ვერავინ იტყვის, ზუსტად როდის იწყება ეს, მაგრამ გლუვი, ოდნავ მომრგვალებული ხაზები ჰორიზონტზე უეცრად იცვლებიან. ყავისფერი და წითელი ფერები, ტყის ფოთლების კაშკაშა, მოელვარე ტონები მოულოდნელად განსაკუთრებულ შეფერილობას იძენენ, მინდვრები ფერს კარგავენ და ჟანგმიწისფრად ჭკნებიან. პეიზაჟი რაღაცნაირი უჩვეულოდ მშვიდი, ფერმკრთალი ხდება და ამის ახსნა არავის შეუძლია.

      იგივე ქედებია, იგივე ტყეები, იგივე მინდვრები და მდელოები, როგორც უწინ, ისევ იგივე პეიზაჟია, როგორიც ერთი საათის წინ იყო. აი, უსასრულოდ გრძელი და განიერი თეთრი გზატკეცილი, გვიანი შემოდგომის ოქროსფერი შუქი, რომელიც ისევ ტკბილ ღვინოსავით იღვრება დედამიწაზე. და მაინც, თითქოს რაღაც უხილავი და ჩუმი შემოიჭრა შორიდან; ის აქვეა, გვერდით, უზარმაზარი, გამარჯვებული, ძლიერი, და ჩრდილავს ყველაფერს.

      საქმე იმ, გზის ნაპირას ამომართულ თხელ და შავ ჯვრებში არ არის, რომლებიც ყოველ წამს გვხვდება გზად. გადაქანებულები და გადაღლილები ამოჩრილან ბალახებიდან, ქარისგან შელანძღულები, წვიმის ნაკადებისგან გაცვეთილები - 1870 წლის ომის ჯვრები. წვრილი, ნორჩი ხეები, რომლებიც მაშინ ჯვრებს შორის ჩარგეს, უკვე დიდი ხანია სქელტოტებიან ხეებად გადაიქცნენ, რომლებიც მოჭიკჭიკე ჩიტებითაა სავსე. მსროლელთა სანგრები აღარ გვაშინებენ, ისინი თითქმის აღარ გვაგონებენ სიკვდილს, ისინი პარკის თვალწარმტაც და ლამაზ პეიზაჟს შერწყმიან. ნაყოფიერი ნიადაგი და კარგი მხარე.

      საქმე ამ ლამაზი, ამ საშინელი მიდამოს ხასიათში არაა, რომელიც ყოველთვის ბრძოლის ველს წარმოადგენდა და სადაც ომი საუკუნეების მანძილზე ახვავებდა თავის ნარჩენებს, როგორც სხვადასხვა ფენას კლდის ქანებში, ერთ ნალექს მეორეზე, ერთ ფენას მეორეზე, ერთი ომის ნარჩენებს მეორე ომისაზე... დღესაც კი ზუსტად შეგიძლია შეიტყო ყველაფერი - ფრანგი მეფეების ბრძოლებზე, მარს ლა ტურის სამარხებსა და დუომონის საერთო საფლავებზე.

      საქმე არც ამ მიწის საიდუმლოებით მოცულ, გაორებულ იერსახეშია. რბილი, ლურჯი ხაზები, ჰორიზონტზე რომ მოჩანს, არა უბრალოდ ბორცვები და ტყის მასივები, არამედ შენიღბული ფორტებია. მათ წინ აღმართული გლუვი მწვერვალები არა უბრალოდ ქედებია, არამედ - ძლიერ გამაგრებული სიმაღლეები. იდილიური ხეობები იმავდროულად მსროლელთა სანგრების ფუნქციასაც ასრულებენ, როგორც სიკვდილის ხეობები, და ჯარისკაცთა შემკრები პუნქტებისა და სტრატეგიული პლაცდარმების ფუნქციასაც; პატარა ბორცვები ქვემეხების ან ტყვიამფრქვევების ჩაბეტონებულ სასროლო პოზიციებს წარმოადგენდნენ, ან საბრძოლო საშუალებების საწყობებს და მიწისქვეშა გასასვლელებს, რადგან აქ ყველაფერი სტრატეგიად იყო გადაქცეული - სტრატეგიად და საფლავებად.

