ჭეშმარიტების განხილვა, ერთი მხრივ, ძნელია, მაგრამ, მეორე მხრივ, ადვილი, რაც იქიდანაც ჩანს, რომ მას ცალკე მოაზროვნე ვერ წვდება ისე, როგორც საჭიროა, მაგრამ არც სავსებით მარცხს განიცდის, არამედ თითოეული რაღაცას ამბობს ბუნების შესახებ და ან სრულებით არაფერს, ან ცოტა რამეს უმატებს მას[1]. ყოველივე ეს ერთად აღებული კი ქმნის რაღაც სიდიდეს[2]. ასე რომ, თუ აქ დაახლოებით იგივე მდგომარეობაა, როგორც ანდაზა ამბობს: „ ვინ ვერ შესძლებდა კარში მოხვედრას? “ მაშინ ეს ადვილი ყოფილა[3]. მაგრამ სიძნელე იმაში მდგომარეობს, რომ მთელი იცი, ნაწილი კი არა. ეს სიძნელე კი შესაძლებელია ორგვარი იყოს, რის მიზეზიც არის არა საგნებში, არამედ თვით ჩვენში. რადგან როგორ მიმართებაშიცაა ღამურას თვალები დღის სინათლისადმი, ასეთსავე მიმართებაშია ჩვენი სულის გონება[4] ბუნებით ყველაზე ნათელი მოვლენებისადმი. ამიტომ სამართლიანობა მოითხოვს პატივი ვცეთ არა მხოლოდ იმათ, რომელთა თვალსაზრისიც გავიზიარეთ, არამედ იმათაც, რომლებიც შედარებით ზერელედ მსჯელობდნენ, რადგან იმათაც რაღაც მიუმატეს ჭეშმარიტებას, ჩვენი შემეცნების უნარის წინასწარი გავარჯიშებით, მაგალითად, რომ არ დაბადებულიყო ტომოთე[5], არ გვექნებოდა მრავალი ლირიკული თხზულება, ხოლო რომ არ ყოფილიყო თრიუნე,[6] არ გაჩნდებოდა ტიმოთე. ასეთვიე მდგომარეობაა იმათთანაც, რომლებმაც რაიმე აზრი გამოთქვეს ჭეშმარიტების შესახებ: ჩვენ ზოგი ჩვენი შეხედულება, ზოგი მათგანისაგან ავიღეთ, ზოგი კი ამ შეხედულების წარმოშობის მიზეზი იყო.

      სწორი იქნებოდა აგრეთვე, თუ ფილოსოფიას ვუწოდებდით მეცნიერებას ჭეშმარიტების შესახებ. რადგან თეორიულ მეცნიერებათა მიზანია ჭეშმარიტება, პრაქტიკულთა კი - საქმე. მართლაც, როცა პრაქტიკოსები აკვირდებიან საგნის მდგომარეობას, იკვლევენ არა მის მუდმიც მხარეებს, არამედ მიმართებას და იმას, რასაც ის ახლა წარმოადგენს. ჭეშმარიტება კი არ გვეცოდინება, მიზეზების ცოდნის გარეშე. რადგან ყველაზე მეტად მოვლენა იმ ბუნებისაა, რომლის მიხედვითაც მიეწერებათ დანარჩენებს ეს თვისება. მაგალითად, ცეცხლი ყველაზე ცხელია, რადგან ის სხვების სითბოს მიზეზია. ასევე ყველაზე მეტად ჭეშმარიტია ის, რაც სხვა მოვლენების ჭეშმარიტების მიზეზია. მარადიული მოვლენების საწყისები[7] ყოველთვის ყველაზე ჭეშმარიტნი იმიტომ არიან, რომ ისინი ხანდახან არ არიან ჭეშმარიტნი და არც არსებობის რაიმე სხვა მიზეზი აქვთ. პირიქით, ისინი არიან სხვათა მიზეზნი. ამრიგად, თითოეული იმდენადაა ჭეშმარიტი, რამდენადაც არსებობს[8].

თავი 2

      ცხადია ისიც, რომ არსებობს რაღაც საწყისი და როგორც ერთი და იმავე გვარის, ისე სხვადასხვა გვარის მოვლენების მიზეზები უსაზღვროდ ბევრი არ შეიძლება იყოს[9]. რადგან, ერთი მხრივ, შეუძლებელია მოვლენების დაუსრულებელი წარმოშობა მატერიისაგან, როგორც სხეულისა მიწისაგან, მიწისა ჰაერისაგან, ჰაერისა ცეცხლისაგან და ასე შემდეგ დაუსრულებლად. მეორე მხრივ, - მოძრაობის საწყისიდან, მაგალითად, ადამიანს ამოძრავებს ჰაერი, ჰაერს მზე, მზეს მტრობა და ამ პროცესს საზღვარი რომ არსად არ ჰქონდეს.

