ამის შემდეგ უნდა გავარკვიოთ, თუ რა არის სიკეთე სამართალში, რა დროს არსებობს იგი და რომელ საგნებს ეხება? სამართალში სიკეთე და კეთილი კაცი არის ის, ვინც არბილებს კანონით მიღებული დადგენილების სიმკაცრეს, ის, ვინც სრულყოფს იმას, რის კონკრეტული დადგენა კანონმდებელმა ვერ შესძლო და ზოგადად მოხაზა, თანაც სრულყოფს იმ მიმართულებით, როგორც ეს კანონმდებელს სურდა. ასეთია კეთილი და სამართლიანი კაცი. მაგრამ ის ყოველგვარ სამართალს კი არ არბილებს, მაგალითად, იმას, რაც ბუნებრივია და ჭეშმარიტი, არამედ კანონით დადგენილს, კერძოდ, იმას, რის განსაზღვრება კანონმდებელმა ვერ განსაზღვრა და დაუმთავრებელი დატოვა.

თავი 2

      შეგნებას და შეგნებულ ადამიანს იგივე ობიექტები აქვს, რაც სამართალში სიკეთეს. კერძოდ, იგი აკრიტიკებს სამართალში იმას, რის ზუსტი განსაზღვრაც კანონმდებელმა ვერ შესძლო და უყურადღებოდ დატოვა, მაგრამ მიუხედავად ამისა, ის მაინც სამართლად რჩება. აი, ესაა შეგნებული კაცი, მაგრამ შეგნება სამართალში არ არსებობს სიკეთის გარეშე. შეგნებულნი კრიტიკულად განსჯიან, ხოლო კეთილგანწყობილი ადამიანები ამ კრიტიკული განსჯის საფუძველზე მოქმედებენ.

თავი 3

      საღი აზრი იმავე მოვლენების წრეს მოიცავს, რასაც გონიერება. ეს სფეროა მოქმედების სფერო, სადაც ხორციელდება არჩევანიცა და უარყოფაც. მაგრამ ეს არ ხორციელდება გონიერების გარეშე. ამ სფეროში გონიერება არის მოქმედი მხარე. საღი აზრი თვისებაა, რომელსაც წინასწარი განწყობა ან რაიმე სხვა ამდაგვარი ვუწოდეთ. ეს კი პრაქტიკაში ყველაზე მეტად არის სასარგებლო და საჭირო. უნდა ვივარაუდოთ, რომ საღი აზრი არ ეხება არაფერს ისეთს, რაც თავისთავად სწორად მიმდინარეობს, რის განსჯაც არ შეიძლება. განსჯით კი საუკეთესოს შერჩევა ხდება. ასეთ მოვლენებზე არასოდეს არ ითქმის, რომ ის სწორად განხორციელდა, არამედ ითქმის, რომ ის შემთხვევით მოხდა, რადგან იქ, სადაც წარმატება წინასწარი გადაწყვეტილების გარეშე ხდება, იქ ბედნიერ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე.

      რა არის სამართლიანი საზოგადოებრივ ურთიერთობებში? იქნებ ის, რომ თითოეულ ადამიანთან დაამყარო ურთიერთობა, როგორც თანასწორთან? მე ვფიქრობ, რომ ასეთი კაცი ან მლიქვნელია, ან მაამებელი. სამართლიანი და ღირსეული კაცისათვის შესაფერისი მოქმედება იქნებოდა, რომ თითოეულს ისე ექცეოდეს, რასაც იმსახურებს.

      შესაძლებელია ასეთი შემოდავებაც: არის თუ არა სამართლიანი ვინმესთვის ზიანის მიყენება ნებაყოფლობით, აგრეთვე იმის ცოდნით, თუ ვის როგორ და რატომ აყენებ ზიანს, თუ მიყენებული ზიანი ღირებულ მოვლენებსა და სიკეთეს ეხება, ამავე დროს, თუ კანონის დამრღვევმა იცის, რა არის სიკეთე და ბოროტება? მაგრამ ყოველივე ამის ცოდნა არის გონიერება და გონიერისათვის დამახასიათებელი თვისება. მაშინ ვიღებთ აბსურდს, ვფიქრობთ, რომ უსამართლობას არ ახასიათებს გონიერება, რადგან უსამართლო არ იკვლევს სიკეთეს და არც შეუძლია განსაჯოს, თუ რა არის სიკეთე საერთოდ, ან ის, რაც პირადად მისთვის არის სიკეთე. ამიტომ ის ამაში შეცდომებს უშვებს. ამ მოვლენების კარგი ცოდნა კი დამახასიათებელია გონიერებისათვის. ასევე ხდება მედიცინაშიც: ყველამ ვიცით, თუ რა შველის ჯანმრთელობას და რა წარმოშობს მას. ყველამ ვიცით, რომ ჯანმრთელობას შველის ხარისძირა, სასაქმებელი, მოწვა, გაკვეთა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ჩვენ მედიცინის მცოდნეთ მაინც არ ჩავითვლებით, რადგან არ ვიცით, თუ რა არის სასარგებლო ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში. მხოლოდ ექიმმა იცის, თუ ვისთვის არის ეს სასარგებლო, როდის და რა მდგომარეობაში. სწორედ ამაში მდგომარეობს საექიმო ხელოვნების ცოდნა. ვიცით რა ის, რაც ემსახურება საერთოდ ჯანმრთელობას, ჩვენ მაინც არ გვექნება საექიმო განათლება და არც ჩვენი თანამგზავრი იქნება ის. ამავე მდგომარეობაში იმყოფება უსამართლო, რომელმაც იცის, რომ საერთოდ, კარგია ძალაუფლება, კარგი თანამდებობა და გავლენა, მაგრამ მან არ იცის, არის თუ არა ეს პირადად მისთვის, ან ვინმესთვის სიკეთე, როდის და რა პირობებში, მან ეს არ იცის. ეს, პირველ ყოვლისა, გონიერებისათვის არის დამახასიათებელი. მაშასადამე, უსამართლო ადამიანი გონიერებით არ ხელმძღვანელობს. მართალია, სიმდიდრე, ძალაუფლება სიკეთეა საერთოდ, მაგრამ ეს მისთვის არ წარმოადგენს სიკეთეს, რადგან მიაღწევს რა კეთილდღეობასა და ძალაუფლებას, ამას მისთვის დიდი ბოროტება მოაქვს, ბოროტება მოაქვს მისი მეგობრებისთვისაც, რადგან მან არ იცის ძალაუფლების სწორი გამოყენება.

      წარმოიშობა ასეთი სიძნელეც, რაც გადაჭრას მოითხოვს: არსებობს თუ არა უსამართლობა ცუდი ადამიანის მიმართ? თუ უსამართლობაა მისთვის კეთილდღეობის წართმევა? სინამდვილეში ეს არ იქნება ბოროტება, რადგან ის, რაც მას სიკეთე ჰგონია, მისთვის არაა სიკეთე. ძალაუფლება, სიმდიდრე, რომლის სწორი გამოყენება მან არ იცის, მისთვის საზიანო ხდება და თუ ეს მისთვის საზიანოა, ამიტომ ამის წართმევა არ იქნება უსამართლობა.

      მაგრამ ბევრს ასეთი მსჯელობა პარადოქსად ეჩვენება, რადგან ყველას ჰგონია, რომ შეუძლია ძალაუფლების, გავლენისა და სიმდიდრის გამოყენება, რაც სწორი არაა. ეს ცხადი გახდება კანონმდებლის მაგალითზე. კანონმდებელი ყველას არ ანდობს მართვას, არამედ ფიქრობს, რომ ვისაც მართვა სურს, მას უნდა ჰქონდეს გარკვეული ასაკი და ქონება, რადგან ქვეყნის მართვა ყველას არ შეუძლია. მაგრამ თუ ვინმე უკმაყოფილოა იმის გამო, რომ არ მართავს, ანდა იმიტომ, რომ მას არავინ არ ანდობს ხელმძღვანელობას, მას შეიძლება ეთქვას: „შენ არა გაქვს რაღაც ისეთი სულიერი თვისება, რომლითაც მართვასა და ხელმძღვანელობას შესძლებდი.“ ასევეა იმ შემთხვევაში, როდესაც ვამჩნევთ, რომ შეიძლება ადამიანის გამოჯანმრთელება, მაგრამ არა ნებისმიერი საკვებით, არამედ შერჩეულით, პირველ ყოვლისა, წყლითა და მცირედი საკვებით. ხოლო, ვისაც სული აქვს ცუდი, რათა მან ბოროტება არ ჩაიდინოს, უმჯობესია, რომ მან თავი შეიკავოს სიმდიდრისა, ძალაუფლებისა და სხვა მრავალი მოვლენისაგან, რადგან სული უფრო ადვილად ცვალებადია და მოძრავი, ვიდრე სხეული. ასევე სულით ავადმყოფი ისე უნდა ცხოვრობდეს, რომ ზემოხსენებულ მოვლენასთან კავშირი არ ჰქონდეს.

      არსებობს ასეთი სიძნელეც: რას უნდა მიეცეს უპირატესობა, როდესაც კაცს ერთდროულად არ შეუძლია როგორც სიმამაცის, ისე სამართლიანობის ჩადენა? ბუნებრივი სათნოებების შესახებ ჩვენ ვთქვით, რომ ესაა მშვენიერებისაკენ სწრაფვის იმპულსი წინასწარი განზრახვის გარეშე, რადგან არჩევანი არსებობს სულის მოაზროვნე ნაწილში და ის გაცნობიერებულია. ასე რომ, სადაც არჩევანია, იქ არსებობს სრულყოფილი სათნოებაც და გონიერებაც, მაგრამ იგი არ არსებობს მშვენიერებისაკენ ბუნებრივი ლტოლვის გარეშე, რადგან სათნოება არ ეწინააღმდეგება გონებას, სათნოება გონებას ემორჩილება და მისი მითითებებით მოქმედებს. ამიტომაც, საითკენაც გონება მოუწოდებს, იქითკენ მიემართება ის, რადგან რასაც აზროვნება ირჩევს, ის საუკეთესოც არის. მაგრამ არც სხვა სათნოებები არსებობენ გონიერების გარეშე, ისევე, როგორც არც გონიერება არსებობს სრულყოფილი სათნოებების გარეშე, რადგან ისინი როგორღაც უკავშირდებიან ერთმანეთს და გონიერების კარნახით მოქმედებენ.

      არანაკლებ ძნელი გადასაწყვეტია კითხვა იმის შესახებ, რომ არის თუ არა სათნოებებში ისეთივე მდგომარეობა, როგორც გარეგან სიკეთეში და იმ სიკეთეში, რომელიც სხეულს ეხება? ესენი გადაჭარბების შემთხვევაში ვნებენ კაცს. მაგალითად, როდესაც კაცი ძალიან გამდიდრდება, იგი კაცთმოძულე და უსიამოვნო ხდება. ასეთსავე გავლენას ახდენს ადამიანზე სხვა სათნოებებიც: ძალაუფლება, სილამაზე, მაღალი ტანი. არის თუ არა სათნოებებში ასეთივე მდგომარეობა, რომ როდესაც კაცი ძალიან მამაცი ან ძალიან სამართლიანი ხდება, უარესდება? ვფიქრობთ, რომ არა, რადგან სათნოებას შედეგად მოსდევს პატივისცემა, ხოლო მეტისმეტი პატივისცემა ადამიანს აუარესებს. ამრიგად, ამბობენ ისინი, სათნოება, რომელიც მატულობს, ადამიანს აუარესებს. პატივისცემის მიზეზი კი სათნოებაა. ასე რომ, მომატებული სათნოება ადამიანს უარესს ხდის. სწორია ეს თუ არა? არაა სწორი, რადგან სათნოება კიდევ სხვა მრავალ შედეგს იწვევს, როგორც ზემოთ დასახელებულთ, ისე სხვას, ოღონდ თუ ისინი სწორად იქნებიან გამოყენებული. ადამიანი, რომელსაც წილად ხვდა ან დიდი პატივისცემა, ან დიდი ძალაუფლება, მაგრამ მას სწორად ვერ იყენებს, ის არ ყოფილა წესიერი კაცი. რადგან არც პატივი, არც ძალაუფლება და არც სათნოება კაცს ვერ გააუარესებს. საერთოდ, როგორც თავშიც განვსაზღვრეთ, სათნოებებს შუა ადგილი უკავიათ, და რაც უფრო დიდია სათნოება, მით უფრო მეტად უკავია მას შუალედი პოზიცია. ასე, რომ თუ სათნოება მატულობს, ის კი არ აუარესებს კაცს, არამედ აუმჯობესებს. ამრიგად, შუალედი მდგომარეობა ნიშნავს გრძნობების ნაკლებობასა და სიჭარბეს შორის ყოფნას.

      ამის შესახებ აქ შევჩერდეთ.

თავი 4

      ამის შესახებ აუცილებელია სხვა საწყისზე დამყარებით ვიმსჯელოთ თავშეკავებისა და თავშეუკავებლობის შესახებ, რადგან ასეთი სიკეთე და ბოროტება უჩვეულოა, ამიტომ აუცილებელია, რომ მათ შესახებ კამათიც უჩვეულო იქნება. ეს სათნოება სხვა სათნოებებს არ ჰგავს. სხვა სათნოებებში როგორც აზრი, ისე გრძნობა ერთი საგნისკენ უბიძგებს კაცს და ისინი ერთმანეთს არ ეწინააღმდეგებიან. აქ აზრი და გრძნობა ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში არიან.

      სულში იმყოფება სამი მოვლენა, რის გამო კაცს „ცუდი“ ეწოდება: ბოროტება, თავშეუკავებლობა და მხეცური ბუნება. ბოროტებისა და სათნოების შესახებ, თუ რა არის ის და სად არსებობს, ზემოთ უკვე ვთქვით. დაგვრჩა გასარკვევი თავშეუკავებლობა და მხეცური ბუნება.

თავი 5

      მხეცური ბუნება წარმოადგენს ბოროტების თავისებურ სიჭარბეს. როდესაც ვხედავთ, რომ კაცი, ძალიან ცუდია, ვამბობთ, რომ ის ადამიანი კი არა, მხეცია, ვითვალისწინებთ რა იმას, რომ არსებობს ბოროტების რაღაც მხეცური ფორმა. ხოლო მისი საპირისპირო სათნოება უსახელოა. ის როგორც სრულყოფილი, ამაღლებულია ადამიანის დონეზე და წარმოადგენს რაღაც გმირულსა და ღვთაებრივს. ამ სათნოებას სახელი არა აქვს, რადგან არ არსებობს ღმერთის სათნოება. ღმერთი სათნოებაზე მაღლა დგას და სათნოება არაა მისი სრულყოფის საზომი, რადგან მაშინ სათნოება ღმერთზე უკეთესი იქნებოდა. მაშასადამე, მხეცურ ბუნებას უპირისპირდება უსახელო სათნოება. სავარაუდოა, რომ ეს არის რაღაც ღვთაებრივი და ზეადამიანური, ასევე მისი საპიროსპირო სათნოებაც ზეადამიანური იქნება.

თავი 6

      თავშეკავებისა და თავშეუკავებლობის შესახებ თავდაპირველად უნდა გავარკვიოთ ის, რაც სადავოა და რაც თვალსაჩინო მოვლენებს ეწინააღმდეგება, რათა სადავო საკითხებისა და საწინააღმდეგო არგუმენტების კვლევითა და შედარებით მივაღწიოთ ჭეშმარიტებას, რამდენადაც კი ეს შესაძლებელია. პატივცემული სოკრატე კი სრულიად უარყოფდა თავშუკავებლობას და ამბობდა, რომ ის არ არსებობსო. ის ფიქრობდა, რომ ვინც იცის, თუ რა არის ბოროტება, არასოდეს არ ჩაიდენდა მას. მაგრამ უნდა ვივარაუდოთ, რომ თავშეუკავებელმა იცის ეს, მაგრამ მაინც სჩადის მას, რადგან ვნება უბიძგებს აქეთკენ. სოკრატეს არგუმენტი, რომლითაც ის უარყოფდა თავშეუკავებლობას, ასეთი იყო. მაგრამ ეს არ იყო სწორი, ამიტომ უაზრო იქნებოდა დაგვეჯერებინა მისი მსჯელობისთვის და სარწმუნო მოსაზრება კი უარგვეყო. რადგან არსებობენ თავშეუკავებელი ადამიანები, რომლებმაც იციან, თუ რა არის ცუდი, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, მაინც სჩადიან მას.

