ იმასაც, რომ მასები უკვე კულტურის მბრძანებლებად გვევლინებიან და მას თავიანთ დონეს უსადაგებენ. კულტურა, ფართო გაგებით, მასების ყოველდღიური ცხოვრების ფერხულში ებმება. ელიტის კულტურა კიდევ უფრო შორდება ხალხს, რაფინირდება, სიკვდილის ნიშნით აღიბეჭდება და მისი წარმომადგენლები კიდევაც მიელტვიან სიკვდილის გემოს. ეს კულტურის დეკადანსია, სიცოცხლის წყაროს დაწრეტა. კულტურის მოღვაწეთა მეორე ნაწილს თავის გადარჩენა სურს, მასებს, მათ გემოვნებასა და მოთხოვნებს ესადაგება და სოციალური დაკვეთის შესრულებას ცდილობს. მაგრამ ხალხის ცხოვრებას მოწყვეტილი კულტურული ელიტის არსებობა სულ უფრო და უფრო უსარგებლო და არანორმალური ხდება. მას მომავალი არა აქვს. მაღალი კულტურის ეს კრიზისი და ინტელექტუალური ელიტის სავალალო ხვედრი, როგორც ჩანს, გარდაუვალია მსოფლიოში სულიერი რევოლუციისა და რელიგიური აღორძინების გარეშე. პირწმინდად კულტურული აღორძინება უკვე შეუძლებელია მსოფლიოს ხანდაზმულობის გამო. შესაძლებელია მხოლოდ რელიგიური აღორძინება, რადგანაც მხოლოდ მას შეუძლია გადაწყვიტოს კულტურაში არისტოკრატიულ და დემოკრატიულ, პიროვნულ და საზოგადო საწყისთა ურთიერთშესაბამისობის საკითხი.

   რუსული კომუნიზმი და გერმანული ნაციონალ-სოციალიზმი სულის დამთრგუნველ მსოფლმხედველობრივ დიქტატურებად გვევლინებიან. ამიტომ როგორც კომუნისტური, ისე ნაციონალ-სოციალისტური კულტურა სოციალური დაკვეთის კულტურაა, რაც მახინჯ ფორმებს იღებს რუსეთშიც და გერმანიაშიც. კულტურის მოღვაწეებს სული ეხუთებათ. ასე ისხამს ხორცს კოლექტიური, საერთო-სახალხო კულტურის იდეა, რაზედაც ოცნებობდნენ XIX საუკუნეში და XX საუკუნის დამდეგს კულტურის ზოგიერთი შემოქმედნი: რ. ვაგნერი, ჩვენში – ვ. ივანოვი და სიმბოლისტები. ასე გადაილახება ინდივიდუალიზმი კულტურაში. ახლოვდება რენესანსის დასასრული, რის შესახებაც ბევრს ვწერდი. არის თუ არა ამაში სიმართლის ნაწილი და შეიძლება თუ არა დავუპირისპიროთ ამას ძველი ინდივიდუალიზმი და ლიბერალიზმი? მე მგონია, სიმართლის დიდი ნაწილი არის და ამას ვერ დავუპირისპირებთ ინდივიდუალიზმსა და ლიბერალიზმს, რომლებიც მთლიანად მოიშალნენ და გამოიფიტნენ. კულტურული შემოქმედება ზეპიროვნული მიზნის მსახურებაა. ინტელექტუალური ფენის ეგოიზმს გამართლება არ მოეძებნება. მსახურების იდეა თითქმის მთლიანად გაქრა რენესანსულსა და ლიბერალურ ეპოქაში. მაგრამ ზეპიროვნული მსახურების იდეა არამცთუ არ უპირისპირდება სულსა და შემოქმედებით თავისუფლებას, არამედ მისი რეალიზაცია მხოლოდ ამ თავისუფლების მეშვეობითაა შესაძლებელი. შემოქმედებითი მსახურება თავისუფალი მსახურებაა, მას ვერ მივუსადაგებთ შრომითსა თუ სამხედრო ვალდებულებებს. სულის დამთრგუნველი დიქტატურა არა მარტო თავისუფლებას ართმევს შემოქმედს, არამედ ცდილობს მოისყიდოს კულტურის მოღვაწეებიც და მათგან გამცემლობას მოითხოვს, მონურ მორჩილებას აჩვევს და აიძულებს რეპრესირების შიშით სახელმწიფო დაკვეთა შეასრულონ. მსოფლმხედველობრივი დიქტატურა ადამბლავებს სინიდისს და მხოლოდ თავისუფალი სინიდისის გმირულ შემართებას თუ შეუძლია მას წინააღმდეგობა