ამ თავში მარციანუს-პლატონის ეპისტემოლოგიური პარადიგმის შეცვლის და პითაგორას პარადიგმასთან დაბრუნების აუცილებლობის შესახებაა მსჯელობა. მსჯელობა იწყება ევოლუციის ახალი, კომუნიკაციური თეორიის განხილვით (კიკვიძე, თევზაძე „ევოლუცია“. თბილისი, 2015), რომლის მიხედვითაც სიცოცხლე უპირობოდ და გარდაუვალად კომუნიკაციურია: ევოლუციაც იმიტომ ხორციელდება, რომ ცოცხალი არსებების მიზანი კომუნიკაციის უკეთესი ფორმების გამომუშავებაა, იმისათვის, რომ იყვნენ უფრო წარმატებულები, ვიდრე მათი თანამოძმეები. წარმატებული კომუნიკაციური ქცევის მქონე ინდივიდი უფრო წარმატებულად მრავლდება, ვიდრე სხვები, რასაც მოსდევს ამ ქცევის გენეტიკური განმტკიცება („გენებში ჩაწერა“). ასე ხდება ევოლუცია და ასე ხდება სიც ოცხლის ახალი ფორმის მიღება. ეს თეორია ეხება ადამიანსაც, ოღონდ, განსხვავებით სხვა ცხოველებისაგან, ადამიანი, მას შემდეგ, რაც მეტყველება შეძლო, ევოლუციას საკუთარი სხეულის ფორმების ცვლილებით კი არა, არამედ კომუნიკაციის საშუალებების დახვეწა/განვითარება/გართულებით ახორციელებს. რაც, თავის მხრივ, ნიშნავს, რომ ადამიანის იმდენი ევოლუციური ფორმა არსებობს, რამდენი კომუნიკაციის ფორმაცაა. ამ მსჯელობიდან გამომდინარეობს დასკვნა, რომ კაცობრიობის ფუნდამენტური შეცდომაა, როდესაც ჩვენ 100, 200 ან 1000 წლის წინათ დაწერილი წიგნები ადამიანის ბუნების შესახებ, ფილოსოფიური ტექსტები, არ მიგვაჩნია მოძველებულად: ამის საბუთად განხილულია სამი ცნება - თავისუფლება, მარტოობა და ფიზიკური რეალობის პირველადობა. ამ სამი ცნების ანალიზით ნაჩვენებია, თუ როგორ რადიკალურად ცვლის ტექნოლოგიების განვითარება ამ სამი ცნების ბუნებას და, შესაბამისად, „ძველ“ ფილოსოფიურ ტექსტებს უმეტესად ისტორიულ მნიშვნელობას ანიჭებს. ამ თავში ასევე ნაჩვენებია, რომ „ნელ-ნელა“ ჩვენი სამყარო უბრუნდება პითაგორას პარადიგმას, „ნელ-ნელა“ ტექნოლოგიები ხდება შემეცნების მიზანი და თანამედროვე ეპისტემოლოგიის ღერძი. თუმცა ჩვენს თავებში, ჩვენს სოციალურ სისტემაში კვლავ მარციანუს-პლატონის პარადიგმით ხდება სამყაროს აღქმა. პითაგორას პარადიგმასთან დაბრუნება მთლიანად შეცვლის სამყაროს: წარმოიდგინეთ, რას მიაღწევს კაცობრიობა, როდესაც ტექნოლოგიური ცვლილება გახდება შემეცნების მიზანი, მაშინ, როდესაც არსებული მიღწევები და ძვრები განხორციელებულია იმ პირობებში, როდესაც ტექნოლოგიები სამყაროს შემეცნების გვერდით და არამთავარ შედეგად არის მიჩნეული. პითაგორას პარადიგმასთან გაცნობიერებული დაბრუნება განათლების სისტემის ცვლილებით უნდა დაიწყოს.

- - - - - -

      პლატონ-მარცელიუსის სისტემის პითაგორას წინააღმდეგ მოქმედებებმა კიდევ ერთი, ვფიქრობ, მნიშვნელოვანი შედეგი მოგვიტანა: იმდენად, რამდენადაც ცოდნის „მიწიერი“ გამოყენება ჩაითვალა მეორეხარისხოვნად, ასევე მეორეხარისხოვნად ჩაითვალა ტექნოლოგიებიც, როგორც ადამიანის, როგორც ცოდნის ობიექტის, გაგების წყარო. უმაღლესი მნიშვნელობა ფილოსოფიასა თუ ფსიქოლოგიაში მიენიჭა იმას, თუ როგორ ფიქრობს ადამიანი, როგორ აზროვნებს, რას განიცდის, რას გრძნობს, მაგრამ საერთოდ ყურადღების მიღმა დარჩა ის, თუ როგორ, რა საშუალებებით არსებობს და, რაც მთავარია, როგორ გადასცემს და იღებს ინფორმაციას. თუმცა თითქოსდა ზედაპირზეა ის, რომ ადამიანი, როგორც გადასცემს და იღებს ინფორმაციას (ანუ ფართო აზრით, ესაა სოციალური ქცევა), ისე არსებობს.

      ის კი, თუ როგორ არსებობს, როგორ და რა საშუალებით გადასცემს და იღებს ადამიანი ინფორმაციას, ტექნოლოგიებთანაა დაკავშირებული. ტექნოლოგიები კი, თავის მხრივ, ადამიანის ევოლუციასთან არა მარტო მჭიდრო კავშირშია, არამედ, ნიშნავს კიდეც ადამიანის ევოლუციას.