      რადგან არსებობს თავშეუკავებლობა, ამიტომ გასარკვევია, აქვს თუ არა თავშეუკავებლობას რაიმე ცოდნა, რითაც ის განიხილავს და არკვევს ბოროტს? ვფიქრობთ, რომ არა, რადგან უაზრობა იქნებოდა, რომ ის, რაც ჩვენში არის უძლიერესი და ყველაზე საიმედო, დაექვემდებაროს რაიმე ძალას. ჩვენ თვისებებში კი ცოდნა ყველაზე მყარი და უძლეველია, ამიტომ უაზრობაა, რომ ის რაიმეს დაეძლია. აი, კიდევ ერთი არგუმენტი, რომლითაც მტკიცდება, რომ თავშეუკავებელს ცოდნა არა აქვს: თუ მას ცოდნა არა აქვს, მაშ წარმოდგენა ჰქონია, მაგრამ თუ თავშეუკავებელს აქვს წარმოდგენა, მაშინ ის გასაკიცხი აღარ ყოფილა. რადგან თუ თავშეუკავებელი რაიმე ცუდს სჩადის ისე, რომ ამის შესახებ არა აქვს ცოდნა, არამედ წარმოდგენა, მაშინ მას დანაშაული შეიძლება ეპატიოს. რადგან მან ბოროტება ჩაიდინა სიამოვნებით გატაცებულმა. ე.ი. მან არ იცოდა ზუსტად, თუ რა არის ცუდი და წარმოდგენით მოქმედებდა. ე.ი. მან არ იცოდა ზუსტად, თუ რა არის ცუდი და წარმოდგენით მოქმედებდა. ხოლო ვისაც ვაპატიებთ დანაშაულს, მას არც ვკიცხავთ. ასე რომ, თუ თავშეუკავებელს მხოლოდ წარმოდგენა აქვს, გასაკიცხი არ არის. სინამდვილეში კი ის მაინც გასაკიცხია. მაგრამ ასეთ მსჯელობას თან ახლავს დაბრკოლებები. რადგან, როგორც იმათ, რომლებმაც თქვეს, რომ თავშეუკავებელს ცოდნა არა აქვს, უაზრო შედეგი მიიღეს, ასევე ისინი, რომლებმაც თქვეს, რომ მას შეხედულება აქვს, უაზრობამდე მივიდნენ.

      შეიძლება წარმოიშოს აგრეთვე შემდეგი სიძნელე: როგორც ჩანს, თავშეკავებული გონიერია, ამიტომ შეიძლება იმის თქმა, რომ რასაც ის სჩადის, ძლიერი ვნებების გავლენით სჩადის? მაგრამ რადგან ის თავშეკავებულია, ამიტომ მას უნდა სძლევდნენ ძალიან ძლიერი ვნებები, რადგან არავინ არ იტყოდა მასზე, რომ ის თავშეკავებულია, თუ ის მხოლოდ ზომიერ ვნებებს სძლევს. ამიტომ თუ მას ძლიერი ვნებები არ ექნება, არც გონიერი იქნება, რადგან გონიერი არაა ის, ვისაც არც ვნებები და არც განცდები არა აქვს.

      სიძნელეს ჰქმნის ასეთი არგუმენტიც: არსებობს ასეთი თვალსაზრისი, რომლის თანახმად, ზოგჯერ თავშეუკავებელი საქებია, ხოლო თავშეკავებული გასაკიცხი. შეიძლება ვინმემ იფიქროს, რომ კაცმა გადაწყვეტილების მიღების დროს შეცდომა დაუშვა და მშვენიერება მახინჯად მოეჩვენა, მაგრამ ვნება მას მშვენიერებისაკენ უბიძგებს. მას აზროვნება არ აძლევს მოქმედების ნებას, მაგრამ, ვნებებით გატაცებული, ის მაინც მოქმედებს. ზოგჯერ ასე იქცევა თავშეუკავებელი. ის ჰქმნის მშვენიერებას, რადგან აქეთკენ მას ვნება უბიძგებს, აზროვნება კი ხელს უშლის, რადგან დაშვებული იყო, რომ ის აზროვნებით სცდებოდა მშვენიერების შერჩევაში. მაშასადამე, ეს კაცი თავშეუკავებელია, თუმცა მაინც საქებია. იგი საქებია იმდენად, რამდენადაც მშვენიერებას ჰქნის. მაგრამ ეს შედეგი უაზროა. დავუშვათ საწინააღმდეგო, რომ ის აზროვნებით სცდება და მშვენიერება მშვენიერებად არ ეჩვენება, ვნებას კი იგი მშვენიერებისაკენ მიჰყავს. ხოლო, თავშეუკავებელია ის ვისაც ვნებები კი აქვს, მაგრამ მოქმედებს არა ვნებებით, არამედ აზროვნებით. მაშასადამე, ის სცდება აზროვნებით, რომელიც მას ხელს უშლის მშვენიერების შემოქმედებაში. მაგრამ მშვენიერებისაკენ მას ვნება უბიძგებს. ის, ვისაც უნდა შეექმნა მშვენიერება, მაგრამ არ შექმნა, გასაკიცხია. ამრიგად, თავშეკავებული ზოგჯერ გასაკიცხია, მაგრამ აქედან უაზრო შედეგები გამომდინარეობს.

      სადავოა შემდეგიც: თავშეუკავებლობა და თავშეუკავებელი გვხვდება ყველგან და ყველაფერში: ქონებაში, პატივისცემაში, მრისხანებაში, წარმოდგენაში (ვარაუდობენ, რომ ყველა ამ შემთხვევაში კაცი შეიძლება თავშეუკავებელი იყოს), თუ არ გვხვდება, არამედ მას მოქმედების განსაზღვრული სფერო აქვს? ასეთია ის პუნქტები, რაშიც სიძნელე მდგომარეობს და ამ სიძნელეების გადაწყვეტა აუცილებელია.

      პირველ ყოვლისა, შევეხოთ ცოდნას, რადგან უაზრობად გვეჩვენება იმის მტკიცება, რომ ვისაც ცოდნა აქვს, შეიძლება დაკარგოს, ან თვითონ ადამიანი შეიცვალოს. იგივე უნდა ითქვას წარმოდგენის შესახებაც, რადგან არავითარი განსხვავება არაა, გვაქვს ცოდნა, თუ წარმოდგენა, თუ წარმოდგენა ძალიან მყარი და უცვლელია, ის არაფრით არ იქნება განსხვავებული ცოდნისაგან იმათ თვალში, ვისაც წარმოდგენა აქვს. რადგან ისინი დარწმუნებულნი არიან, რომ მდგომარეობა სინამდვილეში ისეთია, როგორც მათ ჰგონიათ. მაგალითად, ჰერაკლიტე ეფესელს ასეთი წარმოდგენა ჰქონდა თავისი შეხედულებების შესახებ.

      მაგრამ არ იქნებოდა უაზრობა, თუ ვიტყოდით, რომ თავშეუკავებელს შეუძლია ჩაიდინოს რაიმე ცუდი, ექნება მას ცოდნა, თუ წარმოდგენა. „ცოდნის ქონებას“ კი ორი მნიშვნელობით ხმარობენ: ერთია ცოდნის ფლობა (ჩვენ ვამბობთ, რომ კაცი მცოდნეა მაშინ, როცა რაიმე ცოდნა აქვს). მისი მეორე მნიშვნელობაა ცოდნის გამოყენება. თავშეუკავებელია ის, ვისაც აქვს მშვენიერების ცოდნა, მაგრამ არ იყენებს. არ იქნება უაზრო, თუ ვიტყვით, რომ კაცი ამ ცოდნას არ იყენებს როდესაც ბოროტებას სჩადის. აქ იგივე მდგომარეობაა, რაც მძინარეთა შემთხვევაში. მათ ცოდნა აქვთ, მაგრამ ძილში მრავალ საშინელებას სჩადიან და განიცდიან. რადგან მათ აქტიური ცოდნა არა აქვთ, ამიტომ არ მოქმედებენ ამ ცოდნის საფუძველზე. იგივე მდგომარეობაა თავშეუკავებლის შემთხვევაში, რადგან იგი მძინარესა ჰგავს და ცოდნას არ იყენებს. ამით სიძნელეც გადაწყდა, რადგან კითხვა ეხებოდა იმას, რომ თავშეუკავებელმა მოქმედების დროს ან დაკარგა ცოდნა, ან თვითონ შეიცვალა. მაგრამ ორივე დაშვება უაზრობაა.

      აქედან ცხადი გახდება ის, რაც ჩვენ „ანალიტიკებში“ ვთქვით, რომ დასკვნა შედგება ორი წანამძღვრისაგან. ამათგან პირველი ზოგადია, მეორე მისდამი დაქვემდებარებული და კონკრეტული. მაგალითად,

      მე ვიცი, როგორ განვკურნო ყველა, ვისაც ციება აქვს.

      ეს კაცი ციებით არის ავად.

-----------------------------------------------

      მაშასადამე, მე ვიცი, როგორ განვკურნო ის.

      ამრიგად, არსებულა მოვლენები, რომელიც მე ვიცი ზოგადად და არა კონკრეტულად. ე.ი. შეცდომა შეიძლება მაშინაც წარმოიშოს, როცა ცოდნა გვაქვს. მაგალითად, იცი თუ როგორ განკურნო ყველა, ვინც ციებით არის შეპყრობილი, მაგრამ არ იცი ამ ადამიანს აქვს თუ არა ციება. იგივე შეცდომა შეიძლება დაუშვას თავშეუკავებელმა, რომელმაც იცის, თუ რაა ცუდი და მავნე, მაგრამ არ იცოდეს, რომ ეს კონკრეტული მოვლენა მავნეა. ამრიგად, მიუხედავად იმისა, რომ მას ცოდნა აქვს, იგი მაინც შეიძლება შეცდეს, რადგან მას აქვს ზოგადი და არა კონკრეტული ცოდნა. ამრიგად, არ იქნება არავითარი შეუსაბამობა, თუ ვიტყვით, რომ თავშეუკავებელს აქვს ცოდნა, მაგრამ რაღაც ცუდს მაინც სჩადის. აქ იგივე მდგომარეობაა, როგორიც მთვრალებში. მათ როდესაც სიმთვრალე გაუვლით, ისეთივე ხდებიან, როგორიც იყვნენ. მათ არ დაუკარგავთ არც ცოდნა და არც აზროვნების უნარი, მაგრამ ისინი სიმთვრალემ სძლია. როგორც კი სიმთვრალე გაუვლით, ისეთივე ხდებიან, როგორიც სიმთვრალემდე იყვნენ. იგივე უნდა ითქვას თავშეუკავებლობის შესახებაც როდესაც მათ ვნება სძლევთ, ეცლებათ აზროვნების უნარი, მაგრამ როგორც კი ვნება გაუვლით, ისეთივე ხდებიან, როგორიც მანამდე იყვნენ.

      არსებობს კიდევ ერთი არგუმენტი თავშეუკავებლობის შესახებ, რასაც თან დაბრკოლება ახლავს. ამ არგუმენტის მიხედვით, ზოგიერთ შემთხვევაში თავშეკავებული გასაკიცხია, ხოლო თავშეუკავებელი საქები. მაგრამ სინამდვილეში ეს არ ხდება, რადგან არც თავშეკავებული და არც თავშეუკავებელი აზროვნებით არ სცდებიან. ისინი აზროვნებით არჩევენ კარგსა და ავს, მაგრამ თავშეუკავებელი გონებას არ ემორჩილება, თავშეკავებული კი ემორჩილება და ამიტომ მას არც ვნებები სძლევენ. ასევე ის, ვინც ფიქრობს, რომ მამის ცემა ცუდი არაა და ვნებებს აყოლილი სცემს მამას, თავშეკავებული არაა. ამრიგად თუ ამ მოვლენებში არ იმყოფება არც თავშეკავება და არც თავშეუკავებლობა, მაშინ არც თავშეუკავებლობა იქნება საქები და არც თავშეკავება საძრახისი, როგორც ჩვენ თავიდანვე ვვარაუდობდით.

      ზოგი თავშეუკავებელია ავადმყოფობის გამო, ზოგს კი ამისკენ ბუნებრივი მიდრეკილება აქვს. არსებობს ავამყოფობის შემდეგი ფორმები: ზოგი თმებს იწეწს და იგლეჯს. ვინც ამ სიამოვნებას სძლევს, არც საქებია და არც დასაძრახი. ვინც ვერ სძლევს ამას, არც ისაა დასაძრახი. ბუნებრივი თავშეუკავებლობის მაგალითად გამოდგება მონაყოლი იმის შესახებ, რომ ერთხელ ასამართლებდნენ ვაჟს, რომელმაც მამას სცემა. ვაჟმა კი თავი დაიცვა სიტყვებით, რომ „ესეც სცემდა თავის მამას“. ამის შემდეგ ის გაათავისუფლეს, რადგან მოსამართლემ იფიქრა, რომ დანაშაული დამახასიათებელი იყო მათი ოჯახისათვის. არც ისაა საქები, ვინც მამის ცემის ვნებას სძლევს. მაგრამ ჩვენ ვიკვლევთ თავშეკავებისა და თავშეუკავებლობის არა ამ ფორმებს, არამედ იმას, რასაც საქები და საძრახისი ზოგადად ეწოდება.

      ზოგი სიკეთე გარეგანია. მაგალითად, სიმდიდრე, თანამდებობა, პატივი, მეგობრობა, სახელი. ზოგი კი აუცილებელი და სხეულთან არის დაკავშირებული, მაგალითად, შეხება და გემოვნება. ის, ვინც ამაში თავშეუკავებელია, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ის ყველაფერში იქნება თავშეუკავებელი. ვფიქრობთ, რომ სხეულებრივი სიამოვნება და ის სიამოვნება, რომელსაც ჩვენ ვიკვლევთ, ასეთ მოვლენებში უნდა არსებობდეს.

      კითხვა ეხებოდა იმას, თუ რომელ მოვლენებში არსებობს თავშეუკავებლობა. საერთოდ, პატივისცემაში თავშეუკავებლობა არ არსებობს, რადგან თავშეუკავებლობა პატივისცემაში როგორღაც საქებია. თავშეუკავებელი ხომ პატივმოყვარეა. მაინც ვამბობთ, რომ ვინმე თავშეუკავებელია, ვუმატებთ, რომ თავშეუკავებელია ან პატივში, ან დიდებაში, ან სიბრაზეში. მაგრამ როდესაც ვამბობთ, რომ „ეს კაცი საერთოდ თავშეუკავებელია“, არ ვუმატებთ, თუ რაში არის ის თავშეუკავებელი. რადგან დამატების გარეშეც ნათელია, თუ როგორ არის ის თავშეუკავებელი. ზოგადი თავშეუკავებლობა კი არსებობს სიამოვნებასა და ტანჯვაში.