გაუწიოს. კულტურის მოღვაწეთა მოსყიდვა მით უფრო ადვილდება, რომ მათი მდგომარეობა სულიერადაც და მატერიალურადაც ძალიან მძიმე გახდა; ისინი სოციალურად დაუცველნი იყვნენ და უმუშევრებად იქცნენ. ინტელექტუალურ ფენას ან დაღუპვა ემუქრება, ან გაქრობა იმის შედეგად, რომ ის აღარავის სჭირდება, ანდა იდეოკრატიული სახელმწიფოს მორჩილ მოხელეებად ქცევა, სახელმწიფოსი, რომელიც სულის დამთრგუნველ დიქტატურას ამკვიდრებს. ყოველგვარ მყარ სოციალურ ბაზისს მოკლებული და ხალხის ცხოვრებისაგან განაპირებული მაღალკულტურული ინტელექტუალური ფენა დიდი ხანია კარჩაკეტილი, იზოლირებული ცხოვრებით ცხოვრობს. თავი იჩინა არა მარტო გათიშვამ, არამედ განხეთქილებამაც თეომრიულ და პრაქტიკულ გონებას, ინტელექტსა და მოქმედებას, „სულსა“ და „მატერიას“ შორის. ამან უმწეობასა და დეკადანსამდე მიგვიყვანა. ჰუმანიზმმა, როგორც ევროპული კულტურის საფუძველმა, ვერ შეძლო აღედგინა ერთობა, ვერ შეძლო ხელი შეეწყო კულტურული ფენისათვის, როცა ამოვარდა კოსმიური ქარი. ჰუმანიზმს არ შესწევს იმისი ძალა, რომ ცხოვრების ტექნიზაციას, მასების შემოჭრას, დემოკრატიზაციასა და სხვა მისთანათ გაუძლოს. როგორც უკვე ითქვა, მას არ შეუძლია გადაარჩინოს კულტურისა და პიროვნული ორიგინალობის არისტოკრატიული საწყისი. ერთობის დამკვიდრებას დეჰუმანიზაციაზე დაფუძნებული დიქტატურები ცდილობენ; XIX-XX საუკუნეებში ორგანული კულტურისა და ორგანული საზოგადოებრივი წყობილების იდეა რომანტიული იდეაა და ტექნიკის მზარდი ძალა გამანადგურებელ დარტყმებს აყენებს მას. მსოფლიო ორგანული, მცენარეული ერთობისკენ კი არა, ორგანიზებული, ტექნიკური ერთობისაკენ მიდის. მაგრამ როცა მიმდინარე კოსმიურსა და სოციალურ პროცესებში ისმის საკითხი თვით ადამიანის ბედისა, ადამიანის ხსნისა და მთელი ცხოვრების დეჰუმანიზაციის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ, ჩვენ გარდუვალად მივადგებით რელიგიურ პრობლემას, სულიერ კრიზისსა და მსოფლიოში ახალი სულიერების აღმოცენებას.

2

   მსჯავრის წინაშე დგას არა მარტო ქრისტიანობა, არამედ ქრისტიანობაც ისტორიაში, მთელი ქრისტიანული კაცობრიობა. ქრისტიანობა ისტორიაში მარტო ღმერთის გამოცხადება კი არ იყო, არამედ ადამიანის შექმნაც. ხოლო ადამიანის შექმნა კარგიც იყო და ცუდიც. გამოცხადების სიწმინდე არაერთხელ ამღვრეულა ადამიანობის სტიქიით, ადამიანური ცნობიერებით, რომელშიაც ხდებოდა გამოცხადების გარდატეხა. ქრისტიანების ცოდვები ისტორიაში მძიმე იყო და დიდი. გამოგონილ იქნა ცრუ თეოფანიათა ურიცხვი სიმრავლე. ადამიანური, მეტისმეტად ადამიანური, ღვთაებრივად საღდებოდა. ქრისტიანობის ისტორია, ეკლესიის ისტორია ღმერთკაცური პროცესია, და როგორც ყველა სხვა პროცესში, ამ სასიცოცხლო პროცესშიაც ჩვენ ვხედავთ პათოლოგიურ პროცესებს, დაშლის პროცესებს. ადამიანის თავისუფლება გულისხმობს ქრისტიანობის წარუმატებლობის შესაძლებლობას ისტორიაში. ქრისტიანობა, ეკლესია, თვით ღმერთი, თვით ქრისტე როდია, თუმცაღა მათში მოქმედებს ღმერთი, მოქმედებს ქრისტე. ქრისტიანობა ადამიანური ისტორიაა და მასში ირეკლება ადამიანთა