      2015 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში „ევოლუცია“ (კიკვიძე...2015), ზაზა კიკვიძე და მე შევეცადეთ დაგვემტკიცებინა, რომ ევოლუციის შინაარსი ინფორმაციის გადაცემის და მიღების სისტემების (კომუნიკაციის სისტემების) გართულება-სრულყოფაშია. ამ ახალ ხედვას ევოლუციის კომუნიკაციური თეორია დავარქვით. სიცოცხლის ევოლუციის ჩვენეული განსაზღვრებით: 1. სიცოცხლე არის მასისა და ენერგიის მართვა ინფორმაციის საშუალებით; 2. სიცოცხლის ევოლუცია ინფორმაციის გადაცემის და მიღების საშუალებების ევოლუციაა. 3. სიცოცხლე არის ინფორმაციის გადაცემა და მიღება (კომუნიკაცია), შესაბამისად, 4. სიცოცხლე სოციალური ქცევაა.

      ევოლუციის ზემოთ მოყვანილი განსაზღვრება ევროპულ სააზროვნო ტრადიციაში პასუხს სცემს მნიშვნელოვან კითხვას ევოლუციის პროცესში სიცოცხლის ფორმების გართულების, ანუ ე.წ. პროგრესის შესახებ: რა საჭიროა სიცოცხლის ფორმების გართულება, თუკი მარტივი ორგანიზმები უკეთესად ეგუებიან გარემოს და თავს ხშირად ბევრად უფრო დაცულად გრძნობენ, ვიდრე რთული ორგანიზმები?

      ბაქტერიები მილიონობით წლის განმავლობაში არსებობენ, ტემპერატურულ ცვლილებებსაც უფრო კარგად უძლებენ, ვიდრე, მაგალითად, ადამიანი ან რომელიმე სხვა ხერხემლიანი არსება. საქმე ისაა, რომ სიცოცხლე ყოველთვის არსებობს, როგორც სოციალური სისტემა, რომლის წევრებიც/ელემენტებიც ცდილობენ, იყვნენ წარმატებულები. წარმატებულობა კი გამოიხატება ინფორმაციის უკეთესად გადაცემასა და მიღებაში. „წარმატებულობა“ ამ შემთხვევაში აბსტრაქცია ან ექსტრაპოლაცია კი არ არის, არამედ ცოცხლად დარჩენა და გამრავლებაა, როგორც ინდივიდის, ასევე პოპულაციის დონეზე. ესაა სწორედ ევოლუციის არსი: ის, ვინც ახერხებს უკეთესად მიიღოს და გადასცეს ინფორმაცია, უფრო წარმატებულია, უკეთესად მრავლდება, ვიდრე მისი სხვა თანამოძმეები. ქცევა, რომელიც განაპირობებს მის წარმატებულობას, გადაეცემა შთამომავლობას. ბოლოს და ბოლოს ხდება ამ უკეთესი ცვლილების გენეტიკური დაფიქსირება/განმტკიცება და ვიღებთ სიცოცხლის ახალ ფორმას.

      ყოველივე ზემოთქმულიდან საინტერესო დასკვნა გამომდინარეობს: თუკი ევოლუცია ინფორმაციის მიღების და გადაცემის [კომუნიკაციის საშუალებების] ევოლუციაა, მაშინ ადამიანიც განიცდის ევოლუციას, ოღონდ არა გარეგნული ცვლილებით და ფენოტიპურად (გარეგნულად) სხვა არსებად (სახეობად) ჩამოყალიბებით, არამედ, ინფორმაციის გადაცემა-მიღების საშუალებების ცვლილებით და გართულებით. თუმცა სამეცნიერო ფანტასტიკაში ბევრი ტექსტი არსებობს, სადაც ადამიანებს ტექნოლოგიური პროგრესის გამო გარეგნობა ეცვლებათ და სხვა არსებებად ყალიბდებიან. ასეთი რადიკალური მომავალი საეჭვოა, თუნდაც იმიტომ, რომ განსხვავებით სხვა ცხოველებისაგან, ადამიანი ტექნოლოგიით ახორციელებს ქცევის გაუმჯობესებას და არა საკუთარი ორგანოების ცვლილებით.

      დასკვნა, რომელიც ამ მსჯელობიდან მიიღება, არის ის, რომ, თუკი ევოლუციის კომუნიკაციური თეორია მართებულია, ადამიანის იმდენი ევოლუციური ტიპი არსებობს, რამდენი ინფორმაციის გადაცემის და მიღების ტოტალური სისტემაცაა. ანუ, ისტორიულად, ადამიანებს შორის ძირითადი განსხვავება ინფორმაციის მატარებლებსა და გადამცემ-მიმღებებშია. შესაბამისად, ეს განსხვავება მდგომარეობს ინფორმაციის შენახვის წესში და გადაცემის სისწრაფეში. თავის მხრივ, სოციალური ქცევა, ანუ ინფორმაციის გადაცემისა და მიღების სისტემა, განსაზღვრავს, თუ როგორ ცხოვრობს ადამიანი, რა გამოწვევები აქვს, როგორ ფიქრობს, როგორ არსებობს.

      დამატებით რომ განვმარტოთ: სიყვარული, საკვების მიღება, საკვების მოპოვება, სოციალურ სისტემაში საკუთარი ადგილისათვის ბრძოლა და კიდევ ბევრი სხვა - ჩვენი სოციალური არსებობის [სიცოცხლის] ფორმებია. მაგრამ, ამავე დროს, ის, სხვა მაღალგანვითარებული ძუძუმწოვრების არსებობის ფორმებიცაა. ის, რაც ჩვენი არსებობის ამ ფორმებს უპირობოდ განასხვავებს შიმპანზეს ან მგლის იგივეობრივი ფორმებისგან, არის მეტყველება. მეტყველება კი სხვა არაფერია, თუ არა კომუნიკაციის, ანუ ინფორმაციის გაცვლის ტექნოლოგია.