      ქვემოთ ნათელი გახდება, რომ თავშეუკავებლობის სფერო სწორედ ესაა. რადგან გასაკიცხია საერთოდ თავშეუკავებელი, ამიტომ გასაკიცხი იქნება თავშეუკავებლობის ცალკეული ფორმებიც. მაგრამ პატივი, დიდება, ძალაუფლება, ქონება და სხვა, რის გამოც ადამიანს თავშეუკავებელს ვუწოდებთ, არაა გასაკიცხი, ხოლო სხეულებრივი სიამოვნებანი გასაკიცხია. მაშასადამე, სრული საფუძველი არსებობს იმისათვის, რომ ვინც ამ სფეროში საჭიროზე მეტად აქტიურობს, თავშეუკავებელი ეწოდოს ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით.

      რადგან თავშეუკავებლობა სიბრაზეში ყველაზე მეტად საძრახისად ითვლება, ამიტომ იბადება კითხვა რა უფრო მეტად საძრახისია, თავშეუკავებლობა სიბრაზეში, თუ სიამოვნებაში? სიბრაზეში თავშეუკავებლები შეიძლება შევადაროთ მონებს, რომლებიც დიდი გულმოდგინებით გვემსახურებიან. როდესაც მათი პატრონი ეუბნება „მომეცი“, ისინი სწრაფად გარბიან და სანამ გაიგებდნენ, თუ რა მოუტანონ, უკვე მოაქვთ, მაგრამ მოაქვთ შეცდომით. ამიტომ ზოგჯერ, როცა ქაღალდის მოტანაა საჭირო, მოაქვთ საწერ-კალამი. იგივე ემართება სიბრაზეში თავშეუკავებელს: როგორც კი გაიგებს გამოთქმას: „უსამართლობა ჩაიდინა“, მას მაშინვე აღეძვრება შურისძიების სურვილი და არ უცდის გაიგოს, ნამდვილად მოხდა, თუ არა უსამართლობა. მაშასადამე, ასეთი დიდი მრისხანება არ იყო საჭირო. მართალია ეს თავშეუკავებლობას ნიშნავს, მაგრამ ძალიან საძრახისი არაა. სხეულებრივ სიამოვნებაში თავშეუკავებლობა კი ყოველთვის საძრახისია. სიბრაზეშიც არის განსხვავება: ერთ შემთხვევაში გონება უკრძალავს მოქმედებას, მაგრამ ის მაინც თავისას აკეთებს გონების საწინააღმდეგოდ. თავშეუკავებლობის ეს ფორმა უფრო საძრახისია, ვიდრე თავშეუკავებლობა სიბრაზეში. თავშეუკავებლობა სიბრაზეში ტანჯვას გავს და არ არსებობს მრისხანე, რომ არ იტანჯებოდეს. მაგრამ ვნებასთან დაკავშირებულ თავშეუკავებლობას კი თან სიამოვნება ახლავს და ამიტომ ის უფრო მეტად არის გასაკიცხი. სიამოვნებაში თავშეუკავებლობა თავხედობას უნდა ნიშნავდეს.

      გასარკვევია, ერთი და იგივეა თუ არა თავშეკავება და მოთმინება? თავშეკავება სიამოვნებასთან არის დაკავშირებული. თავშეკავებულია ის, ვინც სიამოვნებას სძლია. მოთმინება კი ტანჯვას უკავშირდება. მომთმენია კაცი, რომელიც ტანჯვის ამტანია. ასეთი ადამიანი კი მტკიცეა. მაგრამ თავშეუკავებლობა და სისუსტე ერთი და იგივე არაა. სისუსტე და სუსტი ეწოდება იმას, ვინც ტანჯვას ვერ უძლებს, მაგრამ არა ყველა ტანჯვას, არამედ იმას, რასაც სხვა ადამიანები უძლებენ. თავშეუკავებელი კი ისაა, ვისაც არ ძალუძს სიამოვნებისგან თავშეკავება, არამედ სისუსტეს იჩენს და მას ემორჩილება.

      ამას გარდა, არსებობს ე.წ. თავზე ხელაღებული ადამიანი. ერთი და იგივეა თუ არა თავზე ხელაღებული და თავშეუკავებელი? თავზე ხელაღებულია ის, ვისაც ჰგონია, რომ რასაც ის სჩადის, ძალიან კარგია და მისთვის სასარგებლოა. მას არც რაიმე ცოდნა გააჩნია, რომელიც წინააღმდეგობას გაუწევდა იმაში, საითკენაც ვნება მიაქანებს.

      რომელი უფრო ადვილად სამკურნალოა, თავზე ხელაღებული, თუ თავშეუკავებელი? არა მგონია, რომ თავშეუკავებლის მკურნალობა უფრო ადვილი იყოს. თავაწყვეტილი უფრო ადვილად იკურნება, რადგან საკმარისია, მან გაიგოს, რომ ასეთი თუ ისეთი მოქმედება ცუდია, რომ ეს ცუდი აღარ ჩაიდინოს. თავშეუკავებელს კი ცოდნა აქვს, მაგრამ დანაშაულს მაინც სჩადის. ასე რომ, ის განუკურნებელი ჩანს.

      ვინაა უფრო ცუდი: ის, ვისაც არავითარი დადებითი თვისება არ ახასიათებს, თუ თავშეუკავებელი? სავარაუდოა, რომ პირველია უფრო ცუდი, რადგან მას ცუდ მდგომარეობაში აქვს ის მხარე, რაც უფრო პატივსაცემია. თავშეუკავებელს კი აქვს სათნოება, რაც სწორი თვალსაზრისია. თავაწყვეტილს კი ასეთი ცოდნა არა აქვს. აზროვნება არის ყველაფრის საწყისი. მაშასადამე, თავშეუკავებელს უფრო საპატიო საწყისი ჰქონია, თანაც კარგ მდგომარეობაში. თავაწყვეტილს კი ეს საწყისი უარეს მდგომარეობაში აქვს. მაშასადამე, თავაწყვეტილი თავშეუკავებელზე უარესი ყოფილა.

      გარდა ამისა, „მხეცური ბუნება“, რასაც ჩვენ ბოროტებას ვთვლით, ცხოველებში არ შეიმჩნევა. ის ადამიანებში არსებობს. „მხეცური“ არის სიტყვა, რომელიც ბოროტების სიჭარბეს ნიშნავს. რატომ ხდება, რომ ეს სიჭარბე ადამიანებში გვხდება? იმიტომ, რომ ცხოველებს არ გააჩნიათ უმაღლესი საწყისი, რაც აზროვნებაში გამოიხატება. ვის შეუძლია მეტი ბოროტების ჩადენა: ლომს, დიონისეს, ფალარისს, კლეარქეს, თუ სხვა რომელიმე მოძალადეს? ცხადია, რომ ამათ, დასახელებულთ, რადგან ცუდი ამოსავალი პრინციპი აქვთ, რაც ბოროტებას იწვევს. ცხოველებს კი უმაღლესი პრინციპი, აზროვნების სახით არა აქვთ. თავაწყვეტილსაც ცუდი საწყისი პრინციპი აქვს, რადგან როდესაც ის რაიმე ცუდს სჩადის, მას აზროვნება ეთანხმება და ამიტომ სწორად თვლის, რასაც აკეთებს. მაშასადამე, მასში საწყისი პრინციპი წესრიგში არ ყოფილა. მაშ, თავაწყვეტილი თავშეუკავებელზე ცუდი ყოფილა.

      არსებობს თავშეუკავებლობის ორი ფორმა: პირველი მოუფიქრებლად და უცბად აქეზებს კაცს მოქმედებისაკენ. მაგალითად, როცა ლამაზ ქალს ვხედავთ, მაშინვე ვნება აღგვეძრება. ვნება კი წარმოშობს სწრაფვას მოქმედებისაკენ, რაც სწორი არ იქნება. მეორე ფორმა როგორღაც სუსტია, მაგრამ გვხვდება იმ ადამიანებში, ვისაც ცოდნა მოქმედებას უკრძალავს. პირველი ფორმა არ უნდა იყოს ძალიან ცუდი, რადგან იგი გვხვდება სერიოზულ, თბილ და კარგად აღზრდილ ადამიანებში. მეორე ფორმა კი გვხვდება ცივ და მელანქოლიურ ადამიანებში და ის გასაკიცხია. ამას გარდა, არსებობს იმის შესაძლებლობა, რომ კაცმა აღგზნებისაგან თავი შეიკავოს და როცა ლამაზ ქალს დაინახავს, გაიფიქროს „აგერ, მოდის მშვენიერი ქალი, საჭიროა სიფრთხილე“. ამრიგად, ასეთი მსჯელობის კარნახით გრძნობადი შთაბეჭდილებებით შეპყრობილი კაცი აღარც ძლიერ ვნებებს დაემორჩილება და არც რაიმე ცუდს ჩაიდენს, მაგრამ გასაკიცხია ის, ვინც იცის, რაც არ უნდა ჩაიდინოს, მაგრამ სიამოვნებას აყოლილი და თანაც სუსტი, მაინც სჩადის დანაშაულს. წესიერი კაცი კი ასეთი თავშეუკავებელი არასოდეს არ გახდება. თავს ვერ შეიკავებს ის, ვინც აღჭურვილია წინასწარი ცოდნით, მაგრამ მას არ ემორჩილება და ვნებებს აყოლილი როგორღაც სუსტდება და ძალ-ღონეს კარგავს.

      ზემოთ დასმული იყო კითხვა იმის შესახებ, არის თუ არა გონიერი ადამიანი თავშეკავებული? ამაზე ვუპასუხებთ, რომ გონიერი ადამიანი თავშეკავებულია. თავშეკავებულია არა მხოლოდ ის, ვისაც ვნებები აქვს, მაგრამ ცოდნით იმორჩილებს მათ, არამედ ისიც, ვისაც ვნებები არა აქვს, მაგრამ თუ აღეძრა, სძლევს მათ. გონიერია ისიც, ვისაც ცუდი ვნებები არა აქვს და მათ შესახებ სწორი წარმოდგენა აქვს. აქედან გამომდინარეობს, რომ გონიერებას ისეთივე მიმართულება აქვს, რაც თავშეკავებას და რომ გონიერი თავშეკავებულია და პირიქით, თავშეუკავებელი გონიერი არაა. გონიერია ის, ვინც არ განიცდის, ხოლო თავშეკავებული განიცდის ვნებებს, მაგრამ სძლევს მათ. არც ერთი ამ თვისებათაგანი არ ახასიათებს გონიერებას და მაშასადამე, თავშეკავებული გონიერი არაა.

      თავშეკავებულია თუ თავშეუკავებელი თავხედი კაცი? თუ ესენი ერთმანეთთან დაკავშირებული არ არიან? თავშეუკავებლობას ადგილი აქვს ადამიანებში, რომლებშიც სწორი აზრი ვნებებს ებრძვის. თავხედი კი ასეთი არაა, რადგან ის სჩადის ცუდს აზროვნებასთან შეთანხმებით. ასე რომ, არც თავხედია ისეთი, როგორც თავშეუკავებელი და არც თავშეუკავებელია ისეთი, როგორც თავხედი. გარდა ამისა, თავხედი თავშეუკავებელზე ბევრად ცუდია. რადგან ბუნებრივი მიდრეკილებები უფრო ძნელად განიკურნება, ვიდრე ჩვეულებით მიღებული. ვფიქრობთ, რომ ჩვეულება იმიტომაა მყარი, რომ შეთვისებულს ბუნებრივად აქცევს. თავხედი კი თავშეუკავებელზე დაბლა დგას, მასში აზროვნებაც უფრო დაბალ დონეზეა. თავშეუკავებელი მასზე ცუდი მაშინ იქნებოდა, თუ ის ბუნებრივად იქნებოდა ცუდი, როგორც თავხედი. მაგრამ თავშეუკავებელი ცუდია ჩვეულების გამო. თავხედი კი ბუნებრივადაა ასეთი. თავხედის განკურნება უფრო ძნელია, რადგან ერთ ჩვევას მეორე ჩვევა აძევებს, ხოლო ბუნებრივი თვისება არაფრით არ შეიძლება გამოძევებულ იქნას.

      თავშეუკავებელია ის, ვისაც ცოდნა აქვს და არც აზროვნებას შეჰყავს ის შეცდომაში. ასეთივეა გონიერიც, რომელიც აზროვნებით ყველაფერს სწორად განჭვრეტს. ამიტომ შეიძლება თუ არა, რომ გონიერი ისეთივე იყოს, როგორც თავშეუკავებელი? ეს სადავოა. მაგრამ თუ ზემოთქმულს მივყვებით, მაშინ გამოდის, რომ გონიერი არ შეიძლება თავშეუკავებელი იყოს. ჩვენ კი ვთქვით, რომ გონიერია ის, ვისაც არა მხოლოდ სწორი აზრი აქვს, არამედ ვინც აზროვნების კარნახით აკეთებს იმას, რაც ყველაზე კარგია. მაშინ გონიერი იქნება არა თავშეუკავებელი, არამედ მოქნილი გონების მქონე. ზემოთ კი ჩვენ ერთმანეთისგან განვასხვავეთ მოხერხებული და გონიერი. მართალია, ორივე ერთსა და იმავე სფეროში მოქმედებს, მაგრამ ერთი აკეთებს იმას, რაც საჭიროა, მეორე კი არა. მაშასადამე, შესაძლებელი ყოფილა, რომ თავშეუკავებელი მოხერხებული იყოს, რადგან არ ყოფნის ძალა იმის განსახორციელებლად, რასაც სწორი აზრი უკარნახებს. მაშინ გამოდის, რომ გონიერი თავშეუკვებელია, მაგრამ ეს შეუძლებელია.

თავი 7

      რადგან სიტყვა ჩამოვარდა ბედნიერების შესახებ, ამიტომ საჭიროა ამის შემდეგ ვილაპარაკოთ სიამოვნებაზე. რადგან ყველა დარწმუნებულია იმაში, რომ ბედნიერება არის ან სიამოვნება, ან სიამოვნებით აღსავსე ცხოვრება, ანდა, ყოველ შემთხვევაში, ის არაა ცხოვრება სიამოვნების გარეშე. ისინი, რომლებიც ფიქრობენ, რომ სიამოვნება არაა სათნოება, ამბობენ: „ვიცხოვროთ ტანჯვის გარეშე“. ამრიგად, მათთვის ცხოვრება ტანჯვის გარეშე უახლოვდება სიამოვნებით ცხოვრებას. მაშასადამე, სწორია ლაპარაკი სიამოვნებაზე არა მხოლოდ იმიტომ, რომ სხვებიც მოითხოვენ ამას, არამედ იმიტომ, რომ სიამოვნებაზე ლაპარაკი ჩვენთვისაც აუცილებელია. რადგან მსჯელობა ბედნიერებას ეხება, ხოლო ბედნიერება ჩვენ განვსაზღვრეთ, როგორც სიამოვნებით ცხოვრება. სათნოების სფერო კი არის სიამოვნება და ტანჯვა, აქედან გამომდინარეობს სიამოვნების განხილვის აუცილებლობა, რადგან ბედნიერება სიამოვნების გარეშე არ არსებულა.

      პირველ ყოვლისა, ვიმსჯელოთ იმაზე, რასაც ზოგიერთი ამბობს, რომ სიამოვნება არაა ერთ-ერთი სიკეთე სხვა სიკეთეთა შორის. მათი პირველი არგუმენტი ასეთია: სიამოვნება არის ქმნადობა. ქმნადობა კი დაუმთავრებელია. სიკეთეს კი არა აქვს ადგილი იმაში, რაც დაუსრულებელია. მათი მეორე არგუმენტია: არსებობს სიამოვნების ცუდი ფორმები, ხოლო სიკეთე არ შეიძლება იყოს ცუდი მოვლენების სფერო. მესამე არგუმენტი: სიამოვნება გვხვდება ყველგან, როგორც ცუდში, ისე კარგში, როგორც მხეცურ, ისე ჯოგურ მოვლენებში, კარგი კი ცუდთან აღურეველია და ყველასათვის არ არის დამახასიათებელი. მეოთხე არგუმენტი: სიამოვნება არაა დამოუკიდებელი, სიკეთე კი დამოუკიდებელია. მეხუთე არგუმენტი: იგი ხელს უშლის ზნეობრივი მშვენიერების განხორციელებას, ხოლო რაც მშვენიერებას უშლის ხელს, ის სიკეთე არ იქნება.