      ასევე არც მიზნის მიმართულებით შეიძლება პროცესი დაუსრულებელი იყოს: მაგალითად, ადამიანი დასეირნობდეს ჯანმრთელობისათვის, ჯანმრთელობა სურდეს ბედნიერებისათვის, ბედნიერება სხვა მიზნისათვის და ასე მუდმივად ერთი მეორეისათვის არსებობდეს.

      ასეთივე მდგომარეობაა სუბსტრატშიც. ყოველ შუას აქვს რაიმე მომდევნო და რაიმე წინამორბედი. სადაც წინამორბედი აუცილებლად მომდევნოს მიზეზია. ჩვენ რომ ვინმემ დაგვავალოს ვთქვათ, რომელია ამ სამში მიზეზი, ჩვენ პირველს დავასახელებდით, რადგან მიზეზი არ შეიძლება უკანასკნელი იყოს, რომელიც არაფრის მიზეზი არაა. არც შუა, რომელიც მხოლოდ ერთის მიზეზია. მნიშვნელობა არა აქვს იმას, ერთია ის, თუ ბევრი, განსაზღვრული, თუ განუსაზღვრელი. როგორც ამგვარი, ისე საერთოდ, ყოველგვარი უსასრულობის ყველა ნაწილი ერთნაირად შუაში მდებარეობს პირველ წევრამდე. ასე რომ, პირველი წევრი რომ არ არსებობდეს, არც მიზეზი იარსებებდა.

      მაგრამ არც დაბლა სვლა შეიძლება ასევე დაუსრულებლად ზემო საწყისიდან. მაგალითად ცეცხლიდან წარმოიშვას წყალი, წყლიდან მიწა და ასე მუდამ რაღაც სხვადასხვა სახეობა. ერთიმეორისაგან წარმოშობა კი ორგვარად ხდება. ერთიმეორის შემდეგ ვამბობთ ან იმ აზრით, როგორც ისტმიური[10] თამაშობების შემდეგ ოლიმპიური[11] თამაშობებია, ან ბავშვის მამაკაცად და წყლის ჰაერად გარდაქმნის აზრით. რა აზრითაც ვამბობთ, რომ ბავშვიდან მამაკაცი წარმოიშობა, ამავე აზრით ვამბობთ, რომ ქმნადობის პროცესში მყოფიდან წარმოიქმნება ქმნილი და დასრულების პროცესში მყოფიდან დასრულებული. რადგან შეუალედი ყველგანაა, როგორც არსსა და არარსს შორის იმყოფება წარმოშობა, ასევე არსებულსა და არარსებულს შორის - წარმოშობის პროცესში მყოფი. მოსწავლე ხომ წარმოშობის პროცესში მყოფი მცოდნეა, რაც იმას ნიშნავს, რომ მოსწავლიდან მცოდნე წარმოიშვება. ისეთი წარმოშობის დროს კი, როგორც ჰაერიდან წყლის წარმოშობაა, მეორე მხარე ისპობა. პირველ შემთხვევაში პროცესის შებრუნება არ შეიძლება, რადგან მამაკაცი ბავშვად არასოდეს არ გარდაიქმება. წარმოშობილიდან წარმოშობის პროცესში მყოფი კი არ წარმოიქმნება, არამედ ის, რაც წარმოშობის პროცესის დასრულებას მოსდევს შედეგად. როგორც დღე წარმოიშვება დილიდან, რადგან მას მოსდევს, და დილა კი დღიდან არ წარმოიშვება. მეორე შემთხვევაში პროცესი შებრუნებადია. მაგრამ როგორც პირველ, ისე მეორე შემთხვევაში პროცესი დაუსრულებელი არაა. იმათ, რომლებსაც შუალედი საფეხური აქვთ, აქვთ დასასრულიც. მეორე შემთხვევაში კი მხარეები ერთიმეორეს ენაცვლებიან და ერთი მხარის სიკვდილი მეორის წარმოშობას ნიშნავს.