      მეტყველება არის ინფორმაციის გადაცემის და მიღების სისტემა, რომელსაც შეუძლია, ინფორმაცია ფიზიკური ნიშნების გარეშე გადასცეს და მიიღოს. ეს, ცხადია, აჩქარებს ინფორმაციის გაცვლას და ამდიდრებს შინაარსს. თუკი სხვა ცხოველების შემთხვევაში ინფორმაციის გაცვლას, ვოკალიზაციის გარდა, სხვა საშუალებებიც აუცილებლად სჭირდება (სხეულის მოძრაობა), მეტყველება ამას მედიატორების გარეშე აკეთებს.

      სავარაუდოა, რომ მეტყველების წარმოშობამ შექმნა ის დიდი განსხვავება, რაც არსებობს ადამიანსა და სხვა ცხოველს შორის: ადამიანის საზოგადოება გახდა უფრო რთული, რაკი შესაძლებელი გახდა ნებისმიერი ინფორმაციის შეუდარებლად სწრაფი გაცვლა, ვიდრე სხვა ცხოველებს შორის. ნებისმიერი ინფორმაციის გაცვლის შესაძლებლობამ კი გაამრავალფეროვნა ის ინფორმაცია, რომელსაც ადამიანები ერთმანეთს უცვლიდნენ. ამ პროცესმა, ყველაზე მეტად ალბათ უფროსი თაობის მიერ უმცროსების სწავლებაზე იმოქმედა. მორიგი თაობა ფაქტობრივად, უდანაკარგოდ [სხვა ცხოველებთან შედარებით] იღებდა წინაპრების გამოცდილებას და ამდიდრებდა საკუთარი გამოცდილებით მომავალი თაობისათვის გადასაცემად.

      მეტყველების წარმოშობამ კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფენომენი გააჩინა: შესაძლებელი გახდა ნივთში ინფორმაციის ჩაწერა: დღეს ყველამ ვიცით, რომ ნივთებს ცხოველებიც იყენებენ (მაგ., მაიმუნები, ყვავები - ხშირად იყენებენ ჯოხებს საკუთარი მიზნებისათვის (Shumaker... 2011), მაგრამ მხოლოდ ადამიანს შეუძლია, მიანიჭოს მნიშვნელობა კონკრეტულ ჯოხს და ამის შესახებ ცოდნა სხვებს, მისივე პოპულაციის წარმომადგენლებს გადასცეს. შესაბამისად, იარაღების განვითარება შესაძლებელი გახდა მას შემდეგ, რაც იარაღებს მუდმივი მნიშვნელობა მიენიჭა, ანუ შესაძლებელი გახდა მათში ჩაწერილიყო ინფორმაცია მეტყველების საშუალებით. მაგალითად: ადამიანმა მიანიჭა მნიშვნელობა კონკრეტულ წაწვეტებულ ქვას და აღწერა (ანუ ნივთში ჩაწერა) იარაღის ფუნქცია. ფუნქციის აღწერამ შესაძლებელი გახადა ამ ფუნქციის აღწერის გადაცემა სხვებისათვის. ფუნქციიდან გამომდინარე, სხვებმა დაიწყეს იარაღის კოპირება და მისთვის ახალი ფუნქციების მინიჭება, როგორც ფიზიკურად, ასევე ვერბალურად.

      შესაბამისად, დამწერლობის, ანუ ინფორმაციის გაცვლის ახალი ფორმის წარმოშობამდე ადამიანი არის არსება, რომელიც ინფორმაციას მეტყველების საშუალებით ცვლის. ამიტომ, ინფორმაციის გადაცემა, სხვა ცხოველებთან შედარებით, არა მარტო უფრო სწრაფია, არამედ, უფრო მრავალფეროვანი და მდიდარიც: მეტი ინფორმაცია გადაიცემა და მიიღება სხვა ცხოველებთან შედარებით ნაკლები ენერგეტიკული დანახარჯებით. და, რაც მთავარია, ხდება ნივთებში მათი მნიშვნელობების ჩაწერა და მათი ქცევა ინსტრუმენტებად.

      ვფიქრობ, სწორედ მეტყველების გამო ხდება ადამიანის მიერ იარაღების გამოყენება სისტემური და ადამიანისათვის აუცილებელი: იარაღი (შრომის, ბრძოლის) ხდება არა მედიატორი ინფორმაციის გადაცემასა და მიღებაში (მაგ., ჯოხი, რომელსაც იყენებს ყვავი საჭმლის ამოსათხრელად, ან მაიმუნი საჭმლის ჯამის მოსაზიდად), არამედ, თავად ხდება ინფორმაციის მატარებელი (შემცველი), როდესაც ადამიანი მის კეთებას იწყებს. შესაბამისად, „პირველ“ ადამიანს აქვს ინფორმაციის გაცვლის სწრაფი საშუალება (ენა) და ინფორმაციის შენახვის საშუალებები - ინსტრუმენტები (ყველაზე ფართო აზრით), რომლებსაც ის აკეთებს ნივთებში ინფორმაციის ჩაწერით.