არსებობის ყველა წინააღმდეგობა. ქრისტიანობამ, ქრისტიანულმა კაცობრიობამ გამოიარა ამ ქვეყნად სიწმინდის საბურვლით შენიღბული ყველა საცთური. ქრისტიანულ ისტორიაში მოქმედებდა დაცემული თავისუფლება და ღვთის ნებად ასაღებდა თავს. ქრისტიანობის მსჯავრი ცრუ თეოფანიების, დაცემულობის ნიშნით აღბეჭდილი ბუნებრივისა და ისტორიულის ყალბ საკრალიზაციათა მსჯავრია. ძალზე ბევრი რამ, უღირსი და ფარდობითი, წმიდად და ტაბუდ იქნა შერაცხილი. სოციალური წარმომავლობის ბუნებრივ-ისტორიულ ფენომენთა საკრალიზაციის პროცესებმა საბოლოოდ დაჩრდილეს რელიგიურ ცხოვრებაში პროფეტული საწყისი და სინამდვილის გარდაქმნის მისია. ისტორიული ქრისტიანობის მსჯავრი ყოველთვის პროფეტული მსჯავრია, რომელიც გულისხმობს არა მარტო განმწმენდი, არამედ გარდამქმნელი სულის ანთებას. ქრისტიანობის მსჯავრი განწმენდაა და ის გვიხსნის გზას, რომელსაც ცხოვრების გარდაქმნისაკენ მივყავართ. მსჯავრი იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი შეუფარავი, შიშველი რეალობების წინაშეა დაყენებული. და ეს კარგია. ბევრი ისტორიული სიწმინდის დამხობა შეიძლება იმის ნიშანი იყოს, რომ ადამიანი ნამდვილ სიწმინდეს, წმიდათაწმიდას უახლოვდება, უახლოვდება ღმერთს. ღმერთს ადამიანური საკრალიზაცია არა სჭირდება. ის დასაბამიდან წმიდაა. ღვთის სიწმიდე კი მსჯავრია სამყაროსათვის. ისტორიის მსჯავრი, იმავროულად, ქრისტიანობის მსჯავრიცაა, რადგანაც ქრისტიანობა ისტორიის ნაწილია და ისტორიის ყველა წინააღმდეგობითა და საცთურით სნეული. ქრისტიანობის როგორც ადამიანური მოვლენის წიაღში გადატანილ იქნა ადამიანის ფსიქო-სომატური ცთუნების კომპლექსები, რომლებსაც ავლენს და ხსნის ფსიქოპათოლოგია, – სადიზმი და მაზოხიზმი: როგორც სხვისი, ისე თავისი თავის წამება. ამ სადიზმმა და მაზოხიზმმა მოწამლა თვით ქრისტიანული მოძღვრება, მისი ბეჭდითაა აღბეჭდილი მოძღვრება ჯოჯოხეთში საუკუნო ტანჯვის შესახებ. აქ საჭიროა სულიერი გაწმენდის პროცესი. ქრისტიანობა მსჯავრის წინაშე დგას ადამიანური არსებობის, ადამიანური კულტურის ყველა სფეროში. ესაა ყალბი მონიზმისა და ყალბი დუალიზმის, უკიდურესი იმმანენტიზმისა და უკიდურესი ტრანსცენდენტიზმის, ადამიანის სისუსტეთა გაღმერთებისა და ადამიანური ღირსების დაკნინების მსჯავრი. მსოფლიო კრიზისი ორმხრივი მსჯავრია, მსჯავრი ზემოდან და მსჯავრი ქვემოდან. ქრისტიანობისა და ისტორიის ტრაგიკულ შეჯახებაში, რაც არ ახალია, არამედ მარადიული, ქრისტიანობა მსჯავრს სდებს ისტორიას, მაგრამ ისტორიაც, თავის მხრივ, მსჯავრს სდებს ქრისტიანობას. ისტორიის მიერ ქრისტიანობის მსჯავრდება ისტორიაში ქრისტიანობის წარუმატებლობის გაცხადებაა. ქრისტიანობის წარუმატებლობა ისტორიაში იმასა ნიშნავს, რომ ქრისტიანობამ კი ვერ სძლია ისტორიას, არამედ ისტორიამ სძლია ქრისტიანობას. ისტორია სწორედ იმიტომ სძლდებს მსჯავრს ქრისტიანობას, რომ ქრისტიანობამ კი არა, არამედ მან – ისტორიამ გაიმარჯვა. მაგრამ ქრისტიანობის ეს მარცხი, იმავდროულად, ისტორიის მსჯავრდებადაც იქცევა. ქრისტიანობის მარცხი ისტორიის მარცხია. და ეს დღეს უფრო აშკარაა, ვიდრე ოდესმე.