      საქმე მდუმარებაშია, შემაძრწუნებელ მდუმარებაში ვერდენის გარშემო. მდუმარება ბრძოლის შემდეგ. მდუმარება, რომლის მსგავსი სამყაროში არ არსებობს. აქამდე ყველა ბრძოლაში საბოლოოდ ბუნება იმარჯვებდა. განადგურების შემდეგ სიცოცხლე ისევ ბრუნდებოდა, ქალაქებს ისევ აღადგენდნენ, ტყეები კვლავ იზრდებოდა, რამდენიმე თვის მანძილზე ყანებში ისევ ამოდიოდა ახალი მარცვლეული. მაგრამ ამ ბოლო, ყველაზე საშინელ ომში პირველად გაიმარჯვა განადგურებამ. აქ იყო სოფლები, რომლებიც აღარ აღუდგენიათ: სოფლები, რომლებისგანაც ქვა ქვაზე აღარ დარჩა. მათ ქვეშ ნიადაგი იმდენადაა გაჟღენთილი მომაკვდინებელი საშიშროებით, ცოცხალი ასაფეთქებელი ძალით, ჭურვებით, ნაღმებითა და მომწამვლელი გაზით, რომ თოხის ერთი დარტყმა ან ნიჩბის ერთი მოსმაც კი სახიფათოა. აქ ხარობდნენ ხეები, რომლებიც აღარასოდეს ამოიყრის, რადგან არა მარტო მათი კენწეროები და ტანი, არამედ მათი ყველაზე ღრმა ფესვებიც კი ამოიძირკვა, განადგურდა და ნაფლეთებად იქცა. აქ იყო მინდვრები, რომლებზეც ვეღარასოდეს გადაატარებ გუთანს, რადგან იქ დათესილია ფოლადი, ფოლადი და კიდევ ერთხელ ფოლადი.

      თუმცა ჭურვებისგან ამოთხრილ ორმოებში, რომლებითაც მთლიანადაა დაცხრილული მიწა, მართლაც იზრდება აბურდული, უფერული სარეველა. მათ ნაპირებთან წითელი ყაყაჩოები და გვირილები ყვავის; ზოგჯერ ნარჩენების შუაგულში, გაუბედავად და მორცხვად, უსწორმასწორო ბუჩქიც კი ამოიწვერება, მაგრამ ეს მწირი მცენარეული საფარი კიდევ უფრო აძლიერებს მდუმარებისა და უიმედობის შეგრძნებას. თითქოს ცხოვრებისეული მოვლენების კონვეიერში ხვრელი გაჩენილა და დრო გაჩერებულა; თითქოს დროს, რომელიც არა მარტო წარსულს, არამედ მომავალსაც მოიცავს, თანაგრძნობის გამო ძრავა გამოურთავს. დედამიწაზე არსად არის ასეთი მხარე. უდაბნოც კი უფრო ცოცხალია, რადგან მისი მდუმარება ორგანულია.

      არსად სამყაროში არ არის ასეთი მდუმარება, რადგან ეს მდუმარება შემაძრწუნებელი, გაქვავებული ყვირილია. სასაფლაოს სიმშვიდეც არ იგრძნობა აქ, რადგან ბევრ დაღლილ, ღონემიხდილ ადამიანს შორის, აქ რომ დაუდვიათ საბოლოო განსასვენებელი, ცოტა თუ იყო ჭეშმარიტად ახალგაზრდა და შთაგონებით აღსავსე; ათიათასობით ადამიანის ის დიდი ძალა, რომელიც თვალებში ჰქონდათ და რომელიც სუნთქვის, დანახვის, დამალვისა და ბრძოლის საშუალებას აძლევდა, აქ უცებ ატომებად დაიშალა. ადამიანები ამ გაშმაგებული, გამძაფრებული თავდაცვისას აღმერთებდნენ და ელოლიავებოდნენ სიცოცხლეს, ისე მგზნებარედ, ძლიერად, გაგიჟებით, თითქოს დამ აზრით შეპყრობილებს, როგორც არასდროს, სჯეროდათ მისი. ამ სასოწარკვეთილი, მობილიზებული ნებისყოფის, ამ მოქმედების, ტანჯვის, იმედის, შიშის, სიცოცხლის წყურვილის მოთუხთუხე მორევის თავზე იფრქვეოდა ნამსხვრევებისა და ტყვიების სეტყვა. სიცოცხლე, ეს ყველაზე გამძლე და სათუთი რამ, რაც კი არსებობს ამქვეყანაზე, სისხლისაგან იცლებოდა; რვაასი ათასი კაცის თავზე უკუნი სიბნელე ვრცელდებოდა.

      ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ ამ მინდვრების თავზე გრძელდება დაკარგული წლების ათვლა, წლებისა, რომლებიც არ ყოფილან, რომლებიც სიმშვიდეს ვერ პოულობენ - ახალგაზრდობის ძახილი მეტისმეტად ადრე ჩაიხშო, მეტისმეტად სწრაფად დასრულდა. ღამე ისინი მიწიდან ამოდიან და მოჩვენებებივით დახეტიალებენ.

      სიმაღლეებიდან რუხი, მძიმე ქარი უბერავს და შემოდგომის სიცხეს, მის კაშკაშა ცეცხლსა და ოქროსფერ შუქს ერწყმის. სიმაღლეებიდან მდუმარება ეშვება, რომელიც სასიამოვნო დღეებს უღონოს და უსიცოცხლოს ხდის, თითქოს მზე დაბნელდაო, ისე, როგორც იმ ნაშუადღევს გოლგოთაზე. სიმაღლეებიდან მოგონებები ეშვება, მეხსიერებაში აქაური ადგილების დასახელებები ამოტივტივდება: ვო, ტისმონი, ბელევილი, ცივი მიწა, მკვდრების ხეობა, ბორცვი 304, მკვდარი კაცი... რა სახელებია! ოთხი გაწელილი წლის განმავლობაში ისინი სიკვდილის დაუსრულებელი ზუზუნის პირობებში არსებობდნენ. დღეს კი ამ მდუმარების უსასრულობა გიპყრობს. და ამას ვერც სამოგზაურო ბიურო "კუკის" ტურისტული ჯგუფები შეცვლის, ვერც სასიამოვნო ექსკურსიები შეღავათიან ფასად, ღრმა ბომბსაფრების დათვალიერება კარბიდის რომანტიკული შუქის ფონზე. ეს მხარე მიცვალებულებს ეკუთვნით.

      მაგრამ ყველა კალიბრის ჭურვებით მუდმივად ფეთქებად ამ მიწაში, ამ გაშეშებულ საშინელებათა ქვეყანაში, ამ კრატერებიან ლანდშაფტში ადამიანები ცხოვრობენ. მათ ძლივს შეამჩნევს კაცი. დროთა განმავლობაში მიდამოს ისე კარგად მიესადაგნენ, გარემოსგან თითქმის არ განსხვავდებიან. მათი ტანსაცმელი მძიმე ჯაფისაგან ყვითელი, რუხი და ჭუჭყიანია. ზოგჯერ ასობით არიან, ზოგჯერ შეიძლება ათასობითაც იყვნენ, მაგრამ ინდივიდუალურად შრომობენ და ისე გაბნეულები არიან, რომ გეჩვენება, თითქოს ცოტანი არიან - შრომისმოყვარე პატარა ჭიანჭველები ცარიელ ორმოებში. თავისთვის ცხოვრობენ, ხშირად თვეობით რჩებიან თავიანთ ბნელ ბარაკებში და სოფლებში იშვიათად მიდიან. ისინი "მაძიებლები" არიან.

      ბრძოლის ველები სპეკულაციის ობიექტებად გადაქცეულან. ერთ-ერთმა მეწარმემ მთავრობისგან ძვირფასი მეტალის შეგროვების ნებართვა მიიღო. ამ სამუშაოსათვის მაძიებლებს ქირაობს. ისინი ყველაფერზე ნადირობენ, რასაც მეტალის ღირებულება აქვს - ძველ შაშხანებზე, აუფეთქებელ ჭურვებზე, ბომბებზე, რკინიგზის რელსებზე, მავთულის ხვეულებზე, ნიჩბებზე. მოგონებების, სიჩუმისა და გლოვის ეს მინდვრები მათთვის რკინის, ფოლადისა და სპილენძის მოპოვების წყაროა. განსაკუთრებით სპილენძი უყვართ - მასში უკეთეს ფასს იღებენ.