      რა ხდება, როდესაც ინფორმაციის გაცვლა ჩქარდება, ინფორმაციის შენახვის მატერიალური ობიექტების რიცხვი მრავლდება და ყოველი ასეთი შემნახავი სულ უფრო და უფრო ტევადი ხდება? რა ხდება, როდესაც ინფორმაციის გაცვლა ტექნოლოგიად იქცევა? თუკი მეტყველება ადამიანშია და მეტყველებით განხორციელებული ქცევა ჰგავს სხვა ცხოველების კომუნიკაციას, ინფორმაციის გაცვლის ტექნოლოგიური საშუალებები, ტექნოლოგიები - ადამიანის გარეთაა. ადამიანების სამყაროში ტექნოლოგიის ევოლუციით/განვითარებით უმჯობესდება ინფორმაციის გაცვლა. შესაბამისად, იმას, რასაც სხვა ცხოველები ათასეულობით და მილიონობით წელს ახმარენ, ანუ ინფორმაციის გაცვლის საშუალებების გაუმჯობესებას და განმტკიცებას, ადამიანის შემთხვევაში ბევრად უფრო სწრაფად, ათეულობით წლების განმავლობაში ხორციელდება.

      შესაბამისად, როდესაც იცვლება ინფორმაციის გაცვლისა და შენახვის, ანუ კომუნიკაციის წესები, ანუ სოციალური ქცევა, იცვლება ადამიანიც. ადამიანი, რომელიც პირველ ქალაქში ცხოვრობს, დაახლოებით 8 000 წლის წინ (Higham... 1974) და ის ადამიანი, რომელიც დღეს ცხოვრობს თანამედროვე ქალაქში, პრინციპულად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან, მიუხედავად იმისა, რომ თითქოსდა ერთნაირად უყვართ, სწამთ, ბრაზდებიან, ეუფლებათ იმედგაცრუება და ა.შ. პრინციპული განსხვავება მდგომარეობს სოციალური ქცევის განხორციელების საშუალებებში, ანუ იმაში, როგორ გამოხატავს, როგორ ავლენს თავს ადამიანი.

      მაგალითისათვის განვიხილოთ ისეთი მნიშვნელოვანი ფენომენები, როგორებიცაა თავისუფლება, მარტოობა, ფიზიკური რეალობის პირველადობა. ის, რომ ტექნოლოგიების განვითარებას სოციალური სისტემების ცვლილება მოაქვს, ცხადია და ამის შესახებ არაფერს ვიტყვი. სოციალური სისტემები რომ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან და რომ ამ განსხვავებაში ლომის წილი ტექნოლოგიისაა, არავინ დავობს. მაგრამ, განსხვავდებიან თუ არა ამ სისტემებში მცხოვრები ადამიანები ერთმანეთისაგან?

თავისუფლება

      ადამიანის წარმოდგენა თავისუფლების შესახებ იცვლებოდა ისტორიის განმავლობაში და იმაზე უფრო რადიკალურად, ვიდრე შეიძლება ერთი შეხედვით გვეგონოს. ეს წარმოდგენები კონკრეტულ ისტორიულ პერიოდებში თავისუფლად ყოფნის არსებული პირობიდან და შესაძლებლობებიდან გამომდინარეობდა.

1. მემკვიდრეობითი და ინტელექტუალური (მოპოვებადი) თავისუფლება:

      იყო დრო, როდესაც თავისუფლება ეკონომიკურად ძნელად მისაღწევი იყო: თავისუფლად ყოფნას სჭირდებოდა, უპირველეს ყოვლისა, თავისუფალი დრო (1), ცოდნა, რომ თავისუფლება ღირებულებაა (2) და თავისუფლების განხორციელების საშუალება (3). ეს ყველაფერი მხოლოდ მდიდარ ადამიანებს შეეძლოთ - შესაბამისად, პირველი დასახლებების წარმოშობიდან რამდენიმე ათასი წლის განმავლობაში - თავისუფლება ექსკლუზიური და მემკვიდრეობითი უფლება იყო. ვფიქრობ, თავისუფლების საზღვრების იდეა სწორედ ამ დროს გაჩნდა, ანუ თავისუფლების პირველი იდეა გეოგრაფიულ-ლანდშაფტურია: ყოველი მდიდარი და დიდგვაროვანი ადამიანის თავისუფლება მთავრდებოდა იქ, სადაც იწყებოდა სხვა, ასეთივე მდიდარი ადამიანის სამფლობელო. შესაბამისად, ანტიკური და შუა საუკუნეების სამყაროში თავისუფლება ერთეულების პრივილეგია იყო. ამავე დროს, გაჩნდა ინტელექტუალური თავისუფლების იდეაც: ანუ მატერიალური და აქტივობის თავისუფლების გვერდით არამდიდარი და არადიდგვაროვანი ადამიანების თავისუფლად ყოფნის და ამით ამა ქვეყნის ძლიერებთან გატოლების ეფემერული, მაგრამ მაინც, შესაძლებლობა. იმანუელ კანტის „რა არის განმანათლებლობა“ (კანტი, 2012) ამის კარგი საბუთია: ეს არის ტექსტი, რომელშიც თავისუფლების მემკვიდრეობით მიმღებ იმპერატორს ინტელექტუალური თავისუფლების მქონე და ამ თავისუფლების გარანტირებული ფლობის მოსურნე ინტელექტუალი მიმართავს.

      შესაბამისად, შუა საუკუნეების თავისუფლების იდეა თავისუფლების მოპოვებაშია: ის ან გადაიცემა მემკვიდრეობით, ან მოიპოვება განსაკუთრებული უნარებით. არც არავინ ფიქრობდა, რომ თავისუფლება შეიძლება ბუნებრივი უფლება ყოფილიყო და მასზე პრეტენზია ყველას ჰქონოდა.