      ამავე დროს შეუძლებელია, რომ პირველი წევრი[12], რომელიც მარადიულია, მოისპოს. მაგრამ თუ წარმოშობა ზევიდან არაა დაუსრულებელი, აუცილებელია, რომ ის პირველი, რომლის დაღუპვით რაიმე წარმოიშვა, მარადიული არ იყოს. ამას გარდა, მიზანი ანუ ის, „ რისთვისაც რაიმე ხდება “ , ისეთია, რომელიც სხვისთვის კი არ არსებობს, არამედ რომლისთვისაც სხვა არსებობს. ამრიგად, თუ არსებობს რაღაც ასეთი კიდური წევრი[13], პროცესი აღარ იქნება დაუსრულებელი. და თუ ასეთი არ არსებობს, არც მიზანი იარსებებს. ისინი კი, რომლებიც ამ პროცესს დაუსრულებელსა ხდიან, ივიწყებენ იმას, რომ ამით სიკეთის ბუნებას სპობენ[14], მაგრამ მიზნის მიღწევის იმედი რომ არ იყოს, არავინ არ მოჰკიდებდა ხელს რაიმე საქმეს და არც არსებობას ექნებოდა აზრი. რადგან გონიერი ყოველთვის რაიმე მიზნისათვის მოქმედებს, რაც საზღვარს წარმოადგენს. მიზანი ხომ იგივე საზღვარია. „არსებობის“ ცნების სხვა განსაზღვრებაზე დაყვანით ცნებათა გამრავლება არაა საჭირო. წინამობედი კი ყოველთვის უფრო მეტად არსებობს ვიდრე მომდევნო, რადგან ის არსებობს მაშინაც, როცა მომდევნო არაა. მაგრამ თუ წინამორბედი[15] არაა, არც მომდევნო იარსებებს.

      ცოდნას სპობენ ისინიც, რომლებიც ასე მსჯელობენ: ცოდნა შეუძლებელია, სანამ არ მივაღწევთ დაუნაწევრებელ ელემენტებს, მაგრამ რადგან უსასრულოს გააზრება არ შეიძლება, არც შემეცნება იქნება შესაძლებელი.

      ასეთი მდგომარეობა არაა ხაზებში, სადაც დაყოფას საზღვარი არა აქვს. აზროვნება კი შეუძლებელია საზღვართან შეჩერების გარეშე, რადგან ნაწილების დაუსრულებელ რაოდენობას ვერ დავთვლით. ამიტომ აუცლებელია მთელის უძრაობის დაშვება და განუსაზღვრელის არსებობის უარყოფა. წინააღმდეგ შემთხვევაში განუსაზღვრელს არსება განუსაზღვრელი არ ექნება. მიზეზთა სახეები რიცხვით რომ განუსაზღვრელი ყოფილიყო, შემეცნებას არ ექნებოდა ადგილი, რადგან ჩვენი აზრით, ვიცით მაშინ, როდესაც შევიცნობთ მიზეზებს. განსაზღვრულ დროში კი იმის განხილვა, რასაც წევრთა განუსაზღვრელი რაოდენობა შეიძლება მიემატოს, შეუძლებელია.

თავი 3

      ლექციის გაგების ხარისხი დამოკიდებულია მსმენელთა ჩვეულებებზე, რადგან მსჯელობაში ის მოგვწონს, რასაც მიჩვეული ვართ, ყველაფერი სხვა კი შეუჩვევლობის გამო გვეჩვენება არა ასეთად, არამედ გაუგებრად და უცხოდ. და ჩვენთვის ისაა გასაგები, რასაც მივეჩვიეთ. თუ რა ძალა აქვს ჩვეულებას, ეს კარგად ჩანს კანონებში, სადაც მითიური და ბავშვური მხარე, ჩვეულების გამო, ბევრად ჭარბობს მათს ცოდნას. ზოგს არაფერი არ ესმის ორატორისა, თუ ის ისე არ მსჯელობს, როგორც მათემატიკოსი, ზოგი მაგალითების მოტანას მოითხოვს ორატორისაგან, ზოგი კი პოეტთა აზრების დამოწმებას. ზოგს კი ყველაფერში სიზუსტე მოსწონს, ზოგი კი უფრთხის სიზუსტეს, ან იმიტომ რომ ჰგონია, რომ ფაქტთა გაერთიანებას ვეღარ შესძლებს, ანდა ის უმნიშვნელოდ მიაჩნია. მართლაც, სიზუსტეს ახასიათებს რაღაც ისეთი, რასაც ხელშეკრულების დადებისას და მონების მსჯელობაში ვხვდებით. მაგრამ, საჭიროა შევისწავლოთ, რამდენად მისაღებია თითოეული ამ მეთოდთაგანი, რადგან უაზრობაა ერთდროულად როგორც მეცნიერული, ისე მეთოდიკური ხასიათის კვლევის წარმოება. მაგრამ არც თითოეული ზემოხსენებული მეთოდის გამოყენებაა ადვილი. მაგალითად, მათემატიკური სიზუსტის მოთხოვნა შეიძლება არა ყველგან, არამედ მხოლოდ არამატერიალურ საგნებში. მაშასადამე, ეს მეთოდი გამოუსადეგია ბუნების მიმართ, რადგან ბუნება მთლიანად მატერიალურია. ამრიგად, პირველ რიგში საკვლევია, თუ რაა ბუნება. მაშინ ცხადი გახდება, თუ რას სწავლობს ბუნებისმეტყველება და ერთი, თუ მრავალი მეცნიერება უნდა სწავლობდეს საწისებსა და მიზეზებს.