   ქრისტიანობისა და ქრისტიანების მსჯავრდება, უწინარეს ყოვლისა, სოციალურ სფეროში მიმდინარეობს, რომელიც ჩვენი ეპოქის ცენტრალურ მომენტად გვევლინება. რა თქმა უნდა, მონობისა და ბატონყმობის გაუქმება, ყოველი ადამიანის ღირსების, სინიდისისა და სულიერი ცხოვრების თავისუფლების აღიარება, – ყოველივე ეს ადამიანის სულზე ქრისტიანობის ფარული და იდუმალი ძალების ზემოქმედებას უკავშირდება. მაგრამ ქრისტიანებმა უშუალოდ ვერ განახორციელეს სიმართლე სოციალურ სინამდვილეში, ეს მისია მათ არაქრისტიანებს მიანდეს; ისინი ძალზე ხშირად ახორციელებდნენ სიცრუეს და უსამართლობას და უზენაესი სულიერი ფასეულობანი გაბატონებული კლასების ინტერესებსა და არსებულ წეს-წყობილებას შეუთანხმეს. ქრისტიანებმა მშრომელი მასებისათვის ქრისტიანობასთან დაკავშირებული ძალზე მძიმე ასოციაციები შექმნეს და ყველაფერი იღონეს იმისთვის, რომ ანტირელიგიური, ათეისტური პროპაგანდა ადვილი ყოფილიყო მუშათა შორის. უფრო სამართლიანი, უფრო ადამიანური წყობილების შექმნის ამოცანა ქრისტიანების კი არა, ანტიქრისტიანების ხელში აღმოჩნდა. გაწყდა კავშირი ადამიანურსა და ღვთაებრივს შორის. ამას უკავშირდება ქრისტიანობის მსჯავრდება მორალის სფეროშიც. ქრისტიანობა ძალიან დიდხანს ანტიადამიანური, ანტიჰუმანური იყო და მორწმუნეებს მოუწოდებდა ორი აღთქმიდან – „გიყვარდეს ღმერთი შენი“ და „გიყვარდეს მოყვასი შენი“ – პირველი აღესრულებინათ მეორის საპირაისპიროდ. ქრისტიანებმა მცდარი მორალური დასკვნები გამოიტანეს მოძღვრებიდან დასაბამიერი ცოდვის შესახებ; ისინი უარყოფდნენ ადამიანურ შემოქმედებას, ცოდვილი ადამიანისათვის სასარგებლოდ მიიჩნევდნენ გაჭირვებასა და ტანჯვა-წამებას და იმნაირ საზოგადოებრივ წყობილებას იცავდნენ, რომელიც დასაბამს აძლევდა სწორედ ამ გაჭირვებასა და ტანჯვა-წამებას. ყველაზე მეტად შეირყვნა მოძღვრება თვინიერებისა და ქედმოდრეკილი მორჩილების შესახებ, რომელიც ბოროტების წინაშე ქედმოდრეკილობისა და მორჩილების მოთხოვნად, საკუთარი სინიდისის უარყოფის მოთხოვნად იქცა. სიყვარულისა და გულმოწყალების რელიგია ადამიანისადმი სასტიკი და ულმობელი დამოკიდებულების ქადაგებაში გადაიზარდა. ღმერთმა თავის ხატად და მსგავსად დასახა ადამიანი; ჩადენილ იქნა გამცემლობა ღმერთის ამ იდეის, ისევე, როგორც განღმრთობილი ადამიანისა და საღვთისმოსაო ცხოვრების მიმართ. ქრისტიანობას მსჯავრი ედება კულტურის სფეროშიც. ასკეტიზმის მცდარი ინტერპრეტაციის შედეგად ქრისტიანობა ძალიან ხშირად გმობდა კულტურულ შემოქმედებას, ფილოსოფიას, მეცნიერებას, ხელოვნებას, ტექნიკას. კულტურული შემოქმედება, ისევე, როგორც სოციალური რეფორმები, ნაგვიანევად იქნა სანქციონირებული ქრისტიანობის მიერ. და ადამიანური შემოქმედება დაშორდა ქრისტიანობას, შემოქმედებითი ინიციატივა ხელიდან გამოეცალა ქრისტიანებს. მსჯავრის წინაშე დგას ქრისტიანული სულიერებაც, ასკეზის ძველებური