      ახალ დროში, მას შემდეგ, რაც თავისუფლება საყოველთაო მოთხოვნა და პირობა გახდა, თავისუფლების გეოგრაფიულლანდშაფტური იდეაც შენარჩუნდა, როგორც სხვადასხვა თავისუფლებების მარეგულირებელი: სხვანაირად შეუძლებელია ყოფილიყო: საჯარო სივრცეს, რომელმაც ჩამოყალიბება XVIII და XIX საუკუნეებში დაიწყო, სჭირდებოდა ასეთი რეგულირება (Habermas.... 1991); ბოლოს და ბოლოს - საჯარო სივრცე სასრული იყო, შესაბამისად, სასრულ სივრცეში თავისუფლებებს სჭირდება თანაარსებობა და ამიტომ - რეგულირებაც. შესაბამისად, უპრიანია, რომ თავისუფლებას, მათ შორის გამოხატვის თავისუფლებასაც, ჰქონდეს საზღვრები, თუნდაც იმიტომ, რომ რომელიმე ერთმა თავისუფლებამ, რომელიმე ერთმა გამოხატვამ, არ მოახდინოს საჯარო სივრცის უზურპირება და ის თავისუფლების ერთი კონკრეტული გამოხატვის მანიფესტაციად არ იქცეს.

      შესაბამისად, ახალი დროის თავისუფლების იდეა და უფრო კონკრეტულად, გამოხატვის თავისუფლების იდეა, მდგომარეობს თავისუფლებების ერთ სივრცეში, სხვადასხვა, თუნდაც ურთიერთსაწინააღმდეგო, მაგრამ საზღვრების დაცვით განხორციელებაში. ამიტომ, ახალი დროის თავისუფლების იდეა, მართალია, დემოკრატიულია და ყველა ადამიანს ცნობს თავისუფლების ღირსად, მაგრამ, ამავე დროს, ის კორექტულია: ჰენრი თორო არ დაიწყებდა თავისუფლების საკუთარი წესის დემონსტრირებას მეგაპოლისის ცენტრში (Lawrence, 2006): მან ამისათვის ტყეში, ტბის პირას განმარტოებით ცხოვრება აირჩია. რა თქმა უნდა, იმიტომ, რომ იცოდა, მეგაპოლისის ცენტრში თვითპრეზენტაციით არა მარტო სხვების თავისუფლებას შეუშლიდა ხელს, არამედ, შეიძლებოდა სამართალდამცავების მხრიდან მყისიერი რეპრესიის მსხვერპლიც გამხდარიყო. თუმცა, მისმა ამ კორექტულობამ/საზღვრების დაცვამ მხოლოდ ორ წელს გასტანა - გადასახადების გადაუხდელობის გამო დაპატიმრებამდე.

2. გეოგრაფიულ-ლანდშაფტური (თანშობილი) თავისუფლება:

      ახალ დროში საჯარო და საარსებო სივრცე აღიქმებოდა ერთ სიბრტყედ, სადაც ადამიანები იძულებული იყვნენ, ემოქმედათ ამ სიბრტყის გეოგრაფიული შეზღუდვების გათვალისწინებით: თუკი ის სიბრტყე და სივრცე, სადაც ჩვენ ვარსებობთ, საერთოა და ერთია, მაშინ, ბუნებრივია, მარტო კორექტულობა კი არა, არამედ სუპერკორექტულობაც გვმართებს, ჩვენი თავისუფლებით და თავისუფლების გამოხატვით სხვები რომ არ დავჩაგროთ და შევზღუდოთ. ახალი დროის თავისუფლების მაქსიმა ასე შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ: „მე არ დავცინებ შენს სარწმუნოებას, შენ არ დასცინო ჩემსას, ხოლო ათეისტებმა არც ერთს არ დაგვცინონ - რამდენიც უნდათ, ოღონდ, კორექტულად, გინების და კარიკატურების გარეშე, იმსჯელონ ღმერთის არარსებობის შესახებ“.

3. უსასრულო თავისუფლება:

      მაგრამ როგორ არის საქმე დღეს? დღევანდელი საჯარო სივრცე მარტო მრავალფეროვანი კი არა, ამავე დროს უსასრულოცაა: ამის განმაპირობებელი სოციალური მედია და კომუნიკაციის ელექტრონული სივრცეებია: დღევანდელი ელექტრონული სამყარო, სოციალური მედიის სისტემებით წარმოდგენილი, გვთავაზობს საჯარო სივრცეებს, რომლებიც არ არის შეზღუდული არც ფიზიკური და არც გეოგრაფიული წარმოსახვებით: ყველამ ვიცით, ჩვენი დღევანდელი სამყარო უფრო ელექტრონულია, ვიდრე გეოგრაფიული. შესაბამისად, არც ჩვენი თავისუფლებების საზღვრები ემიჯნება და კვეთს ერთმანეთს, თუკი მე ამის გაკეთებას და პრეზენტირებას ძალით არ მოვინდომებ. უფრო მეტი სიცხადე რომ შევიტანო: XIX საუკუნეში რომელიმე ევროპული ქალაქის გაზეთში ქრისტეს კარიკატურა სამართლიანად გამოიწვევდა ეკლესიის აღშფოთებას (Knight... 1995), როგორც საერთო საჯარო სივრცეში ეკლესიის ტერიტორიის დაკავების მცდელობა. დღეს, XXI საუკუნეში, ეკლესიის აღშფოთება საგაზეთო კარიკატურით მხოლოდ უზურპაციაა - მცდელობა, გაზეთის საჯარო სივრცე დაისაკუთრო და შენი გავლენის ადგილად არჩიო.