      ჯერ ვილაპარაკოთ პირველ არგუმენტზე, კერძოდ, წარმოშობაზე და ვცადოთ მისი დარღვევა, რადგან ის სწორი არაა. პირველ ყოვლისა, უნდა ითქვას, რომ ყველა სიამოვნება ქმნადობა არაა, რადგან ქმნადობა არ მიიღება არც ხედვით, არც სმენითა და არც ყნოსვით. ის არაა გამოწვეული არც ჭამით, არც სმით, არც ნაკლებობით და რაიმე სხვა საშუალებებით. ეს სიამოვნება ჩნდება სიჭარბისა და ნაკლებობის დროს, როცა საჭირო ხდება დანაკლისის შევსება, ანდა სიჭარბის შემცირება. ამ შემთხვევაში ის ქმნადობაა. მაგრამ ნაკლებობა და სიჭარბე არის ტანჯვა. მაშასადამე, სიამოვნება ყოფილა იქ, სადაც ტანჯვაა. მაგრამ ხედვაში, ყნოსვაში არაა წინასწარ მოცემული ტანჯვა, რადგან არავინ, ვინც სიამოვნებას იღებს მხედველობით, ან ყნოსვით, არ იტანჯება. ასევე აზროვნებაშიც რაღაცის განჭვრეტის დროს კაცი იღებს სიამოვნებას ტანჯვის გარეშე. მაშასადამე, არსებულა რაღაც სიამოვნება, რაც ქმნადობა არაა. და რომელიც სწორედ ამიტომ არის სიკეთე.

      საერთოდ კი, არც ერთი სიამოვნება არაა ქმნადობა. არაა ქმნადობა არც ჭამით, არც სმით მიღებული სიამოვნება. მაშასადამე, სცდებიან ისინი, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ასეთი სიამოვნება არის ქმნადობა. ისინი კი ვარაუდობენ, რომ თუ ჭამითა და სმით მიღებული სიამოვნება და ქმნადობა ერთმანეთს ემთხვევა, მაშინ სიამოვნებაც ქმნადობა ყოფილა. მაგრამ ეს ასე არაა. თუ სულის ის ნაწილი, რომლითაც სიამოვნებას ვიღებთ, მოქმედებაშია, მაშინ დანაკლისის შევსების დროს, სულის ეს ნაწილი მოქმედებაში იქნება და მისი მოძრაობა და მოქმედება კი სიამოვნება იქნება. შევსებით გამოწვეული სიამოვნება თვალსაჩინოა, ხოლო სულის ის ნაწილი, სადაც ეს ხდება უხილავია. ეს იმასვე ნიშნავს, რასაც ზოგიერთი ამბობს, რომ ადამიანი სხეულია, რადგან სხეული შეიგრძნობა, სული კი არ შეიგრძნობა. სინამდვილეში კი სულიც შეგრძნებადია და აქაც ისეთივე მდგომარეობაა, რაც შეგრძნებად მოვლენებში. იქ, სადაც სიამოვნებას ვიღებთ, არის სულის ნაწილი და ის შევსებასთან ერთად მოქმედებს. მაშ, არც ერთი სიამოვნება არ ყოფილა ქმნადობა.

      არსებობენ მოაზროვნენიც, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ სიამოვნება შეიგრძნობა ბუნებრივი მდგომარეობის აღდგენისას. ბუნებრივი მდგომარეობის აღდგენა კი არის ნაკლებობის შევსების შედეგი, რასაც შევსება მოსდევს შედეგად, მაგრამ, როგორც უკვე ვთქვით, სიამოვნება არსებობს იქაც, სადაც არ ხდება დანაკლისის შევსება. ნაკლებობა კი არის ტანჯვა. ჩვენ კი ვამბობდით, რომ არსებობს სიამოვნება ტანჯვის გარეშე და ტანჯვამდე. მაშინ აქედან გამომდინარეობს, რომ ნაკლის შევსება და ბუნებრივი მდგომარეობისადმი დაბრუნება სიამოვნება არ იქნებოდა, რადგან აღნიშნულ სიამოვნებებში არ არის არავითარი ნაკლი. ისინი უარყოფენ სიამოვნებას როგორც სიკეთეს, რადგან მას ქმნადობად მიიჩნევენ. მაგრამ არც ერთი სიამოვნება არაა ქმნადობა, ამიტომ სიამოვნება სიკეთე ყოფილა.

      არსებობს ასეთი მოსაზრებაც, რომ ყოველი სიამოვნება არაა სიკეთე. ამ შემთხვევაში კი შეიძლება სწორი შეხედულებების შემუშავება შემდეგნაირად. თუ სიკეთე გვხვდება ყველა კატეგორიაში: სუბსტანციაშიც, მიმართებაშიც, რაოდენობაშიც, დროშიც და საერთოდ, ყველგან, მაშინ ეს მოსაზრება არ იქნება სწორი, რადგან ყოველ მოქმედებას თან სდევს სიამოვნება. მაშ, სიამოვნებაც და სიკეთეც ყველა კატეგორიაში არსებულა. სიამოვნება კი სიკეთიდან წარმოიშობა. მაშ, სიამოვნება იგივე ყოფილა, რაც სიკეთე. აქედანვე ცხადი ხდება ისიც, რომ სიამოვნების სახეები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან, რადგან განსხვავებულია ის კატეგორიები, სადაც სიამოვნება გვხვდება. მაგრამ აქ არაა ისეთივე მდგომარეობა, როგორც მეცნიერებაში, მაგალითად, გრამატიკაში და სხვ. მაგალითად, თუ ლამპროსმა იცის გრამატიკა, მას იგივე თვისება აქვს, როგორიც ნებისმიერ გრამატიკოსს, რადგან არ არსებობს გრამატიკის ორი განსხვავებული სახე ლამპროსისა და ნელევსისა. სიამოვნებაში კი ასეთი მდგომარეობა არაა, რადგან სიმთვრალით და სქესობრივი კავშირით მიღებული სიამოვნება კაცში ერთნაირ განწყობას არ იწვევს. მაშასადამე, უნდა ვივარაუდოთ, რომ არსებობს სიამოვნების განსხვავებული სახეები.

      აქედან გამომდინარეობს, რომ არსებობს ცუდი სიამოვნებანიც. ამიტომ ვფიქრობთ, რომ ასეთი სიამოვნება სიკეთე არ უნდა იყოს. მაგრამ ასეთი არგუმენტი შეიძლება წამოყენებულ იქნას არა მხოლოდ სიამოვნების მიმართ, არამედ ბუნებრივი მდგომარეობისა და ცოდნის მიმართაც. ხომ არსებობენ დაბალი დონის არსებები, მაგალითად, ხოჭოები, ჭიაყელები და სხვ. მაგრამ ამის გამო თვითონ ბუნება არაა ყოველთვის დაბალი დონისა. მაგალითად, არსებობს დაბალი დონის საქმიანობა, როგორიცაა ხელოსნობა, მაგრამ ამის გამო მთელი ცოდნა არაა დაბალი დონისა, არამედ არსებობს ისეთი ცოდნაც, რომელიც სიკეთეა. ასევეა ბუნებაშიც. როგორც მოქანდაკე არ უნდა შევაფასოთ იმით, თუ რა გამოაქანდაკა მან ცუდად, ან რა ნაკლი აქვს მას, არამედ იმის და მიხედვით, თუ რა შექმნა მან კარგი. ასევე არც ცოდნა, არც ბუნება და არც სხვა რომელიმე მოვლენის თვისება არ უნდა განვიხილოთ ცუდის მხრივ, არამედ იმისდა მიხედვით, რაც მასში კარგია. ასევე სიამოვნებაც თავისი არსით კარგია, მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ არსებობს დაბალი დონის სიამოვნებაც. ასევე ცხოველებიც თავისი ბუნებით განსხვავებულნი არიან. არსებობენ როგორც კარგი, ისე ცუდი ბუნების ცხოველები. მაგალითად, ადამიანი თავისი ბუნებით კარგია, მაგრამ მგელი ან სხვა რომელიმე მხეცი - ცუდი. ასევე განსხვავებულია ცხენისა და ადამიანის ბუნება, ძაღლისა და სახედრისა. თითოეული მათგანისათვის სიამოვნება იქნება არაბუნებრივი მდგომარეობიდან ბუნებრივი მდგომარეობისადმი დაბრუნება, მაშინ ეს ცუდი ცხოველებისათვისაც იქნებოდა ცუდი სიამოვნება, რადგან, როგორც ვთქვით, ერთი და იგივე არაა ადამიანისა და ცხენის ბუნება, ან სხვა რომელიმე ცხოველისა და რადგან ისინი ბუნებით განსხვავებულნი არ არიან, ამიტომ განსხვავებული იქნება მათი სიამოვნებანიც. სიამოვნება მდგომარეობს აღდგენაში, ხოლო როგორც ამბობენ, აღდგენა არის ბუნებრივი მდგომარეობისადმი დაბრუნება. ამ შემთხვევაში ცუდი ბუნების მქონე ცხოველის დაბრუნება ბუნებრივი მდგომარეობისადმი იქნება ცუდი, კარგისა - კარგი.

      მაგრამ ისინი, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ სიამოვნება სიკეთე არაა, იმასვე განიცდიან, როგორსაც ადამიანები, რომლებმაც არ იციან, თუ რა არის ნექტარი და ჰგონიათ, რომ ღმერთებიც ღვინოსა სვამენ, რადგან მათთვის ამაზე ძვირფასი არა არის რა. ეს მათ უცოდინარობით ემართებათ. იგივე დაემართათ იმათ, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ყველა სიამოვნება არის ქმნადობა და არა სიკეთე. ეს კი იმიტომ, რომ მათ სხეულებრივი სიამოვნების გარდა, სხვა სიამოვნება არ იციან. და რადგან სხეულებრივი სიამოვნება ქმნადობაში მდგომარეობს, ამიტომ ჰგონიათ, რომ სიამოვნება საერთოდ არაა სიკეთე.

      სიამოვნება არსებობს იქაც, სადაც ხდება საწყისი მდგომარეობისკენ დაბრუნება, ან სადაც ეს უკვე მოხდა, მაგალითად, სიამოვნება მხედველობის, სმენის და სხვა ამგვარის ნაკლის შევსება, სადაც ბუნებრივი მდგომარეობა უკვე აღდგა, რადგან სიამოვნების ორივე სახეობა მოქმედებას გულისხმობს, მაშინ, ცხადი ხდება, რომ მხედველობით, სმენით და აზროვნებით მიღებული სიამოვნება საუკეთესო რამ ყოფილა. რაც შეეხება სხეულებრივ სიამოვნებას, ის ნაკლის შევსებას წარმოადგენს.

      ისიც იყო ნათქვამი, რომ სიამოვნება სიკეთე არაა, რადგან ის, რაც ყველგან არსებობს და ყველასათვის საერთოა, არ შეიძლება სიკეთე იყოს. ასეთი რამ კი ყველაზე მეტად პატივმოყვარისა და პატივმოყვარეობისათვის უნდა იყოს დამახასიათებელი, რადგან პატივმოყვარეა ის, ვისაც სურს, რომ რაიმე მხოლოდ მას ჰქონდეს, რათა ამით ყველას სჯობდეს. იქნებ პირიქით ხდება, რომ სიამოვნება იმიტომაა სიკეთე, რომ მას ყველა ეტანება? სწრაფვა სიამოვნებისაკენ ყველას ახასიათებს და მას ყველა ეტანება. სწორედ ამიტომ სიამოვნება თავისი არსით სიკეთე უნდა იყოს.

      ასეც ფიქრობენ, რომ სიამოვნება დაბრკოლებაა, ამიტომ მასზე აღარ ითქმის, რომ ის სიკეთეა. დაბრკოლებად კი მას იმიტომ თვლიან, რომ როგორც ჩანს, მათ იგი კარგად ვერ იკვლიეს. საგნების შემოქმედებისას წარმოშობილი სიამოვნება დაბრკოლება კი არ უნდა იყოს, პირიქით, დამაბრკოლებელი რაღაც სხვა სიამოვნება უნდა იყოს. ასეთია, მაგალითად, სიმთვრალით მიღებული სიამოვნება. ასევე ერთი ცოდნა შეიძლება დამაბრკოლებელი იყოს მეორე ცოდნისათვის, რადგან ორივეთი ერთდროულად მოქმედება არ შეიძლება. მაგრამ ცოდნა რატომ არ უნდა იყოს სიკეთე, თუ ის შემოქმედების დროს სიამოვნებას წარმოშობს? გარდა ამისა, იბადება კითხვა, რომ სიამოვნება დამაბრკოლებელია, თუ ის უფრო მეტ აქტიურობას იწვევს? სიამოვნება უფრო ენერგიული მოქმედებისაკენ გვიბიძგებს და თვითონაც ენერგიული მოქმედების შედეგია. რადგან ბეჯითად მოქმედი, მოქმედებს სათნოებით, ამიტომ მოქმედება მისთვის სასიამოვნოა და განა იგი იმიტომ უფრო მეტი ენერგიით არ იმოქმედებს? სინამდვილეში ეს ასეც ხდება, რადგან ვინც სიამოვნებით მოქმედებს, ის მუყაითიც არის. ხოლო ვინც მშვენიერების შემოქმედებისას იტანჯება, ის არც მუყაითი იქნება. ტანჯვას იძულება იწვევს, ამიტომ ვინც იტანჯება რომელიმე მშვენიერების შემოქმედებისას, ის იძულებით მოქმედებს. ხოლო, იძულებით მოქმედი მუყაითი არაა. სათნო მოქმედება უნდა ხორციელდებოდეს ან სიამოვნებით, ან ტანჯვით, მესამე გზა არ არსებობს. რატომ? იმიტომ, რომ სათნოება მდებარეობს გრძნობადობის სფეროში. გრძნობა კი მდგომარეობს ტანჯვასა და სიამოვნებაში. შუალედი არ არსებობს. ამრიგად, ცხადია, რომ სათნოება განუყრელად უკავშირდება ტანჯვას, ან სიამოვნებას. ვინც ტანჯვითა ჰქმნის მშვენიერებას, ის არც წესიერი კაცი იქნება. ასე რომ, სათნოება უნდა იყოს არა ტანჯვის, არამედ სიამოვნების შედეგი. ხოლო სიამოვნება არა თუ დამაბრკოლებელია მოქმედებაში, პირიქით, ის გატაცებას იწვევს და მოქმედებას წარმართავს. საერთოდ, სათნოება არ უნდა არსებობდეს იმ სიამოვნების გერეშე, რომელსაც ის იწვევს.

      სხვა თეორიების მიხედვით, ცოდნა სიამოვნებას არ წარმოშობს. მაგრამ, არც ეს თვალსაზრისია სწორი, რადგან მზარეულნი, გვირგვინის მკეთებელნი და პარფიუმერნი სიამოვნების შემოქმედების პროფესიონალები არიან. სხვა სულიერი მოღვაწეობისათვის სიამოვნება არაა მიზანი, მაგრამ ისინი ან სიამოვნებას უკავშირდბიან, ან სიამოვნების გარეშე არ არსებობენ. ამრიგად, ცოდნაც სიამოვნების წარმომქმნელია.