გაგებაც. ასკეზა გაგებულ იქნა როგორც მიზანი და არა როგორც საშუალება, ამიტომაც ის მტრულად განეწყო ცხოვრების, შემოქმედებისა და ადამიანის მიმართ. მონაზვნური ასკეზა ხშირად მიუძღოდა ადამიანის გულს ცთუნებისაკენ, კონკრეტული კი არა, აბსტრაქტული სიყვარულისკენ. ამიტომაცაა, რომ მონაზვნობა, მართლმადიდებლურიც და კათოლიკურიც, უკიდურეს კრიზისს განიცდის. მსოფლიოს სჭირდება მონაზვნობის სრულიად ახალი ფორმა, ახალი სულიერებიდან წარმოშობილი. ქრისტიანული სულიერება ძალიან ხშირად ესმოდათ როგორც ამ ქვეყნისა და ხალხისაგან გაქცევა, როგორც ტრანსცენდენტური ეგოიზმი, როგორც უარის თქმა იმაზე, რომ გაეზიარებინათ ქვეყნისა და ადამიანის ტრაგიკული ხვედრი; ის საკმარისად გამსჭვალული არ იყო ქრისტიანული სიყვარულითა და გულმოწყალებით, ნაკლებად გასცემდა ადამიანურ სითბოს. და ეს ქვეყანა სულიერების როგორც ეგოიზმის დახვეწილი ფორმისა და მსოფლიოს ბედის მიმართ გულგრილობის წინააღმდეგ აღიძრა. მხოლოდ ახალ, აღორძინებულ სულიერებას თუ შეუძლია წინ აღუდგეს ამას. სხვა ადამიანის, მოყვასის ბედზე ზრუნვა, თვით მატერიალური და ფიზიკური ზრუნვაც კი უკვე სულიერია. პური ჩემთვის – მატერიალური საკითხია, პური სხვისთვის – სულიერი. ქრისტიანობის მსჯავრდება გრძელდება სექსის, სიყვარულისა და ქორწინებისადმი მიმართებაში. გაბატონებული ქრისტიანული მოძღვრება უარყოფდა და სწყევლიდა სიყვარულის აზრს, და სიყვარულის დამკვიდრება, ამ სიტყვის მდაბალი კი არა, მაღალი გაგებით, დაიწყო ქრისტიანობის გარეშე და ქრისტიანობის საპირისპიროდ. საკრალიზებულ იქნა ბურჟუაზიულ-მეშჩანური ოჯახი მისი ეკონომიური ეგოიზმითა და კარჩაკეტილობით. მაგრამ სიყვარულის ინტიმური სიცოცხლე ქრისტიანობას დაშორდა. სიყვარულის უზენაესი აზრი გახსნილ იქნა ტრუბადურების მიერ, მას იცავდა პოეზია და ლიტერატურა. ამ მხრივ, ქრისტიანებს შორის გათიშულობა და დუალიზმი სუფევდა. სექსს, სიყვარულს, ქორწინებას პიროვნებას კი არა, გვარსა და გვაროვნულ ცხოვრებას უკავშირებდნენ. საოცარია ქრისტიანობის დაუნდობელი სიმკაცრე სიყვარულის მიმართ და უჩვეულო შემწყნარებლობა საკუთრებისადმი, რაც მის ყველაზე მახინჯ გამოვლინებებში იქნა სანქციონირებული. მსჯავრი ედება ქრისტიანულ ღვთისმეტყველებასაც, ქრისტიანული ჭეშმარიტებისა და საიდუმლოს სულისშემხუთველ რაციონალიზაციას, სოციალური შეგონებებით საღვთისმეტყველო აზრის დამახინჯებას, ადამიანთა ცოდვილი და უკეთური სოციალური ურთიერთობის გადატანას თვით საღმრთო ცხოვრებაზე, ღვთისა და ადამიანის, ღვთისა და სამყაროს ურთიერთმიმართებაზე. მხოლოდ რელიგიურსა და ფილოსოფიურ შემოქმედებით აზრს შეუძლია განმწმენდი სამუშაოს ჩატარება და ქრისტიანობის მარადიული ჭეშმარიტების დაცვა. ქრისტიანობის ამღვრევა და დამახინჯება იმან განსაზღვრა, რომ ადამიანმა ვერ შეძლო დაეტია მთელი სისრულე ჭეშმარიტებისა განღმრთობილი კაცობრიობის შესახებ. ადამიანი