      ზემოთქმულიდან გამომდინარეობს, რომ ისტორიულად თავისუფლების, სულ მცირე, ორი სტრუქტურა (გეოგრაფიული და უსასრულო) და სამი გაგება (საკუთრებითი, მოპოვებითი და თანშობილი) გვაქვს: შესაბამისად, ის აზროვნება, რომელიც მხოლოდ გეოგრაფიული თავისუფლების შესახებაა და არ იღებს მხედველობაში თავისუფლების უსასრულო სტრუქტურას, უბრალოდ, არ არის თანამედროვეობის რელევანტური.

      ცხადია, თანამედროვე სამყაროში არსებობს ადგილები, სადაც თავისუფლების უსასრულო სტრუქტურას ჯერ არ შეუღწევია. მეტიც, არსებობს ადგილები, სადაც თავისუფლება მხოლოდ საკუთრებით-მემკვიდრეობითია, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ ის ფილოსოფიური ტექსტი, რომელიც, მაგალითად, XV საუკუნეში ადამიანის თავისუფლებაზე მსჯელობს, რელევანტურია: იმ ტექსტს არც ფონად და არც ინტენციად არა აქვს ის შესაძლებელი თავისუფლებები, რომლებიც დღეს არსებობს.

      კიდევ რომ განვმარტო: დღეს, თანამედროვე სამყაროში, ცხადია, შესაძლებელია, არსებობდეს ტექსტი, რომელიც მხოლოდ გეოგრაფიულ-მემკვიდრეობით თავისუფლებაზე მსჯელობს. მაგრამ, თუკი ეს მსჯელობა რელევანტურია, ამ ტექსტში აუცილებლად უნდა იყოს რეფერენცია, თუნდაც ნახსენები, უსასრულო-თანშობილი თავისუფლების შესახებ. ამიტომაა ის ძველი ტექსტები, სადაც თავისუფლების შესახებაა მსჯელობა, თანამედროვეობისათვის არარელევანტური, ან, საუკეთესო შემთხვევაში, მხოლოდ ნაწილობრივ რელევანტური.

      საპასუხო არგუმენტად მეტყვიან, ხომ შეიძლება, ტექსტში პოლიტიკური თავისუფლების შესახებ იყოს მსჯელობაო. ეს პრობლემა ხომ მაინც არ იცვლება ბოლო რამდენიმე საუკუნეა? ამ რეპლიკის პასუხად გეტყოდით, რომ ის მსჯელობა პოლიტიკური თავისუფლების შესახებ, რომელიც არ ითვალისწინებს სოციალური მედიის არსებობას, იმ შესაძლებლობებს, რომლებსაც სოციალური მედია ქმნის განმანათლებლობის, იდეოლოგიების და იდეების გავრცელების მხრივ, დღევანდელი ვითარებისათვის არარელევანტურია. შესაბამისად, ასეთ ტექსტებს მხოლოდ და მხოლოდ და უმეტესად ისტორიული მნიშვნელობა აქვს.

      მსჯელობებში ეს აცდენა პლატონის ეპისტემოლოგიურმა პარადიგმამ და შემდგომ მარციანისეულმა განვითარებამ მოიტანა: თუკი ტექნოლოგია უმნიშვნელოა, მიწიერია და ჭეშ­ მარიტებისკენ სწრაფვის გვერდითი, „უხმო“ შედეგია, მაშინ ის არ ახდენს გავლენას ადამიანზე, რომელიც მარადიულია, როგ­ ორც ჭეშმარიტებისკენ მსწრაფი არსება. შესაბამისად, თუკი არ გავითვალისწინებთ ტექნოლოგიებს, არ გავითვალისწინებთ ევოლუციასაც, რომელიც ტექნოლოგიების განივითარების შედეგია და ტექნოლოგიების განვითარებაა.

      შესაბამისად, მარციანუს-პლატონის ეპისტემოლოგიამ არა მარტო ტექნოლოგიური სტაგნაცია მოიტანა 12 საუკუნის განმავლობაში, არამედ ადამიანის შესახებ აზროვნება დააშორა ადამიანის ევოლუციურ შინაარსს და ფილოსოფიური ტექსტები მარადიულად აქცია.

      ვნახოთ, რა ხდება მეორე, არანაკლებ მნიშვნელოვანი თემების - მარტოობისა და სოციალური ქცევის - შემთხვევაში.

მარტოობა და სოციალური ქცევა

      მარტოობის, როგორც ფენომენის, მნიშვნელობაც იცვლებოდა ადამიანის ევოლუციის განმავლობაში და, ისევე როგორც თავისუფლების ცნება, მისი მნიშვნელობების გამრავლება დამოკიდებულია ტექნოლოგიურ და, მაშასადამე, სოციალურ ცვლილებებზე (Rouner... 1998).

      განსამარტავად წარმოვიდგინოთ ორი ვითარება: XIX საუკუნის ადამიანი ოთახში, წიგნებთან და რვეულებთან ერთად. მარტოა თუ არა ის? უეჭველია. ახლა წარმოვიდგინოთ თანამედროვე ადამიანი ოთახში, კომპიუტერთან. მარტოა თუ არა ის? საეჭვოა.

      შესაბამისად, ადვილია მივიდეთ დასკვნამდე, რომ განსხვავებით წინა ეპოქებისაგან, თანამედროვე სამყაროში მარტოობის პირობები არ იგულისხმება, ის შესაქმნელია. იმისათვის, რომ თანამედროვე ადამიანი მარტო დარჩეს, მან უნდა გათიშოს კომპიუტერი, გათიშოს მობილური ტელეფონი და ა.შ. და ამით შეიზღუდოს სოციალური ქცევის განხორციელების (ინფორმაციის გაგზავნის და მიღების, კომუნიკაციის) შესაძლებლობა.