      ერთ-ერთი თეორიის მიხედვით, სიამოვნება არაა უმაღლესი სიკეთე. ასე და ამგვარი მსჯელობით ისინი სპობენ ცალკეულ სათნოებებს, რადგან თუ სიმამაცე უმაღლესი სათნოება არაა, ამიტომ ის სიკეთე აღარაა? ეს ხომ უაზრობაა. ასევეა სხვა სათნოებებშიც. სიამოვნება იმიტომ აღარაა სიკეთე, რომ იგი უმაღლესი სიკეთე არაა?

      ერთგვარი სიძნელე წარმოიშობა სათნოებების განხილვის დროს. მაგალითად, როდესაც აზრი სძლევს ვნებას, მე ვგულისხმობ თავშეკავებულ კაცს, ანდა პირიქით, გრძნობა შეუბრუნდება და სძლევს აზრს, როგორც ეს თავშეუკავებლებს ემართებათ, მაშინ სულის უგუნურ ნაწილში, რომელიც კარგ განწყობაშია, ან ბოროტება სძლევს სწორად წარმართულ აზრს, (ასეთია თავშეკავებული კაცი), ანდა აზრი, რომელიც ცუდ მდგომარეობაშია, სძლევს კარგ მდგომარეობაში მყოფ გრძნობას, რომელსაც მისთვის დამახასიათებელი სათნოებაც კი გააჩნია. თუ ეს შესაძლებელია, აქედან გამომდინარეობს, რომ სათნოებით ცუდად სარგებლობენ, რადგან ცუდად წარმართული აზრი სათნოებასაც ცუდად იყენებს. მაგრამ ასეთი შედეგი უაზრობაა.

      ამ დაბრკოლების დაძლევა და მასზე პასუხის გაცემა ადვილია იქიდან, რაც სათნობის შესახებ ჩვენ ზემოთ ვთქვით. სათნოება არსებოს იქ, სადაც კარგად წარმართული აზრი ჰარმონიაშია გრძნობებთან, რომელთაც მათთვის შესაბამისი სათნოება გააჩნიათ და პირიქით, თუ გრძნობა გონებასთან ასეთსავე ჰარმონიაში იმყოფება. ასე განწყობილნი ისინი ერთმანეთთან შეხმატკბილებული არიან. ასე რომ, აზროვნება აქ ყოველთვის სწორ განკარგულებებს იძლევა და გრძნობაც, რომელსაც სწორი მიმართულება აქვს, წარმატებით მოქმედებს. მაგრამ როდესაც აზრი ცუდ მდგომარეობაშია, ხოლო გრძნობა კარგში, მაშინ სათნოება ვერ განხორციელდება, რადგან რაციონალური ელემენტი გამოტოვებულია. სათნოება კი ორივე მხარის ერთობლივი მოქმედებით მიიღება. ასე რომ, სათნოების ცუდად გამოყენება შეუძლებელია.

      ზოგი ფიქრობს, რომ სათნოების წარმმართველი და საწყისი არის არა აზრი, არამედ უფრო გრძნობა. რადგან ადამიანში თავდაპირველად მშვენიერებისაკენ ირაციონალური სწრაფვა ჩნდება, მხოლოდ ამის შემდეგ და ამის საფუძველზე განსჯის და გადაწყვეტს აზრი. ეს კარგად შეიმჩნევა ბავშვებში და იმ არსებებში, რომელნიც აზროვნების გარეშე ცხოვრობენ. მათში ჯერ მშვენიერებისაკენ ირაციონალური სწრაფვა წარმოიშვება, ხოლო აზრი შემდეგ ჩნდება. და იგი გრძნობასთან შეთანხმებით აწარმოებს მშვენიერების ქმნადობას. მშვენიერების შემოქმედებისას რაციონალური საწყისები სათავეს ირაციონალურში იღებენ. მაგრამ თუ ირაციონალური საწყისები რაციონალურთან ჰარმონიაში ვერ მოდიან, მაშინ წინააღმდეგობაში ექცევიან მასთან. მაშასადამე, როგორც ჩანს, სათნოების საწყისი უფრო კარგად მოწესრიგებულ გრძნობაშია, ვიდრე აზრში.

თავი 8

      რადგან სიტყვა ჩამოვარდა ბედნიერებაზე, საჭიროა ვიმსჯელოთ ბედნიერი შემთხვევის შესახებ, რადგან ბევრი ფიქრობს, რომ ბედნიერება არის გამოწვეული შემთხვევისაგან, ანდა მის გარეშე არ არსებობს. ეს სწორი უნდა იყოს, რადგან გარეგან სიკეთეთა გარეშე, რომელთა ძირითადი მიზეზი შემთხვევაა, ბედნიერება არ არსებობს. ამიტომ საჭიროა მსჯელობა ბედნიერი შემთხვევის შესახებ, რა არის იგი, სად არსებობს და რომელია მისი მოქმედების სფერო?

      დაიწყებს რა კაცი იმის კვლევას და განხილვას, მაშინვე ასეთ სიძნელეს წააწყდება: არავინ არ ამბობს, რომ შემთხვევის მიზეზი არის ბუნება, რადგან, სადაც ბუნებაა მიზეზი, იქ მოვლენების წარმოშობა უმეტეს შემთხვევაში ან ყოველთვის ერთნაირად წარმოებს, შემთხვევა კი არც კანონზომიერად და არც ერთნაირად არ მოქმედებს. მაშასადამე, შემთხვევა ასეთ მოვლენებზე არ ითქმის. შემთხვევა არ გავს არც გონებას, არც სწორ თვალსაზრისს, რადგან გონებას და აზრს არანაკლებ ახასიათებს წესრიგი და ერთნაირი მოქმედება და არა შემთხვევითი, სადაც უმეტეს შემთხვევაში არის გონება და აზრი, იქ ნაკლებია შემთხვევა, ხოლო სადაც ხშირია შემთხვევა, იქ ნაკლებია გონება. შეიძლება იმის დაშვება, რომ ბედნიერი შემთხვევა არის ღმერთების ერთგვარი ზრუნვა ჩვენზე? თუ ეს შეუძლებელია? ღმერთებს ჩვენ ვთვლით ისეთ გამგებლებად, რომლებიც სიკეთესა და ბოროტებას დამსახურების შესაბამისად ანაწილებენ. ბოლო შემთხვევა და ის, რაც მისგან არის წარმოშობილი, მიმდინარეობს ისე, როგორც მოხვდება. თუ ღმერთს ასეთად მივიჩნევდით, მაშინ ჩვენ მას ჩავთვლიდით ან ცუდ ან არა სამართლიან მოსამართლედ. ეს კი ღმერთებს არ შეშვენით.

      გარდა ამისა, შემთხვევას ზემოდასახელებულ მოვლენებს გარდა, სხვაგან ვერ მოვათავსებთ. ასე რომ, ცხადია, ის რომელიმე მათგანია. გონება, აზრი და ცოდნა, როგორც ჩანს, სრულიად სხვა რაღაცაა, ვიდრე შემთხვევა. ასევე, ჩვენი აზრით, ღმერთების მხრივ ზრუნვა და კეთილგანწყობა სრულიად განსხვავდება შემთხვევისაგან. რადგან ბედნიერი შემთხვევა შეიძლება ცუდ ადამიანებსაც ერგოთ და სწორი არ იქნებოდა გვეფიქრა, რომ ღმერთი ცუდად ამიანებზეც ზრუნავს. ამრიგად, გვრჩება და უფრო შესაფერიც არის, რომ ბედნიერი შეთხვევის არსებობის ადგილად ბუნება მივიჩნიოთ.

      შემთხვევა საერთოდ და კერძოდ, ბედნიერი შემთხვევა, არსებობს იმ სფეროში, რომელიც ჩვენზე არ არის დამოკიდებული, რაზეც ჩვენ არ გვაქვს უფლებამოსილება და რის განხორციელების უნარიც არ გვაქვს. ამიტომ სამართლიანობასა და სამართლიანს არავინ არ უწოდებს ბედნიერ შემთხვევას, არ უწოდებენ არც მამაცს და არც სხვა რომელიმე სათნოების მქონეს, რადგან ამის ქონება ან არქონება ჩვენზეა დამოკიდებული. უფრო მიზანშეწონილი იქნებოდა, რომ შემდეგში ისეთ მოვლენებზე გვეხმარა გამოთქმა „ბედნიერი შემთხვევა“, როგორიცაა კეთილშობილება და საერთოდ, ისეთი სიკეთე, რაც ადამიანზე არაა დამოკიდებული. ისეთ სათნოებას, რაზეც კაცს არავითარი ძალა არა აქვს, ბედნიერი შემთხვევის შედეგი ეწოდება. თუმცა არც ამ მოვლენებზე შეიძლება ამ გამოთქმის პირდაპირი მნიშვნელობით ხმარება.

      გამოთქმას „ბედნიერი შემთხვევა“ უფრო მრავალი მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს. ბედნიერს ვუწოდებთ ადამიანს, რომელსაც საკუთარი განზრახვის გარეშე რაიმე ძვირფასი ხვდა წილად. მაგალითად, თუ კაცს სასჯელი ეკუთვნოდა, მაგრამ ამის ნაცვლად მოგება ხვდა წილად. მაშასადამე, ბედნიერ შემთხვევას იქა აქვს ადგილი, სადაც კაცი სიკეთეს აღწევს წინასწარი გამიზნულობის გარეშე, ბოროტებას კი თავს აღწევს.

      ამრიგად, ჩვენი სურვილისგან დამოუკიდებლად სიკეთის მიღწევა და ბოროტების თავიდან აშორება ბედნიერი შემთხვევა ყოფილა. მაშასადამე, ბედნიერი შემთხვევა ალოგიკური ბუნებისაა. ხოლო ბედნიერი ეთქმის იმას, ვისაც აქვს ირაციონალური სწრაფვა სიკეთისაკენ და აღწევს კიდეც მას. ეს კი ბუნებით არის გამოწვეული, რადგან ჩვენ სულში იმყოფება ბუნებრივი მიდრეკილება იმისკენ მისწრაფებისა, რისთვისაც ჩვენ გარკვეული მონაცმები გვაქვს. თუ ასეთ კაცს ვინმე ჰკითხავს: „რატომ მოგწონს ასე მოქმედება?“ ის უპასუხებს“ არ ვიცი, მაგრამ მომწონს კი“. იგივე ემართებათ ენთუზიაზმში მყოფთ, რადგან მათ წინასწარი გადაწყვეტილების გარეშე აქვთ მისწრაფება რაიმე გარკვეული მოქმედებისაკენ.

      მაგრამ ბედნიერი შემთხვევისათვის არა გვაქვს მისთვის შესაფერისი სახელი. ხშირად მას ვუწოდებთ მიზეზს, მაგრამ მიზეზი სულ სხვაა და ბედნიერი შემთხვევა კი სხვა. მიზეზი და ის, რის მიზეზიც ის არის, სხვადასხვა არიან და ვინც მისწაფების გარეშე რაიმე სიკეთეს აღწევს, ამის მიზეზს შემთხვევას ვუწოდებთ. მაგალითად, ბოროტების თავიდან აშორებას, ან პირიქით, მოულოდნელად სიკეთის მიღწევას ბედნიერ შემთხვევას ვუწოდებთ. ბედნიერი შემთხვევა მიზეზისაგან განსხვავდება და როგორც ჩანს, ის გამოწვეულია მოვლენების ცვალებადობით. და სწორედ ესაა ბედნიერი შემთხვევით გამოწვეული ბედნიერება. და თუ ესაა ბედნიერი შემთხვევა, მაშინ ის უფრო დამახასიათებელი იქნება მოვლენებისათვის, რომელთაც სიკეთისაკენ მისწრაფების და მისი მიღწევის საწყისი თავის თავში აქვთ. და თუ ბედნიერება არ არსებობს გარეგანი სიკეთის გარეშე, რასაც ბედნიერი შემთხვევა წარმოშობს, როგორც უკვე ითქვა, მაშინ შემთხვევა ბედნიერების მიღწევის დამხმარე საშუალება ყოფილა.

      აი ის, რაც გვინდოდა გვეთქვა ბედნიერი შემთხვევის შესახებ.

თავი 9

      რადგან თითოეული სათნოების ნაწილებზე უკვე ვილაპარაკეთ, გვრჩება ყოველივე ამის შეჯამება და ზოგად ცნებაზე დაყვანა. არ იქნება შეცდომა, თუ ყოვლად წესიერი ადამიანის მიმართ ვიხმართ გამოთქმას „კალოკაგათია“. რადგან როცა კაცი ყოველმხრივ კარგია, მასზე ამბობენ, რომ ის მშვენიერიცაა და კეთილიც. ასევე სათნოზე, სამართლიანზე, მამაცსა და გონიერზე ამბობენ, რომ ის მშვენიერიცაა და კეთილიც. მაგრამ ჩვენ საგნებს ვყოფთ ორად: ნაწილზე ვამბობთ, რომ ის მშვენიერია, ნაწილზე, რომ ის კეთილია. კეთილთაგან ნაწილი კეთილია ზოგადად, მეორე ნაწილი კი არა. მშვენიერია, როგორც სათნოება, ისე მისგან გამომდინარე მოქმედებანი. სიკეთეა ძალაუფლება, სიმდიდრე, კარგი სახელი, დიდება და სხვა, მშვენიერია და ამავე დროს კეთილია ის, ვისთვისაც კეთილი არის ზოგადი კეთილი და მშვენიერი კი არის ზოგადი მშვენიერი. აი, ასეთი კაცია კეთილიცა და მშვენიერიც. მაგრამ, ვინც ზოგად სიკეთეს არ თვლის სიკეთედ, ის არ იქნება არც კეთილი და არც მშვენიერი. ისევე, როგორც არ შეიძლება მიეწეროს ჯანმრთელობა ზოგადად იმას, ვისაც კონკრეტული ჯანმრთელობა არ მიეწერება. ასევე, თუ ვინმეს სიმდიდრე, ძალაუფლება ზიანს აყენებს, ეს მისთვის არც სასურველი იქნება და მოისურვებს იმის მოპოვებას, რაც მისთვის სასიამოვნო იქნება. თუ კაცს რაიმე სიკეთე აკლია, მაგრამ მისკენ არ მიისწრაფვის, ის არ იქნება კეთილი და მშვენიერი. ხოლო ის, ვისთვისაც სიკეთე არის ნამდვილი სიკეთე და რომელიც არ ზიანდება მისგან, მაგალითად, სიმდიდრისა და ძალაუფლებისაგან, იგი ერთდროულად კეთილიცაა და მშვენიერიც.

თავი 10

      ზემოთ უკვე ვილაპარაკეთ სათნოებათა შესახებ, კერძოდ სწორი მოქმედების შესახებ გადაწყვეტილების საფუძველზე. მაგრამ ვინც არ იცის ეს, იკითხავს, თუ რა არის სწორი გადაწყვეტილებით მოქმედება? ან და სად ხდება ის? მოქმედება სწორი დაგაწყვეტილებით ნიშნავს იმას, რომ სულის უგუნური ნაწილი სულის გონიერ ნაწილს ხელს არ უშლის მოქმედებაში მისი საკუთარი უნარის შესაბამისად. აი, ამ დროს წარმოებს მოქმედება სწორი თვალსაზრისის მიხედვით. სულის ერთი ნაწილი ცუდი გვაქვს, მეორე კი კარგი. ცუდი ნაწილი ყოველთვის კარგისთვის არსებობს. ასევე სულისა და სხეულის მიმართებაში. სხეული სულისათვის არსებობს. მაშინ ვამბობთ, რომ სხეული მშვენიერია, როცა იგი ისეთ მდგომარეობაშია, რომ სულს არ უშლის ხელს, არამედ, მასთან კავშირშია და მასთან ერთად მიისწრაფის, რათა სულმა თავისი საქმე განახორციელოს. რადგან ცუდი კარგისათვის არსებობს, სხეული ეხმარება სულს საუკეთესო მიზნის განხორციელებაში, როცა გრძნობა გონებას ხელს არ უშლის თავისი საქმის დამთავრებაში, მაშინ ხორციელება მოქმედება სწორი აზრის მიხედვით.