      მაძიებლების უმეტესობა რუსია. ამ მდუმარებაში ისინიც სიტყვაძუნწები გახდნენ. უმეტესად ერთმანეთში ურთიერთობენ. არც არავინ ცდილობს მათთან კონტაქტში შესვლას. მიუხედავად იმისა, რომ მთავრობამ ათასობით ნებართვა გასცა, მაინც ისეთი განცდა გაქვს კაცს, რომ რასაც აკეთებენ, კარგი არ არის.

      ამ მიწაში მილიონობით ფრანკის ღირებულების მეტალია, მაგრამ იქ ასევე მილიონობით ადამიანის ცრემლი, სისხლი და შიშია.

      შემოსავლიანი საქმეა, ბევრი მაძიებელი მალევე ახერხებს მანქანის ყიდვას. წლების განმავლობაში ზრუნავდა არტილერია იმაზე, რომ მათ ახლა მოგება ენახათ. პირველი ნაჩქარევი, ზედაპირული შეგროვება დასრულდა, ახლა კი მათ უფრო ღრმად თხრა მოუწევთ, რომ შემდეგ ფენაში ჩამარხულ განძს მიაგნონ. ნიადაგი მაგარია, რამდენიმე კვადრატული მეტრი ზომის ორმოს გათხრას ერთი კვირა მოანდომეს. ამიტომ აუცილებელია ზუსტი ადგილების მიგნება. ამას კი გამოცდილება სჭირდება.

      ჩვეულებრივად, მიწაში თავიდან რკინის გრძელ ღერებს არჭობენ და ისე ეძებენ მეტალს. შეიძლება ისე მოხდეს, რომ ჩხირი ჩექმას გამოედოს, რომელიც წინააღმდეგობას გაგიწევს, რადგან მიცვალებულის ჩექმა მიწის ქვეშ, ზოგადად, კარგადაა შემონახული. თუმცა მაძიებელი ხვდება ამას, მას ხომ გამოცდილება აქვს. საერთოდ, მას ზემოდან შეუძლია განსაზღვროს, ღირს თუ არა თხრა. თუ ჩხირი ფოლადის ჩაფხუტს მოხვდება, ეს ძალიან კარგია. ეს ღირებულია იმდენად, რამდენადაც შესაძლო ნადავლზე მიანიშნებს.

      არსებობენ ასაკოვანი, გამოცდილი მაძიებლები, რომლებიც მხოლოდ იმ ადგილას თხრიან, სადაც ბუჩქია ამოსული. ისინი მიიჩნევენ, რომ მსგავს ადგილებში ცხედრებით სავსე ბომბსაფრებია დამარხული. სხვა შემთხვევაში ბუჩქი ასე კარგად არ იხარებდა. ბომბსაფრებში კი ყველანაირი მეტალის შოვნა შეიძლება.

      თუ გაგიმართლა, ტყვიამფრქვევს ან საბრძოლო მასალის მცირე საწყობსაც კი წააწყდები. ამ შემთხვევაში, რასაკვირველია, ერთი ხელის მოსმით რამდენიმე ათას ფრანკს იშოვი. აღმოჩენა, რომელზეც დღესაც ლაპარაკობენ, გერმანული თვითმფრინავი იყო. პილოტის სავარძელში ჩონჩხი იჯდა, მის ფეხებს შორის კი - ყუთი, 15 000 ოქროს მარკით.