      თუკი ტრადიციული გაგებით შევხედავთ მარტოობის ფენომენს, უნდა ვთქვათ, რომ მარტოობა აღარ ნიშნავს ფიზიკურ გამოცალკევებას საზოგადოებისაგან. მეტიც, ფიზიკური გამოცალკევება, როდესაც თანამედროვე ადამიანს აქვს მედიის წვდომისა და, მაშასადამე, სოციალური ქცევის განხორციელების შესაძლებლობა, კომფორტად გარდაიქმნება.

      შესაბამისად, თანამედროვე სამყაროში გვაქვს ვითარება, როდესაც აქტუალური სოციალური ქცევა მუდმივად თან ახლავს ადამიანს. პოტენციურად, ცხადია, ადამიანის, ისევე როგორც ყოველი ცოცხალი არსების ქცევა, სოციალურია: ფიზიოლოგიური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებაც ემორჩილება ამ დაკმაყოფილების წესებს, რომლებიც სოციუმშია შემუშავებული. თუმცა სოციალური მედია იძლევა საშუალებას, ყოველი ქცევა იმავე წუთს გახდეს აქტუალურად სოციალური – გამოიკიდოს სოციალური ქსელში.

ფიზიკური რეალობა, როგორც პირველადი, როგორც მოქმედების წყარო და საფუძველი

      თანამედროვე სამყარო ამ შესაბამისობასაც ცვლის. დღევანდელ სამყაროში ელექტრონული სამყარო, მედია ხდება ფიზიკურ რეალობაში მოქმედების საფუძველი. სად და სადამდე ვრცელდება ეს ახალი საფუძველი, რას ნიშნავს მასში ყოფნა, რა სოციალური, ეთიკური და, ბოლოს და ბოლოს, რა პოლიტიკური შედეგები აქვს რეალობის ასეთ ამოტრიალებას?

      საბოლოოდ, მთელი არსი ისაა, რომ ტექნოლოგიური განვითარება და ტექნოლოგიებით სამყაროს ავსება დამატებით განზომილებას უქმნის ადამიანის არსებობას. ტექნოლოგია არ არის „წიგნის“ ან „აზროვნების“ სამყარო. ის უფრო მეტია. ის ქმნის რეალობის ახალ ფენას. თუკი ვლაპარაკობთ რეალობაზე, როგორც წყაროზე, დღეს, საზოგადოებების უმეტესობაში ფიზიკურ სამყაროში მოქმედების წყარო ელექტრონულია.

      შესაბამისად, ადამიანის მიერ შექმნილი რეალობის ფენა ხდება პირველადი და იმისათვის, რომ იმოქმედო ფიზიკურ, „ბუნებრივ“ სამყაროში, ადამიანის შექმნილი რეალობის ფენიდან უნდა მიიღო იმპულსი. ეს არ არის ის ვითარება, როდესაც ადამიანი იმ სოციალური ქცევიდან იღებს იმპულსს, რომელიც მას ფიზიკურ სამყაროში ხვდება; ეს იმპულსი მთლიანად ხორციელდება და არსებობს დამატებით განზომილებაში, რომელსაც სოციალური ქსელი ჰქვია.

      ეს პროცესი, რეალობის ახალი განზომილების შექმნა, რომელიც დაიწყო ადამიანის მიერ შექმნილი ობიექტების ქსელით და ჩვენს დროში რეალობის ქსელურ ანალოგამდე მიაღწია, საუკუნეების განმავლობაში შეუმჩნეველი იყო ფილოსოფიური აზროვნებისათვის: შემეცნების ობიექტი კვლავ იყო გარე სამყარო, ფიზიკური ბუნება, რომელსაც მოგვიანებით დაემატა ადამიანის შინაგანი ბუნების კვლევა, რომელიც ისეთივე „შეუცნობლის შეცნობის“ პროცესად გამოცხადდა, როგორც გარე სამყარო. ამ პროცესის პარალელურად ადამიანი, როგორც სოციალური არსება, ევოლუციას განიცდიდა და ახალ-ახალი ტექნოლოგიებით ავსებდა სამყაროს, რეალობის ახალ ფენას ქმნიდა.

      შესაძლებელია, XIX საუკუნეში მეცნიერებების ფილოსოფიიდან ემანსიპაცია იყო ამ ვითარებაზე რეაქცია: როგორც წინა თავში აღვწერე, მსჯელობის სარწმუნოობის გასაზრდელად საჭირო გახდა საექსპერიმენტო ხელსაწყოების შეტანა მეცნიერებაში და ამ ხელსაწყოების ცოდნა. შედეგად, მეცნიერების ნაწილი ხელსაწყოების/ტექნოლოგიების მცოდნე/შემქმნელად იქცა. თუმცა პლატონური პარადიგმა კვლავ ძალაში დარჩა და გაჩნდა დაყოფა, რომელიც ისევ მარციანუსის V საუკუნის ტექსტთან გვაბრუნებს: ფუნდამენტური მეცნიერება, რომელიც შეუცნობელს შეიმეცნებს, და გამოყენებითი, „უხმო“ მეცნიერება, რომელიც ტექნოლოგიებს ქმნის. ვფიქრობ, ზედმეტია იმ მნიშვნელოვანი ტექნოლოგიების ჩამოთვლა, რომლებიც კვლევის ინსტიტუციონალიზებულ გარემოში არ შექმნილა: მარტო საქსოვი დაზგა კი არ შეიქმნა XVIII საუკუნეში ვაჭარ-ხელოსანთა ფენაში, XX საუკუნის პირველი პერსონალური კომპიუტერიც კი გარაჟში გააკეთეს.