      ვინმემ შეიძლება იკითხოს: მე არ ვიცი, თუ როდის არიან გრძნობები ისეთ მდგომარეობაში, რომ ხელს არ გვიშლიან მოქმედებაში და როგორია ეს მდგომარეობა? მაგრამ ამაზე პასუხის გაცემა ადვილი არ არის. მაგალითად, ექიმი, რომელიც ამბობს, რომ ციებას შველის ქერის ნაყენი, კითხვაზე: „როგორ გავიგოთ, რომ ეს ციებაა?“ პასუხობს: „გაიგებ ყვითელი ფერით“, „როგორ შევამჩნიოთ ეს ყვითელი ფერი?“ ამაზე ექიმი შენიშნავს: „შენ ამის შეგრძნება უნდა გაგაჩნდეს და თუ არა გაქვს, მე ამას ვერ აგიხსნი“. ასეთი მსჯელობა შეიძლება გავავრცელოთ ყველა ანალოგიურ შემთხვევაზე. ასევე კაცი, რომელსაც გრძნობებში გარკვევა სურს, თვითონ უნდა განიცადოს ის.

      ვინმემ შეიძლება ასეთი კითხვაც დაგვისვას: თუ საქმის ვითარება ვიცი, ვიქნები თუ არა ფაქტიურად ბედნიერი? ამაზე შეიძლება დადებითი პასუხის გაცემა, მაგრამ სინამდვილეში ეს ასე არაა. არც ერთი სხვა მეცნიერება არ გადასცემს მოსწავლეს მეცნიერების გამოყენებისა და მოქმედების ცოდნას. ასევე აქაც გადაიცემა ბედნიერების ცოდნა და არა მისი გამოყენებისა.

      როგორც ვთქვით, ბედნიერება არის მოქმედება და ის მდგომარეობს არა მის ცოდნაში, არამედ ამ ცოდნის გამოყენებაში. მაგრამ მისი გამოყენებისა და მოქმედების ცოდნა არ ეხება ეთიკას. ასევე არც ერთი სხვა მეცნიერება არ გადასცემს მოსწავლეს ამ მეცნიერების გამოყენების ცოდნას, არამედ ამ ცოდნის არსს.

თავი 11

      ყოველივე ამის შემდეგ საჭიროა ვილპარაკოთ იმის შესახებ, თუ რა არის მეგობრობა, სად არსებობს და რას ეხება ის, რადგან ჩვენ ვხედავთ, რომ იგი ვრცელდება მთელ ცხოვრებაზე და ყველა შესაფერ მომენტში, ამიტომ იგი ბედნიერების ნაწილად უნდა ჩავთვალოთ.

      პირველ ყოვლისა, ვეცადოთ იმის განხილვას, რაც დაბრკოლებას წარმოადგენს და პასუხი გავცეთ კითხვაზე: შესაძლებელია თუ არა მეგობრობა მსგავს ადამიანებს შორის, რაც სავარაუდოა და რასაც ამბობენ კიდეც. ამბობენ „ყვავი ყვავის გვერდით ჯდებაო“ და „მსგავსი მსგავსს ეძებს“, ყვებიან, რომ ერთი ძაღლი მუდამ ერთსა და იმავე აგურზე იძინებდა. ემპედოკლეს ჰკითხეს, რატომაა, რომ ამ ძაღლს ერთსა და იმავე აგურზე სძინავს? მას უპასუხია: ძაღლს აქვს რაღაც მსგავსება ამ აგურთან და ამ მსგავსების გამოა, რომ ძაღლი ამ აგურთან მიდის.

      სხვები, პირიქით, ფიქრობენ, რომ მეგობრობა უფრო დაპირისპირებულ ადამიანთა შორის წარმოიშობა. „დედამიწა ოცნებობს წვიმაზე, როცა მიწა მშრალია“. მაშ, მათი აზრით, მეგობრობა ერთმანეთისადმი დაპირისპირებულ ადამიანებსა სურთ, რადგან მეგობრობა მსგავსთა შორის შეუძლებელია. მსგავსს მსგავსი არ ესაჭიროება.

      შემდეგ, ძნელია, თუ ადვილი დამეგობრება? მლიქვნელნი, რომელნიც ჩქარა მოიპოვებენ ხოლმე ნდობას, არიან არა ნამდვილი, არამედ მოჩვენებითი მეგობრები.

      სიძნელე მდგომარეობს შემდეგშიც: კარგი კაცი შეიძლება თუ არა იყოს ცუდის მეგობარი? რადგან მეგობრობა მდგომარეობს ურთიერთ ნდობასა და სიმტკიცეში, ხოლო ცუდი ადამიანი სრულიად მოკლებულია ამ თვისებებს. იქნებ ცუდი მეგობრობს ცუდთან, თუ ესეც შეუძლებელია?

      პირველ ყოვლისა, დავადგინოთ, თუ რომელ მეგობრობას ვიკვლევთ. ვარაუდობენ, რომ მეგობრობა შეიძლება უსულო საგნებთანაც და ღმერთთანაც კი. ეს სწორი არაა, რადგან ჩვენ ვამტკიცებთ, რომ მეგობრობა არსებობს იქ, სადაც შესაძლებელია საპასუხო სიყვარული. ღმერთებთან კი შეუძლებელია როგორც მეგობრობა, ისე საპასუხო სიყვარული. რადგან სისულელე იქნებოდა, ვინმეს რომ ეთქვა: „მე ზევსი მიყვარს“. არც უსულო საგნებს ახასიათებთ საპასუხო სიყვარული. თუმცა მათ მიმართ სიყვარული კი შეიძლება არსებობდეს. მაგალითად, ღვინის და სხვა ამგვარი მოვლენების სიყვარული. მაშასადამე, ჩვენ ვიკვლევთ არა მეგობრობას ღმერთებთან ან უსულო საგნებთან, არამედ სულიერებთან. თანაც ისეთ სულიერებთან რომელთაც შეუძლიათ საპასუხო სიყვარული.

      ამის შემდეგ თუ ვინმე დაიწყებს იმის კვლევას, თუ რა არის მეგობრობის საგანი, ვუპასუხებთ, რომ ის სხვა არა არის რა, თუ არა სიკეთე. მაგრამ, საჭიროა განვასხვავოთ სიყვარულის საგანი და მოყვარული, აგრეთვე სასურველი და მსურვლი. სურვილის საგანია საერთოდ სიკეთე, ხოლო თითოეულისათვის სასურველია ის, რაც პირადად მისთვის არის სიკეთე. ასევე მეგობრობის საგანია ზოგადი სიკეთე, ხოლო თითოეულისათვის საყვარელია ის, რაც პირადად მისთვის არის სიკეთე. ამრიგად, მეგობრობის ობიექტია სასურველი ცალკეული პიროვნებისთვის, ამიტომ მისთვის ზოგადად სასურველი ვეღარ იქნება ფაქტიურად სასურველი.

      ამ სჯელობის საფუძველზე წამოიჭრება კითხვა: შეიძლება თუ არა, რომ კარგი კაცი ცუდის მეგობარი იყოს? ზოგადი სიკეთე ხომ როგორღაც უკავშირდება კონკრეტულს და კონკრეტულად სასურველი ზოგადად სასურველს. ხოლო სიკეთე შეიცავს და მისგანვე გამომდინარეობს როგორც სასიამოვნო, ისე სასარგებლო. კარგი ადამიანები მაშინ მეგობრობენ, როდესაც მათ ურთიერთ სიყვარული აქვთ და მეგობრობენ იმდენად, რამდენადაც ურთიერთ მეგობრობის საგანს წარმოადგენენ. ხოლო მეგობრები ამავე დროს კეთილნიც არიან. ზემოთ მოტანილი არგუმენტით კარგი არ შეიძლება ცუდის მეგობარი იყოს. სინამდვილეში კი ეს შესაძლებელია. ოღონც იმ შემთხვევაში, თუ ცუდ მხარეს მოაქვს ან სიამოვნება ან სარგებლობა. ამდენად ის შეიძლება მეგობარი გახდეს, მაგრამ ასეთი მეგობრობა არ ემყარება მეგობრობის ობიექტურ საფუძველს, რადგან მეგობრობის ობიექტური საფუძველია ზოგადი სიკეთე. ამდენად ცუდი არ შეიძლება იყოს სამეგობრო და მეგობრობა მასთან სუბიექტურ საფუძელზე იქნება აგებული. მეგობრობის იმ ფორმებს, რომელიც არსებობს კარგ ადამიანებს შორის, უნდა მივაკუთვნოთ მეგობრობა სიამოვნებისა და სარებლობის გამო.

      მეგობრობის ის ფორმები, რომლებიც ემყარებიან ან სიკეთეს, ან სიამოვნებას, ან სარგებლობას არც სავსებით იგივეობრივნი არიან და არც სავსებით განსხვავებულნი. მაგალითად, ამბობენ „სამკურნალო დანა“, „მკურნალი ადამიანი“, „სამკურნალო მეცნიერება“. მაგრამ ამ გამოთქმებს ერთნაირი მნიშვნელობა არა აქვთ. საექიმო დანად იწოდება დანა, რომელიც მკურნალობაში გამოიყენება, ადამიანზე ითქმის მაშინ, თუ მას განკურნება ძალუძს, საექიმო მეცნიერება კი არის მიზეზი და საწყისი განკურნებისა. ასევე მეგობრობაც ერთნაირი მნიშვნელობით არ იხმარება. არსებობს კარგი ადამიანების მეგობრობა, რაც სიკეთეს ემყარება, მაგრამ არსებობს მეგობრობა სიამოვნებისა და სარგებლობის გამო. მაგრამ საქმე მხოლოდ სახელების მსგავსებაში კი არ არის, არამედ იმაში, რომ ისინი როგორღაც ერთსა და იმავე საგნებს ეხებიან, ერთი და იმავე საფუძვლიდან ამოდიან, თუმცა იგივეობრივნი არ არიან. ვინმემ შეიძლება თქვას, რომ „ვინც სიამოვნების გამო მეგობრობს, ის ნამდვილი მეგობარი არ არის“. მაგრამ ეს მეგობრობა როგორღაც ამოდის ამაღლებული ხასიათის მეგობრობიდან, რომელიც ყველა ამ ფაქტორს მოიცავს: სიკეთეს, სიამოვნებას, სარგებლობას. ასე რომ, ზემოთ დასახელებული კაცი ნამდვილი მეგობარი კი არაა, არამედ მეგობარია სიამოვნების ან სარგებლობის გამო.

      შეუძლია თუ არა კარგ კაცს კარგთან მეგობრობა? ზოგი ამბობს, რომ მსგავსი მსგავსს არ საჭიროებს, ეს მსჯელობა ეხება მეგობრობას სარგებლობის გამო, სადაც განსხვავებულს განსხვავებული სჭირდება. ესენი მეგობრობენ სარგებლობის გამო, რომელიც განსხვავდება სიამოვნებისა და სათნოების საფუძველზე დამყარებული მეგობრობისაგან. ყველაზე მეტად მეგობრები არიან ისინი, რომლებიც სათნოების გამო მეგობრობენ, რადგან მათ აქვთ ყველა სათნოება, მათ შორის სიამოვნება და სარგებლობა. კარგი კაცი შეიძლება მეგობრობდეს ცუდთან იმდენად, რამდენადაც ეს უკანასკნელი სასიამოვნო შეიძლება იყოს. ცხადია, რომ ცუდი შეიძლება ცუდის მეგობარი იყოს, რადგან მათთვის გარკვეულ პირობებში ერთი და იგივე არის სასარგებლო. ამ საფუძველზე ისინი ერთმანეთთან მეგობრობენ. ჩვენ ვხედავთ, რომ როცა ადამიანებისათვის ერთი და იგივეა სასარგებლო, ისინი ამის გამო დამეგობრდებიან ხოლმე. ამრიგად, არაფერი არ აბრკოლებს იმას, რომ ცუდი ადამიანებისათვის ერთი და იგივე იყოს სასარგებლო.

      ყველაზე მშვენიერი, მყარი და მტკიცეა კარგი ადამიანების მეგობრობა, რომელიც ემყარება სათნოებასა და ზოგად სიკეთეს, რადგან სიკეთე, რასაც ეს მეგობრობა ემყარება, უცვლელია. ეს მეგობრობაც ამ სიკეთის მსგავსად უცვლელია. სარგებლობა კი არასოდეს არაა იგივეობრივი. ამიტომ მეგობრობა სარგებლობის გამო არასოდეს არაა მყარი. იგი იცვლება სარგებლობის ცვალებადობასთან ერთად. ასეთივეა მეგობრობა სიამოვნების საფუძველზე. ამრიგად, საუკეთესო ადამიანების მეგობრობა წარმოშობილია სათნოების საფუძელზე, უმრავლესობისა კი - სარგებლობის საფუძველზე. რაც შეეხება მეგობრობას სიამოვნების გამო, ის გვხვდება უკულტურო და უმნიშვნელო ადამიანებში.

      ხდება ხოლმე ისეც, რომ როცა ვინმეს ცუდი მეგობარი ხვდება წილად, ბრაზობს და უკვირს, მაგრამ ეს საკვირველი არაა მაშინ, როცა მეგობრობის საწყისია სასიამოვნო ან სასარგებლო. მათ მოსპობასთან ერთად მეგობრობაც წყდება. ხშირად კი მეგობრობა გრძელება, მაგრამ მეგობრები ცუდად იყენებენ მეგობარს, რაც გაბრაზებას იწვევს. ამაში არაა არაფერი მოულოდნელი, რადგან ეს მეგობრობა სათნოებას არ ემყარება და ამიტომ მეგობრებიც არ მოქმედებენ სათნოების მიხედვით. ამიტომ მათი სიბრაზეც გაუმართლებლია. ისინი, რომლებიც მეგობრობას სიამოვნების გამო იწყებენ, ჰგონიათ, რომ მათი მეგობრობა სათნოებას ემყარება, რაც სწორი არაა, რადგან მეგობრობა სიამოვნებისა და სარგებლობის გამო არაა მეგობრობა სათნოების გამო. სიამოვნებასა და სარგებლობას არ მოსდევს სათოება. პირიქით, სათნოება იწვევს მათ ორთავეს. მაგრამ უაზრობა იქნებოდა, ვინმეს რომ ეფიქრა, რომ კარგი ადამიანების მეგობრობა სასიამოვნო არაა. ცუდი ადამიანებიც კი ერთმანეთისათვის სასიამოვნო არიან, როგორც ევრიპიდე ამბობს, „ცუდი ცუდთან არის შერწყმული“. და სიამოვნებას კი არ მოსდევს სათნოება, პირიქით, სათნოება იწვევს სიამოვნებას.

      არის თუ არა სიამოვნება კარგი ადამიანების მეგობრობაში? უაზრობა იქნებოდა ამის უარყოფა. მათ მეგობრობაში რომ არ ყოფილიყო სიამოვნება, ისინი სხვა მეგობრებს მოიპოვებდნენ, რომელნიც მათთვის სასიამოვნო იქნებოდნენ, რადგან თანაცხოვრებაში სიამოვნებაზე მეტი რამ არ არსებობს. უაზრობა იქნებოდა იმის მტკიცება, რომ კარგი ადამიანების მეგობრობაში ამ მხრივ სხვა მდგომარეობაა. არც მათი მეგობრობა არსებობს სიამოვნების გარეშე. მაშასადამე, როგორც ვვარაუდობდით, ყველაზე მეტად ამათ ახასიათებთ სიამოვნება.