ხან ღმერთისკენ მიდრკებოდა და ზურგს აქცევდა ადამიანს, ხან ადამიანისაკენ მიდრკებოდა და ზურგს აქცევდა ღმერთს. ქრისტიანული ანთროპოლოგიის პრობლემა, რელიგიური პრობლემა ადამიანის შესახებ, ჩვენი ეპოქის ძირითადი პრობლემაა. მხოლოდ ქრისტიანული ჭეშმარიტების სავსებას, მთელი თავისი სიწმინდით, შეუძლია დაუპირისპირდეს დეჰუმანიზაციას და თავიდან აგვაცილოს ადამიანის დაღუპვა. ქვეყნიერება ცდილობდა დაემკვიდრებინა ადამიანი ქრისტიანობის საპირისპიროდ და ადამიანის უარყოფამდე მივიდა. ქრისტიანობის, ან, უფრო სწორად, ქრისტეს გარეშე წარმოუდგენელია დაღუპვის პირას მისული ადამიანის ხსნა. ამჟამად ქრისტიანობის, აღორძინებული და განახლებული ქრისტიანობის ხელში გადადის ადამიანის, მისი ღირსების, თავისუფლების, შემოქმედებისა და კაცთა შორის ადამიანური ურთიერთობის დაცვა. მხოლოდ ქრისტიანობას შეუძლია შინაგანი საზოგადოების შექმნა, ყველა სოციალური მოძრაობა მხოლოდ გარეგნულ საზოგადოებას ქმნის.

3

   შემზარავი და აუტანელია მსოფლიოს ეკონომიური და პოლიტიკური მდგომარეობა, მაგრამ, უწინარეს ყოვლისა, მისი სულიერი მდგომარეობაა აუტანელი. უდიდესი საფრთხე ემუქრება თვით სულიერი ცხოვრების არსებობას, თვით მისი არსებობის შესაძლებლობას. ჩვენ შეშლილ სამყაროში ვცხოვრობთ. ვერც კი შევნიშნეთ, რომ ადამიანი შეიშალა. ცხოვრებისადმი სიხარბის, ამ ქვეყნისადმი სიყვარულის გამო მან დაკარგა წონასწორობა და გადაყირავდა. სამყაროს კვლავ დაემუქრა პოლიდემონიზმი, რისგანაც ქრისტიანობამ გაათავისუფლა კაცობრიობა. დექრისტიანიზაციამ დეჰუმანიზაცია გამოიწვია, დეჰუმანიზაციამ კი შეშლილობამდე მიგვიყვანა, რადგანაც დააზიანა თვით ადამიანის სახე. ადამიანი გაიხსნა ყოველგვარი სიშლეგისათვის, ყოველგვარი დემონიურობისათვის, მას დემონიური კოსმიური და სოციალური ძალები დაეუფლნენ. და ადამიანმა თავისი თავისუფლება დაინახა იმაში, რომ საბოლოოდ დამორჩილებოდა ამ დემონიურ კოსმიურსა თუ სოციალურ ძალებს და შერწყმოდა მათ. თანამედროვე დეჰუმანიზაცია სიშლეგისა და შეშლილობის ნიშნის ქვეშ აყენებს ადამიანს. ჩვენი დროისათვის დამახასიათებელია სწორედ სიშლეგე და შეშლილობა. როცა გონი უკვე აღარ ფლობს ადამიანის სულიერსა და სხეულებრივ ბუნებას, მაშინ ადამიანი შინაგან მთლიანობასა და წონასწორობას კარგავს. კოსმიური და სოციალური სტიქიური ძალები ადამიანის შინაგან სამყაროში იჭრებიან და შეგონებით ახდენენ მის ორგანიზებას. ამ შეგონებათა წყალობით ადამიანს სიშლეგე იპყრობს ან დედამიწის, რასის, ერის, სქესის ელემენტარული ტელურიული ძალების, ან ეკონომიური ინტერესების, ფულის, კლასის, სოციალური ჯგუფებისა თუ პარტიების ელემენტარული სოციალური ძალების ზემოქმედების შედეგად. მაგრამ სულიერად ადამიანი სრულიად დეზორგანიზებულია. მან დაკარგა იმის უნარი, რომ სულიერი წინააღმდეგობა გაუწიოს შეგონებას და სიშლეგეს. ესაა დაკარგვა თვით პიროვნების