      ყველგან ერთნაირად ხდება. თავიდან მიწას აფხვიერებენ და თხრიან, შემდეგ ხელებს აფათურებენ. გერმანული გრძელსახელურებიანი ხელყუმბარები და კარდალა ამოაქვთ. ამეებით დიდად არ ინტერესდებიან. მოღუნულ და კოროზიით შეჭმულ თოფის ლულას კი დაჟანგული რკინის გროვაზე ისვრიან. ჩაფხუტი - შემდეგ გახუნებული, ნესტიანი მორუხო-მომწვანო, გაცვეთილი ძონძი, ნახევრად თიხად გადაქცეული, შემდეგ თავის ქალა, ჯერ კიდევ თმით, ქერა თმით, თავის ქალა ნახვრეტით, ტყვია პირდაპირ შუბლში მოხვედრია. მაძიებელი მას პატარა ყუთში ათავსებს, რომელიც უკან უდევს. ლაქებიან ყავისფერ ძვლებს გასაცოდავებული, ჭუჭყიანი მწვანე ძონძებიდან ფერთხავს. დარჩენილ ძვლებს ჩექმის ცხვირებიდან ყრიან. ყველაფერი ყუთში ხვდება, რომ საღამოს ამოსაცნობად გაიგზავნოს მთავარ ბაზაში. დამპალი ქისა, რომელშიც ცოტათი გაშავებული ფულია, ადგილზე რჩება. ასევე საკმაოდ დაშლილი საფულის ნარჩენები. მაგრამ ახლა ნიჩაბი კიდევ ერთხელ, ჟღარუნით ხვდება მეტალს, რკინის ბოძები და მავთულის ხვეულები მოჩანს - კარგი აღმოჩენაა.

      სულ ერთი და იგივე სურათია, ასჯერ, ათასჯერ მეორდება; შემოდგომის მზის ქვეშ წევს ჯარისკაცი, რამდენიმე დამპალი ძონძი, რამდენიმე ძვალი, თავის ქალა, რაღაც აღჭურვილობა ქამრის დაჟანგული ბალთისა და სავაზნე ჩანთის ჩათვლით. ისიც ბედნიერი იქნებოდა, ახლა ცოცხალი რომ ყოფილიყო.

      ზოგიერთი მაძიებელი დარწმუნებულია, რომ ნიკაპის ძვლის ფორმის მიხედვით შეუძლია თქვას, გერმანელის თავის ქალა უდევს წინ თუ ფრანგის. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ ძვლები საღამოს მთავარ შტაბში წაიღონ, თორემ დილამდე მელიები შეჭამენ. უცნაურია, რომ აქ მელიები ძვლებს ჭამენ. ნამდვილად მეტი არაფერი აქვთ საჭმელი. აქ კი ბევრი მელა ცხოვრობს. მაძიებლები თავიანთ უთვალავ პატარა ორმოებში სხედან და თხუნელებივით თხრიან. ძვლებს, რომლებსაც პოულობენ, იდენტიფიცირება უტარდება. მათ სასაფლაოებზე, მავზოლეუმებში, ქვის უზარმაზარ კუბოებში აგროვებენ. თუმცა უკეთესი იქნებოდა, რომ ამ ჯარისკაცებისათვის თავი დაენებებინათ. ისინი ხომ უკვე ათი, თორმეტი წელია აქ განისვენებენ. ისინი ხომ, ყველანი, ამხანაგები იყვნენ.

      თითქოს თვითონაც არ უნდოდათ, რომ სხვანაირად ყოფილიყო საქმე. თითქოს თვითონ მიწა დარაჯობს მათ და იცავს იმ ხელებისაგან, რომლებიც მათ შორის მეტალს და ფულს ეძებენ, რადგან მკვდარი ჯარისკაცების გვერდით მათი იარაღია. ხშირად ამ იარაღს შენარჩუნებული აქვს მოქმედების ძალა.

      საკმარისია თოხის ერთი დარტყმა მიწაზე, ნიჩბის ერთი მკვეთრი მოსმა და მიწა ყრუდ აგუგუნდება, ნამსხვრევები ამოფრინდება და მიწიდან ამოსული სიკვდილი სწრაფად ჩაავლებს ხოლმე ბრჭყალებს მაძიებლებს. უკვე ბევრი იქცა ნაფლეთებად, ბევრი დასახიჩრდა, მათი რიცხვი ყოველკვირა იზრდება. სიკვდილი, რომელმაც თავიდან ჯარისკაცები მოცელა, ახლა მოკლულების საფლავებს დარაჯობს. მიწა ინახავს მათ, თითქოს ისინი დიდებულ მავზოლეუმებში კი არ უნდა იწვნენ, არამედ იქ დარჩნენ, სადაც დაიღუპნენ.

      ამ სუდარის თავზე კი თითქოს დრო გაჩერებულა, იმ ტანჯვის წინაშე, რომელიც ჰორიზონტებს შორის გაშეშებულა. ამ სუდარის თავზე მდუმარება, გლოვა და მოგონებები ჩამოწოლილა.

ერიხ მარია რემარკი