      როდესაც მეგობრობა სამ ნაწილად დავყავით, მაშინ წამოიჭრა კითხვა, თუ რის საფუძველზე წარმოიქმნება მეგობრობა: მსგავსებისა თუ განსხვავების საფუძველზე, თუ ორივე გზით? კარგ ადამიანთა შორის მსგავსების საფუძველზე წარმოშობილი მეგობრობა არის სრულყოფილი მეგობრობა, ხოლო განსხვავების საფუძველზე მეგობრობა წარმოიშობა სარგებლობის გამო. ღარიბისათვის ხელმოკლეობის გამო მდიდარი კაცი სამეგობროა. ასევე სათნოების ნაკლებობის გამო ცუდი კაცი ფიქრობს, რომ კარგისგან სათნოება ისწავლოს. ამიტომაც უმეგობრდება მას. მაშასადამე, მეგობრობა არამსგავს ადამიანთა შორის მყარდება, სარგებლობის საფუძველზე. ამის შესახებ ამბობდა ევრიპიდე: „როცა ნიადაგი მშრალია, დედამიწა ოცნებობს წყალზე“.

      როდესაც ადამიანები ურთიერთ დაპირისპირებულნი არიან მათში მეგობრობა სარგებლობის მიზეზით წარმოიშობა. და შენ სცდები, თუ ფიქრობ, რომ ცეცხლი და წყალი დაპირისპირებულნი არიან. სინმდვილეში ისინი ერთმანეთისათვის სასარგებლონი არიან. ამბობენ, რომ თუ ცეცხლს სინესტე არ გააჩნია, იღუპება, რადგან სინესტე მას კვებას, ოღონდ იმ რაოდენობით, რამდენსაც ცეცხლი დასძლევს. მაგრამ თუ სინესტეს მოუმატებ და გააძლიერებ, ის ცეცხლს სძლევს და მოსპობს. მაგრამ, თუ ზომას დაიცავ, იგი სარგებლობის მომტანი იქნება. აქედან ცხადია, რომ მეგობრობა წარმოიშობა თვით უკიდურესად დაპირისპირებულთა შორისაც სარგებლობის გამო. მაგრამ ყოველგვარი მეგობრობა, იქნება ის წარმოქმნილი თანასწორობის თუ უთანასწორობის საფუძველზე, დაიყვანება ჩვენს მიერ ზემოდასახელებულ სამ ფორმაზე. ყველა მეგობრობაში შეიძლება არსებობდეს მხარეთა შორის განსხვავება, თუ მათ ერთმანეთი ერთნაირად არ უყვართ, ან ერთნაირად არ ეწევიან ქველმოქმედებას, ურთიერთ დახმარებას, და სხვ. თუ ერთი მხარე დიდი მონდომებით მოქმედებს, მეორე კი ჩამორჩება, ამის გამო წარმოიშობა ბრალდება და საყვედურები. ერთი მხარის ჩამორჩენა განსაკუთრებით ნათლად ჩანს ისეთ შემთხვევაში, როცა მეგობრებს ერთი და იგივე მიზანი აქვთ: სიამოვნება, ან სარგებლობა, ან სიკეთე. „როცა შენ უფრო მეტ სიკეთეს მიკეთებ, ვიდრე მე შენ, არაა სადავო, რომ მე შენ უფრო მეტად უნდა მიყვარდე.“ მეგობრობის სხვა ფორმებში, სადაც დამეგობრება არ ხდება ერთი და იმავე მიზეზის გამო, განსხვავება უფრო მეტია. მაგალითად, ერთი მხარე მეგობრობს სარგებლობის გამო, მეორე - სიამოვნების გამო. აი, აქ წარმოიშობა დავა მეგობრებს შორის. იმ მხარეს, რომელსაც მეტი სარგებლობა მოაქვს, ფიქრობს, რომ სიამოვნება არაა საგებლობაზე მეტად ღირებული. ხოლო ის, რომელსაც მეტი სიამოვნება მოაქვს, სარგებლობას არ თვლის სიამოვნებაზე გაცვლის ღირსად. ამის გამო, ასეთ მეგობრობაში განსხვავება უფრო მეტად იჩენს ხოლმე თავს.

      იმ მეგობრობაში, რომელიც მყარდება უთანასწორობის საფუძველზე, იმ მხარეს, რომელსაც აქვს უფრო მეტი სიმდიდრე, ან რაიმე სხვა, ფიქრობს, რომ არაა აუცილებელი, რომ მას მეორე მხარე ძალიან უყვარდეს. პირიქით, მეორე მხარეს, რომელსაც გაცილებით ნაკლები აქვს, ის მეტად უნდა უყვარდეს. მაგრამ უკეთესია გიყვარდეს სხვა, ვიდრე სხვას უყვარდე. რადგან სიყვარული არის სიამოვნებისა და სიკეთის ერთგვარი წყარო. ხოლო სიყვარულის ობიექტი იმის გამო, რომ უყვართ, არ გრძნობს ენერგიის მატებას. შემდეგ, უკეთესია შემეცნება, ვიდრე შემეცნების საგნად ყოფნა, რადგან შემეცნებისა და სიყვარულის საგნად ყოფნა უსულო საგნებსაც შეუძლიათ. ხოლო შეცნობა და სიყვარული - მხოლოდ სულიერ არსებებს. შემდეგ, ქველმოქმედების უნარი უკეთესია, ვიდრე უუნარობა. შეყვარებულს, რამდენადაც უყვარს, ამდენად ქველმოქმედია, ხოლო ვინც უყვართ, რამდენადაც ის სიყვარულის ობიექტია, ამდენად ქველმოქმედი არაა. მაგრამ პატივმოყვარეობის გამო ადამიანებს ურჩევნიათ იყვნენ სიყვარულის ობიექტი, ვიდრე სხვა უყვარდეთ. სიყვარულის საგნად ყოფნა ხომ ერთგვარი უპირატესობის განცდას უკავშირდება ან სიამოვნებაში, ან სათნოებაში, ან სიმდიდრეში, ხოლო პატივმოყვარე სწორედ ამ უპირატსობას ეტანება და ისინი რომლებსაც უპირატსობა აქვთ, ფიქრობენ, რომ მათ მეორე მხარე არ უნდა უყვარდეთ, რაშიც მათ უპირატესობა აქვთ, მეორე მხარე ამის სანაცვლოდ მას სიყვარულით უნდა პასუხობდეს. ამას გარდა ისინი მათზე დაბლა დგანან, ამიტომაც უპირატესობის მქონენი ფიქრობენ, რომ მათ კი არ უნდა უყვარდეთ, არამედ თვითონ უნდა იყვნენ სიყვარულის საგანი. იმას, ვისაც აკლია ან ქონება, ან სიამოვნება, ან სათნება, აღტაცებულია უპირატესობის მქონეთი, ამის გამო ჩუქნის მას თავის კეთილგანწყობილებას. უპირატესობის მქონე იღებს მისგან ამას, ან მოელის, რომ მომავალში მიიღებს მას.

      არსებობს მეგობრობა, გამოწვეული სიმპათიით, რაც ემყარება წარმოდგენას, რომ მეორე მხარეს მრავალი სიკეთე აქვს, მაგრამ ასეთ მეგობრობას არ გააჩნია მეგობრობისათვის საჭირო ყველა ნიშანი. ხშირად ჩვენ ერთისთვის სიკეთე გვსურს, მეორესთან კი თანაცხოვრებას ვეწევით. რომელ მეგობრობას გააჩნია მეგობრობისათვის საჭირო ყველა ნიშანი, იმ მეგობრობას ხომ არა, რომელიც სათნოებას ემყარება? ვფიქრობთ, რომ სწორედ ამ უკანასკნელს, რადგან სწორედ ამ მეგობრობას ახასიათებს ყოველივე ეს, სურვილი მეორესთან თანაცხოვრების, სიამოვნების, სარგებლობის და სათნოებისა. ყოველივე, სიკეთეც, სიცოცხლეცა და კეთილდღეობაც გვინდა არა სხვა ვინმესთვის, არამედ მხოლოდ ამისთვის.

      საკითხი იმის შესახებ, არსებობს თუ არა მეგობრობა თავის თავთან, ახლა უნდა გამოვტოვოთ და შემდეგ განვიხილოთ. ყოველივე ზემოთქმული ჩვენ ჩვენთვის გვინდა. ასევე თანაგრძნობაც ყველაზე მეტად შეგვიძლია ჩვენი თავისადმი. თუ რაიმე დავიზიანეთ, ან სხვა რაიმე ამგვარი შეგვემთხვა, მაშინვე შიში გვიპყრობს. მაშასადამე, უნდა ვივარაუდოთ, რომ არსებობს თავის თავთან მეგობრობა. ისეთი ცნებები, როგორიცაა სიმპათიის გრძნობა, კეთილდღეობა და სხვ., უნდა დავიყვანოთ ჩვენს თავთან მეგობრბაზე, ან სრულყოფილ მეგობრობაზე, ანდა ორივესთან ერთად, რადგან როგორც თანაცხოვრების, ისე სიცოცხლის, კეთილდღეობისა და ყოველივე სხვა ამგვარის სურვილი მათშია მოცემული.

      გარდა ამისა, სავარაუდოა, რომ მეგობრობა არსებობს იქ, სადაც სამართალია და მაშასადამე, მეგობრობის იმდენი სახე უნდა არსებობდეს, რამდენიც სამართალია. სამართალი კი არსებობს უცხოელსა და ადგილობრივ მეცნიერებებს შორის, მონასა და ბატონს, ქალსა და მამაკაცს, მამასა და ვაჟიშვილს შორის და საერთოდ, რამდენიცაა საზოგადოებრივი ურთიერთობის ფორმა, იმდენივეა მეგობრობაც. ყველაზე მყარი უნდა იყოს მეგობრობა უცხოსთან, რადგან უცხოსა და ადგილობრივ მცხოვრებს არა აქვთ საერთო მიზანი, როგორც ადგილობრივ მოქალაქეებს, რომელნიც ამ საერთო მიზნის გამო ვერ რიგდებიან და მეგობრებადაც ვეღარ რჩებიან.

      ახლა განვიხილოთ კითხვა იმის შესახებ, არსებობს თუ არა მეგობრობა თავის თავთან. უკვე დავადგინეთ მეგობრობის შემადგენელი ნაწილები და როგორც ზემოთ უკვე ვთქვით მოკლედ, თითოეული ეს ნაწილი: სიკეთე, სიცოცხლე, კეთილდობა ყველაზე მეტად ჩვენთვის გვინდა. ყველაზე მეტად ჩვენი თავის თანაგრძნობა და ჩვენსავე თავთან თანაცხოვრება გვსურს. ამრიგად, თუ ვიცით მეგობრობის ყველა შემადგენელი ელემენტი და ამავე დროს გვინდა, რომ თითოეული მათგანი ყველაზე მეტად ჩვენ გვქონდეს, მაშინ ცხადი ხდება, რომ თავის თავთან მეგობრობა არსებულა. რადგან უსამართლობაში არსებობს უსამართლობის ჩამდენი და მეორეს მხრივ, უსამართლობის ამტანი, ამიტომ ვფიქრობთ, რომ უსამართლობას თავის თავის მიმართ ადგილი არ უნდა ჰქონდეს. ცალკეული ადამიანი ხომ განუყოფელი რამაა. მაგრამ მიუხედავად ამისა, მაინც არსებობს უსამართლობა თავის თავის მიმართ. სულის ნაწილების კვლევისას ვთქვით, რომ ეს ნაწილები ბევრია და როდესაც ისინი ერთმანეთთან შეთანხმებული არ არიან, მაშინ აქვს ადგილი უსამართლობას თავის თავის მიმართ, როცა ძლიერი მეგობრობის დახასიათება გვსურს, ვამბობთ, რომ „ჩემი და მისი სული ერთია“. სულს ბევრი ნაწილები აქვს და სული მაშინ იქნება ერთი, როდესაც მასში აზრი და გრძნობა ერთმანეთთან თანხმობაში იქნებიან. აი, ამ დროს არის სული ერთი. და სწორედ მაშინ, როდესაც სული გაერთიანდება, იქნება შესაძლებელი თვის თავთან მეგობრობა. მეგობრობა თავის თავთან არსებობს კარგ ადამიანებში. მხოლოდ მათ აქვთ სულის ნაწილები კარგ მდგომარეობაში, რადგან ისინი ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში არ იმყოფებიან. ცუდი კაცი კი თავის თავის მეგობარი არასოდეს არაა, რადგან ის ყოველთვის თვის თავს ებრძვის. ხოლო როდესაც თავშეუკავებელი მოქმედებს სიამოვნების გავლენით, ბევრს არ ფიქრობს, თავის თავს ზიანს აყენებს და შემდეგ კიცხავს. ცუდი კაცი ასე იქცევა სხვა ბოროტების მიმართაც, რადგან ის განუწყვეტლივ ებრძვის თავის თავს და მასთან წინააღმდეგობაშია.

      არსებობს მეგობრობა მსგავს ადამიანთა შორისაც, მაგალითად, ამხანაგებს შორის, რომელთაც ქონებაც, და ქველმოქმედების უნარიც თანასწორი აქვთ. არც ერთ მხარეს არ აქვს მეორეზე მეტი რაოდენობის, მნიშვნელობის ქონება, ან სიკეთე, არამედ თანასწორი. ასეთ მეგობრებს სურთ, რომ ერთმანეთის თანასწორნი დარჩნენ. უთანასწორობას ადგილი აქვს მეგობრობაში მამასა და შვილს, უფროსსა და დაქვემდებარებულს, ძლიერსა და სუსტს, ქალსა და კაცს, და საერთოდ იქ, სადაც არსებობს სუსტი და ძლიერი მხარე. ასეთი უთანასწორო მეგობრობა პროპორციას ემყარება, რადგან არავინ არასოდეს არ მისცემდა თანაბარ ნაწილს ცუდსა და კარგს, არამედ ყოველთვის მეტს მისცემდნენ იმას, ვისაც უპირატესობა აქვს. აი, ეს არის პროპორციული თანასწორობა. ერთგვარი თანასწორობაა მაშინ, როცა უარესი მხარე იღებს მცირე ნაწილს, ხოლო მეორე მასზე მეტს, რადგან ის მასზე მაღლა დგას. ასეთია თანასწორობის პრინციპი.

თავი 12

      ზემოდასახელებულ ურთიერთობათაგან ყველაზე მეტად მეგობრობა წარმოიშობა ნათსავთა შორის, მაგალითად მამასა და ვაჟს შორის. მაგრამ რატომ ხდება, რომ მამას ვაჟი მეტად უყვარს, ვიდრე ვაჟს მამა? იქნებ იმიტომ, რომ, როგორც ზოგნი ამბობენ, მამა ქველმოქმედებას ეწევა ჩვილის მიმართ, ხოლო შვილი ამ ქველმოქმედებით მისგან დავალებულია? უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეს დასაბუთება გამოდგება მეგობრობაში, რომელიც სარგებლობას ემყარება. სინამდვილეში აქ ისეთივე მდგომარეობაა, როგორიც პრაქტიკული ხასიათის ხელოვნებებში. მე ვგულისხმობ ისეთ ხელოვნებას, სადაც მიზანი და მოქმედება ერთი და იგივეა და სადაც მოქმედების გარდა, სხვა მიზანი არ არსებობს. მაგალითად, ფლეიტაზე დამკვრელისათვის ფლეიტაზე დაკვრა და მიზანი ერთი და იგივეა. მაგრამ იგივე არ ითქმის მშენებლობაზე, სადაც გარდა მშენებლობისა, არსებობს სხვა მიზანიც. მეგობრობაც რაღაც მოქმედებაა და მას მეგობრული მოქმედების გარდა, სხვა მიზანი არა აქვს. მეგობრობაა სწორედ მისი მიზანი. მამაც ხომ ყოველთვის როგორღაც მოქმედებს. უფრო მეტად კი იმის გამო, რომ ის არის შემოქმედი თავისი შვილისა. ამას ჩვენ სხვა მოვლენებშიც ვამჩნევთ. ყველა როგორღაც კეთილგანწყობილია იმის მიმართ, რაც მისი შექმნილია და რასთანაც არის დაკავშირებული მისი მოგონება და იმედი. აი, ის საფუძველი, რის გამოც მამას ვაჟი უფრო მეტად უყვარს, ვიდრე ვაჟს მამა.