პრინციპისა, რადგანაც პიროვნება სულია, სულიერი წინააღმდეგობა ყოველგვარი დემონიური სიშლეგის მიმართ, რასაც კოსმიური თუ სოციალური ძალები იწვევენ, გონის მუშაობა ადამიანის სულიერი და ფიზიკური განათლებისთვის. თანამედროვე კოლექტიურ პოლიდემონიზმსა და კერპთთაყვანისმცემლობას შეიძლება დავუპირისპიროთ მხოლოდ სულიერ ძალთა მობილიზაცია. სოციალურ ორგანიზაციას თავისთავად არ შეუძლია წინ აღუდგეს მსოფლიოსა და ადამიანის ქაოტურ დაშლას. მსოფლიო შეიძლება ორგანიზებულ და ტექნიზირებულ ქაოსად იქცეს, რისი შესატყვისიც იქნება იდოლატრიისა და დემონოლატრიის უსაზარლესი ფორმები. ადამიანს მოუწევს კვლავ მონოთეიზმს დაუბრუნდეს, ან საბოლოოდ დაიშალოს, კოსმიურ ელემენტებად თუ ძალდატანებით ორგანიზებულ სოციალურ კოლექტივებად დაქუცმაცდეს. ადამიანი ორი მიმართულებით დაიშლება – ცხოველურობის ან მანქანურობის მიმართულებით.

   სამყაროში უნდა გაიშალოს ახალი ქრისტიანული სულიერება, რაზედაც დამოკიდებული იქნება მსოფლიოსა და ადამიანის ბედი. ეს სულიერება შეუძლებელია განყენებული, ქვეყნიერებისა თუ ადამიანისაგან გაქცევა იყოს. ეს იქნება სულის მუშაობა სამყაროში და ადამიანში, სამყაროზე და ადამიანზე. ახალი სულიერება არ დაუშვებს იმას, რომ ადამიანი სოციალურსა თუ ტექნიკურ ძალებს დაემონოს. ის სამყაროს სამეუფო მდგომარეობაა და შემოქმედებითი შრომისათვის მოუხმობს ადამიანს. ახალი სულიერების ადამიანი არ შეაჩვენებს სამყაროს, არ განიკითხავს და არც ანათემას დაატეხს თავზე შლეგთა და კერპთთაყვანისმცემელთ; ის გაიზიარებს სამყაროს ტანჯვას და თვითონვე იტვირთავს ადამიანის ტრაგიკულ ხვედრს. ის ეცდება სულიერად განმათავისუფლებელი საწყისი შეიტანოს მთელ ადამიანურ ცხოვრებაში. სულიერად განმტკიცებული და დაცული პიროვნება თავს არ დააგლეჯინებს ამქვეყნიურ ძალებს და არც დემონიურ ძალებს მისცემს მისი შებოჭვის ნებას. მაგრამ ის იზოლირებული და თავის თავში ჩაკეტილი როდია; ის გახსნილია უნივერსალური შინაარსის, ყველა ზეპიროვნული ფასეულობისათვის. ესაა პიროვნულისა და ზეპიროვნულის თანაფარდობის ძალიან რთული სულიერი პრობლემა: როგორ გამოდის პიროვნება თავისი თავიდან და ურთიერთობაში გადადის, მაგრამ ეს არასოდეს არაა უპიროვნოში გადასვლა. ახალი სულიერება არის არა მარტო გზა ქვეყნიდან და ადამიანიდან ღმერთისაკენ, არამედ გზაც ღმერთიდან ქვეყნისა და ადამიანისაკენ, არა მარტო აღმასვლა, არამედ დაღმასვლაც, ე.ი. მთელი სავსებით დატევა ჭეშმარიტებისა განღმრთობილი ადამიანის, ღმერთკაცური ცხოვრების შესახებ. ძველებურ სულიერებაში ღვთისადმი სიყვარული ხშირად ადამიანებისადმი არასიყვარულს, ადამიანისათვის ზურგის შექცევას და ქვეყნის შეჩვენებას ნიშნავდა. შეიძლება გვიხსნას მხოლოდ ახალმა სულიერებამ, რომელშიაც ღვთის სიყვარული ადამიანის სიყვარულიც იქნება, ამქვეყნიური ძალაუფლებისაგან განთავისუფლება – სიყვარული უფლის ყოველი ქმნილების