      საჭიროა ვიკვლიოთ სხვა მეგობრობანიც, რომელნიც ასე იწოდებიან და ასეთ მნიშვნელობას ატარებენ, არიან თუ არა ისინი მეგობარნი? მეგობრობად არ ჩაითვლება, მაგალითად, კეთილგანწყობილება, ანდა ის მეგობრობად ჩაითვლება ძალიან იშვიათად. ჩვენ ხშირად რაიმეს მიმართ კეთილგანწყობილნი ვართ, ან იმიტომ, რომ ერთი შეხედვითვე მოგვეწონა, ანდა იმის გამო, რომ მის შესახებ რაიმე კარგი გავიგეთ. მაგრამ ამავე დროს ვართ თუ არა მისი მეგობარი? მაგალითად, ვინმე შეიძლება კეთილგანწყობილი იყოს დარიოსის მიმართ, რომელიც სპარსეთში იმყოფებოდა. ეს შეიძლება სინამდვილეშიც მოხდა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ისინი მეგობრები იყვნენ. მაგრამ კეთილგანწყობილება ზოგჯერ არის მეგობრობის დასაწყისი. ეს იმ შემთხვევაში, თუ კეთილგანწყობილს აქვს სურვილი რაიმე სიკეთე გაუწიოს თავისი სიმპათიის ობიექტს და თუ მას ამის შესაძლებლობაც აქვს.

      კეთილგანწყობილება დამახასიათებელია ჩვენი ეთიკური ბუნებისათვის და მიმართულა ზნეობრივი პიროვნებისადმი, რადგან არავინ არ იტყვის ღვინოზე ან სხვა რომელიმე უსულო საგანზე, რომ მის მიმართ კეთილგანწყობილია, არამედ ამას ამბობენ ზნეობრივ ადამიანზე. საერთოდ კი, კეთილგანწყობილება არ უნდა არსებობდეს მეგობრობის გარეშე, რადგან იმავე სფეროს ეხება, რასაც მეგობრობა. ამიტომ თვლიან მას მეგობრობად.

      თანამოაზრეობა მეგობრობას უახლოვდება, თუ „თანამოაზრეს“ პირდაპირი მნიშვნელობით ვიხმართ. ჩაითვლება თუ არა ემპედოკლეს თანამოაზრედ ის, ვისაც ისეთივე მსოფლმხედველობა აქვს, როგორიც ემპედოკლეს და რომელიც ემპედოკლესავით უშვებს საწყის სტიქიებს? ის არ იქნება ემპედოკლეს მეგობარი, რადგან თანამოაზრეობა გულისხმობს მეგობრობას არა თეორიის, არამედ პრაქტიკის სფეროში. აქაც იმ შემთხვევაში, როცა ადამიანები ერთნაირად მქომედებენ და არა მხოლო იმიტომ, რომ ერთნაირად აზროვნებენ. მგალითად, თუ ორივე მხარეს მიზნად აქვთ დასახული მაღალი თანამდებობის მიღება და ამ თანამდებობის შესაფერად თითოეული თავის თავს გულისხმობს, ისინი თანამოაზრენი არ იქნებიან. ასეთნი ისინი მაშინ იქნებიან, როცა ორივე მხარე ამ თანამდებობის შესაფერად მე მთვლის. ამრიგად, თანამოაზრეობა გულისხმობს აზრთა ერთიანობას პრაქტიკულ სფეროში და როცა ორივე მხარეს ერთი და იგივე მიზანი აკავშირებს. თანამოაზრეობა ეხება, ძირითადად, ერთი და იმავე ხელმძღვანელის დანიშვნას დიდ თანამდებობაზე.

თავი 13

      როგორც უკვე ვთქვით, არსებობს მეგობრობა თავის თავთან. საკითხავია, კარგი ადამიანი შეიძლება თუ არა იყოს თავის თავის მეგობარი? თუ თავის თავის მეგობარია ის, ვინც ყველაფერს, რაც კი სასარგებლოა, აკეთებს თავისთვის, მაშინ თავის თავის მოყვარე ყოფილა არა კარგი, არამედ ცუდი ადამიანი. კარგი ადამიანი ასეთი არაა, რადგან ის სხვისთვისაც ეწევა საქმიანობას. და მაშასადამე, ის თავის თავის მოყვარე არ ყოფილა. მაგრამ სიკეთისაკენ ყველა ისწრაფის და ფიქრობს, რომ ის მას სხვებზე მეტად შეჰფერის. ეს ყველზე კარგად ჩანს სიმდიდრისა და ძალაუფლების მაგალითზე. კარგი ადამიანი ამას სხვას უთმობს არა იმიტომ, რომ ის მას არ შეჰფერის, არამედ იმიტომ, რომ ხედავს, სხვას ამის გამოყენების მეტი უნარი აქვს. სხვები კი ასე არ იქცევიან ან უცოდინარობის გამო, რადგან ვერ წარმოუდგენიათ, რომ სიკეთეს ცუდად გამოიყენებენ, ანდა ძალაუფლების პატივმოყვარული სიყვარულის გამო. კარგ ადამიანს კი ეს არ შეემთხვევა. მაშასადამე, ამ სიკეთეთა სფეროში იგი არაა თავმოყვარე, რადგან ამ მოვლენების ღირებულება საეჭვოა. მაგრამ თუ ის მაინც თავმოყვარეა, ის ასეთია მშვენიერების სფეროში. მხოლოდ ამას არ დაუთმობს იგი სხვას, სარგებლობას და სიამოვნებას კი დაუთმობს. მაშასადამე, იგი თავმოყვარეა იმიტომ, რომ მშვენიერებას აძლევს უპირატესობას. რაც შეეხება სიამოვნებასა დ სარგებლობას, მათ უპირატესობას აძლევს ცუდი და არა კარგი ადამიანი.

თავი 14

      კარგ ადამიანს თავისი თავი სხვაზე მეტად უნდა უყვარდეს თუ არა? ზოგჯერ მას თავი ძალიან უყვარს, ზოგჯერ კი არა. რადგან, როგორც ვთქვით, სიკეთეს, რაც სასარგებლოა, კარგი კაცი უთმობს მეგობარს. მაშ, მას მეგობრი თავის თავზე მეტად ჰყვარებია. უთმობს რა იგი ამას მეგობარს, თვითონ მშვენიერებას იტოვებს და ამ მიზნითვე მოქმედებს. ზოგჯერ მას მეგობარი თავის თავზე მეტად უყვარს, ზოგჯერ თავისი თვაი. ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ რას აძლევს ის უპირატესობას. თუ სასარგებლოს აძლევს უპირატესობას, მაშინ მეგობარი ჰყვარებია, თუ მშვენიერს, მაშინ თავისი თავი, რადგან უმშვენიერესს ის თავისთვის იტოვებს. ამრიგად, ის სიკეთის მოყვარეა და არა თავისი თავისა. მაგრამ თუ მას თავისი თავი უყვარს, ეს იმიტომ, რომ ის კეთილია. ცუდი თავმოყვარეა, მაგრამ მას არა აქვს რაიმე ისეთი, რის გამოც ნამდვილად ეყვრებოდა თავისი თავი, მაგალითად, მშვენიერება. მაგრამ, მას ამის გარეშეც უყვარს თავისი თავი. მაშასადამე თავისი თავის მოყვარე ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით მასზე არ ითქმის.

თავი 15

      საჭიროა ვთქვათ თვითკმაყოფილებასა და თვითკმაყოფილის შესახებ. სჭირდება თუ არა თვითკმაყოფილს სრულყოფილებისათვის მეგობარი, თუ ის კმაყოფილია და მეგობარი არ სჭირდება? ამის შესახებ პოეტი ამბობს: „თუ ღმერთი მწყალობს, რაში მჭირდება მე მეგობარი?“ ამიტომ იბადება ასეთი კითხვა: ვისაც ყოველი სიკეთე აქვს და თვითკმაყოფილია, მაინც სჭირდება მეგობარი? თუ განსაკუთრებით ამას სჭირდება მეგობარი, რადგან ვის გაუწევდა ის სიკეთეს, ან ვისთან იცხოვრებდა? მარტო ხომ ვერ გაატარებდა სიცოცხლეს? მაგრამ თუ მას ეს სჭირდება, ამას ის მეგობრის გარეშე ვერ შესძლებს, მაშასადამე, თვითკმაყოფილ ადამიანსაც სჭირდება მეგობარი.

      ხოლო ის არგუმენტი, რომელიც ღმერთების ანალოგიით არის მიღებული, არც ღმერთების მიმართ არის სწორი და არც ადამიანების მიმართ. თუ ღმერთი თვითკმაყოფილია და ამიტომ არავის არ საჭიროებს, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ჩვენც არავის არ ვსაჭიროებთ.

      არსებობს კიდევ ერთი არგუმენტი ღმერთების შესახებ: თუ ღმერთს ყოველგვარი სიკეთე გააჩნია და თვითკმაყოფილია, მაშინ რა უნდა აკეთოს მან? ხომ არ დაიძინებს? პასუხი: ღმერთი მმშინ განჭვრეტას დაიწყებს, რადგან ესაა მისთვის შესაფერი და მშვენიერი საქმიანობა. მაგრამ რას განჭვრეტს იგი? თუ ის განჭვრეტს არა თავის თავს, არამედ სხვა რამეს, მაშინ ის განჭვრეტს იმაზე უკეთეს მოვლენას, ვიდრე თვითონ არის. მაგრამ უაზრობაა, რომ არსებობდეს რაიმე ღმერთზე უკეთესი. მაშასადამე, იგი თავის თავს განჭვრეტს. მაგრამ ესეც უაზრობაა, რადგან ადამიანს, რომელიც თავის თავს უაზროდ აკვირდება, ვკიცხავთ, როგორც სულელს. მაშასადამე, უაზრობაა, ასკვნის არგუმენტი, რომ ღმერთი თავის თავს განჭვრეტდეს.

      ნუღარ შევეხებით საკითხს იმის შესახებ, თუ რას განჭვრეტს ღმერთი და ვიკვლიოთ არა ღმერთი, არამედ თვითკმაყოფილი ადამიანი. სჭირდება თუ არა ასეთ ადამიანს მეგობარი? ვინც დააკვირდება მეგობარს, თუ ვინ არის ის ან როგორია, მიხვდება, რომ ის არის შენი მეორე „მე“. ეს განსაკუთრებით ყველაზე მახლობელ მეგობარზე ითქმის. ეს იმასვე ნიშნავს, რასაც გამოთქმა „ის შენი მეორე ჰერაკლეა“. და სწორედ ამ აზრით მეგობარი შენი მეორე „მეა“. ერთის მხრივ, დიდ სიძნელეს წარმოადგენს თავისი თავის შეცნობა, როგორც ეს თქვეს დიდმა მოაზროვნეებმა. მეორეს მხრივ, თავის შეცნობა სასიამოვნოა. და რადგან ჩვენ ჩვენ თავს ვერ ვხედავთ, ამიტომ სხვებს ვკიცხავთ და იმას აღარ ვხედავთ, რომ ჩვენ ზუსტად იმასვე ვაკეთებთ. ეს კი შედეგია ან საკუთარი თავის მიმართ კეთილგანწყობისა, ანდა ვნებებისა, რომელიც უმრავლესობას ისე უბნელებს გონებას, რომ ნათელ მსჯელობას შეუძლებებს ხდის. ასევე, როდესაც ჩვენი თავის დანახვა გვსურს, სარკეში ვიხედებით და ჩვენს გამოსახულებას ვიღებთ, ხოლო როცა ჩვენი თავის შეცნობა გვსურს, ამას მეგობარზე დაკვირვებით ვაღწევთ, რადგან როგორც უკვე ვთქვი, მეგობარი ჩემი მეორე „მე“ -ა. მეორეს მხრივ, თუ თავის შეცნობა სასიამოვნოა, ეს კი შეუძლებელია სხვასთან მეგობრობის გარეშე, მაშასადამე, თვითკმაყოფილს სჭირდება მეგობარი თავის თავის შესაცნობად.

      შემდეგ, თუ მშვენიერება ქველმოქმედებაში მდგომარეობს, ვის გაუწევს ქველმოქმედებას თვითკმაყოფილი? ვისთან იცხოვრებს ის? მარტო ხომ ვერ გაატარებს ცხოვრებას? თანაცხოვრება კი სასიამოვნოა და აუცილებელი. და თუ ეს მშვენიერია, სასიამოვნო და აუცილებელი, მაგრამ ეს არ შეიძლება მეგობრობის გარეშე, მაშ თვითკმაყოფილს მეგობარი სჭირდება.

თავი 16

      ბევრი მეგობარი უნდა ჰყავდეს კაცს, თუ ცოტა? მოკლედ რომ ვთქვათ, არც ცოტა უნდა ჰყავდეს და არც ბევრი.თუ ბევრი გეყოლება, ძნელია თითოეულზე თანაგრძნობის განაწილება. აგრეთვე ჩვენი ბუნებრივი სისუსტის გამო ვერ შევძლებთ დიდი მანძილების გავლას. არც ჩვენი მხედველობით შეიძლება შორ მანძილზე დანახვა. როცა მანძილი დიდია, კაცი ვერაფერს ამჩნევს ბუნებრივი სისუსტის გამო. იგივე უნდა ითქვას სმენისა და სხვა გრძნობების შესახებ. ვინც სისუსტის გამო მეგობარზე უარს ამბობს, საყვედურს იმსახურებს. კარგი მეგობარი არ იქნება ის, ვინც მეგობარია სიტყვით და არა საქმით. ეს არაა ნამდვილი მეგობრობა. შემდეგ, თუ მეგობარი ბევრი გყავს, საზრუნავს ბოლო არ უჩანს. რადგან როცა ბევრნი არიან, თუ რომელიმე მათგანს რაიმე უბედურება შეემთხვა, შენც დაიტანჯები. არც ცოტა მეგობარი უნდა გყავდეს, ერთი ან ორი, არამედ მათი რიცხვი უნდა შეესაბამებოდეს შენს მდგომარეობას და მეგობრების შეძენისაკენ შენს სწრაფვას.

თავი 17

      ამის შემდეგ საკვლევია, თუ როგორ მოვიქცეთ მეგობრობაში. ეს ეხება არა ყოველგვარ მეგობრობას, არამედ ისეთ მეგობრობას, სადაც მეგობრები ძალიან საყვედურობენ ერთმანეთს. მაგრამ ეს ყველა მეგობრობაში ერთნაირად არ ხდება. მაგალითად, მამა-შვილურ დამოკიდებულებაში არ არსებობს ასეთი საყვედურები: „როგორც მე შენთვის ვიქცევი, ასევე მოიქეც შენ ჩემს მიმართ!“ წინააღმდეგ შემთხვევაში ხდება დიდი უსიამოვნება. მაგრამ უთანასწორო მეგობრობაში ეს ასე არ უნდა იყოს. ხოლო მეგობრობა მამისა ვაჟის მიმართ არის უთანასწორო მეგობრობა. ასეთივეა მეგობრობა ცოლისა ქმრის მიმართ, მონისა ბატონთან და საერთოდ, სუსტისა ძლიერის მიმართ. ასეთ მეგობრობაში ზემოთ მოტანილ საყვედურებს ადგილი არ ექნება. იგი გვხვდება თანასწორ მეგობრობაში და თანასწორ მეგობართა შორის. ამიტომ საკვლევია, თუ როგორ მოვიქცეთ თანასწორ მეგობრობაში.

დასასრული