მიმართ, ხოლო ადამიანის სულიერი ცხოვრება არა მარტო გამოხსნად თუ გამოსყიდვად, არამედ ამ ქვეყნად შემოქმედებით შრომადაც წარმოგვიჩნდება. ეს ასკ�ოქეზის უარყოფას კი არა, მის ახლებურ გაგებას გულისხმობს, როცა ის განთავისუფლდება სიცოცხლისადმი მტრული ელემენტებისა და იმისგანაც, რასაც შეიძლება რელიგიური ნიჰილიზმი ეწოდოს. ქრისტიანობა, უწინარეს ყოვლისა, სიყვარულისა და თავისუფლების რელიგიაა. მაგრამ სწორედ იმიტომ, რომ თავისუფლების რელიგიაა, ის ფატალურად დეტერმინირებული როდია სიკეთის ან ბოროტების მიმართულებით. ასე რომ, წინ გვიძევს ტრაგიკული ბრძოლა. ახალმა სულიერებამ კვლავ უნდა შეძლოს ადამიანის, საზოგადოების, კულტურის, ქვეყნის ჰუმანიზაცია. მაგრამ ქრისტიანობისათვის ეს პროცესი არა მარტო ადამიანური, არამედ ღმერთკაცური პროცესიცაა. მხოლოდ განღმრთობილ კაცობრიობაში, მხოლოდ ქრისტეში და ქრისტეს სხეულში შეიძლება ადამიანის ხსნა. არადა, მას დაგლეჯენ დემონიური ძალები, ის საბოლოოდ დაიშლება სიძულვილისა და ბოროტების, სიშლეგისა და შეშლილობის დემონთა მიერ. ადამიანის პრობლემას უპირატესობა ენიჭება საზოგადოებისა და კულტურის პრობლემის წინაშე. ადამიანი აქ აღებულია არა როგორც განყენებული სულიერი არსება, არა მხოლოდ მის პირად შინაგან ცხოვრებაში, არამედ როგორც მთლიანი სოციალური და კოსმიური არსება. ქრისტიანობისათვის ამ ქვეყნად ახალი დღე დგება. ქრისტიანობას სოციალურად შეიძლება შეესაბამებოდეს მხოლოდ პერსონალისტური სოციალიზმი, ერთმანეთთან რომ აერთებს პიროვნებას და საზოგადო პრინციპს. დაჰკრა ჟამმა, როცა, სასტიკი ბრძოლის, მსოფლიოს არნახული დეჰუმანიზაციისა და ამ პროცესის ყველა შედეგის ამოძირკვის შემდეგ, ქრისტიანობა თავისი წმინდა სახით წარმოგვიჩნდება. მაშინ ცხადი გახდება, რისთვისაა ქრისტიანობა და რის წინააღმდეგაა იგი. ქრისტიანობა კვლავ იქცევა ადამიანის ერთადერთ და უკანასკნელ თავშესაფრად. განწმენდის შემდეგ გაცხადდება, რომ ქრისტიანობა ადამიანისა და ადამიანურობის, პიროვნების ღირსებისა და ფასეულობის, თავისუფლების, სოციალური სამართლიანობის, განათლებისა და ახალი ცხოვრების შექმნისთვისაა; მხოლოდ და მხოლოდ ამისთვის. ქრისტიანობის მსჯავრი ქრისტიანობისადმი ჩადენილი გამცემლობის, მისი შერყვნისა და შებღალვის მსჯავრია და ამ მსჯავრის სიმართლე დაცემული სამყაროსა და მისი ცოდვილი ისტორიის მსჯავრის სიმართლეა. მაგრამ ნამდვილი სულიერი აღორძინება ამ ქვეყნად, ალბათ, დაიწყება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც გადაჭრილ იქნება ადამიანური არსებობის ყველა ელემენტარული არსებითი საკითხი ყველა ადამიანისა და ხალხისათვის, მას შემდეგ, რაც დაიძლევა ადამიანის საშინელი გაჭირვება და ეკონომიური მონობა. მხოლოდ მაშინ იჩენს თავს სული წმიდის ახალი და უფრო მძლავრი მანიფესტაცია სამყაროში.

*ნიკოლაი ბერდიაევი 1874-1948*

*ბერდიაევი:ეგზისტენციალიზმი და ნიჰილიზმი*