      შედეგად, თითქოს მივედი იმ დასკვნამდე, რომ ფილოსოფიური ტექსტი, რომელიც ადამიანის შესახებ მსჯელობს და დაწერილია 100, 200 ან 400 წლის წინ, დღევანდელი ადამიანის მიმართ არარელევანტურია: ის ვერაფერს გვეტყვის თავისუფლების ახალი ვითარების შესახებ, თუ როგორ უნდა გამოიყენოს თანამედროვე ადამიანმა ეს თავისუფლება, შესაძლებელია თუ არა ასეთი თავისუფლების შეზღუდვა, ვერ გვეტყვის, თუ რას ნიშნავს მარტოობის კომფორტით ჩანაცვლება, როდესაც მარტოობას, რომელიც წინა საუკუნეების ტექსტებში ხარკად და მსხვერპლად აღიქმებოდა, დღეს კომფორტის და თავის შეუწუხებლობის, ანუ სოციალური ფუფუნების შინაარსი აქვს.

      ძველი ფილოსოფიური ტექსტი ვერ გვეტყვის, თუ რას ნიშნავს ყოველი ქცევის სოციალურ ქცევად გარდაქმნის შესაძლებლობა და რამდენად ეთიკურია ეს პროცესი, ვერ გვეტყვის, სად გადის ზღვარი შესაძლებელ და აქტუალურ სოციალურობას შორის. ეს არის კითხვები, რომლებიც ადამიანის ევოლუციამ წარმოშვა და რომლებზეც ფილოსოფიის ისტორიულ ტექსტებში პასუხი არარის.

      ჩვენ გვგონია, რომ ძველი ფილოსოფიური ტექსტი რელევანტურია, იმიტომ, რომ პლატონური პარადიგმის მიხედვით, შეუცნობელს უახლოვდება, შეუცნობლის შეცნობილ მხარეზე გვესაუბრება. თუმცა, ეს შეცნობილი მხარე დიდი ხანია აღარ, ან მხოლოდ უმნიშვნელოდ არსებობს.

      ფილოსოფიას, პითაგორას პარადიგმაში დაბრუნების გარდა, სხვა გზა აღარ აქვს: ფილოსოფია უნდა გახდეს ის, რაც პითაგორას პარადიგმის მიხედვით იყო: ცოდნის გამამდიდრებელი და ახალი ცოდნის წარმოშობის ადგილი. ცხადია, ის ვერ დაიბრუნებს იმ ფუნქციას, რომელიც მას პითაგორას დროს ჰქონდა: მეცნიერებებმა ემანსიპაცია განიცადეს და საკუთარი სამყაროები შექმნეს. ამ მეცნიერებებმა, მიუხედავად იმისა, რომ პლატონური პარადიგმით მუშაობდნენ და შეუცნობლის შეცნობაზე იყვნენ მიმართულები, როგორც გვერდითი შედეგი, შექმნეს უამრავი ტექნოლოგია, რომლებმაც სამყარო უფრო მრავალფეროვანი გახადა.

      წარმოიდგინეთ, როგორი იქნებოდა ჩვენი სამყარო, მეცნიერებას მიზნად ტექნოლოგია რომ ექცია, ხოლო ამ მიზნის მიღწევის საშუალებად - სამყაროს სულ უფრო და უფრო რელევანტური აღწერების შექმნა.

      თანამედროვე სამყაროში ფილოსოფიას შეუძლია, პითაგორას პარადიგმაში დაბრუნების წინამძღოლის როლი შეასრულოს, მიმართოს მეცნიერებები არა შეუცნობლის შეცნობის მიზნისაკენ, არამედ, ტექნოლოგიების, სამყაროს გამრავალფეროვნების მიზნისაკენ, სადაც სამყაროს შესაძლებელი აღწერების შექმნა (პლატონურ პარადიგმაში „შეუცნობლის შეცნობა“ რომ ჰქვია) აღარ არის მიზანი, არამედ, გზაა იმ ტექნოლოგიისაკენ, რომელიც ამრავალფეროვნებს რეალობას და ამდიდრებს, როგორც ცოდნას, ასევე, ამ ცოდნის შემქმნელს.

      ჩვენი გარემომცველი სამყარო ნელ-ნელა, „თავისით“ უბრუნდება პითაგორას ეპისტემოლოგიას: გარდა იმისა, რომ ტექნოლოგიები სულ უფრო და უფრო ხდება მეცნიერების მიზანი, სულ უფრო და უფრო მეტი კვლევითი ინსტიტუტი იქმნება, რომელიც პითაგორას ეპისტემოლოგიით უფრო მუშაობს, ვიდრე პლატონის: ამ ახალი ინსტიტუტების მიზანი კონკრეტული ტექნოლოგიური გარღვევის მოხდენაა (მაგ., სილიკონის ველი და სან დიეგოს ბიოტექნოლოგიური სანაპირო (Lee... 2000; Lim ..2002). საშუალო სკოლებიც სულ უფრო და უფრო გადადიან ე.წ. პროექტულ სწავლებაზე, რომლის მიხედვითაც მოსწავლეები კონკრეტულ პროექტებს ახორციელებენ და ამ გზით იღებენ დაგეგმილ განათლებას. თუმცა ხშირად პროექტული სწავლება, ისევ და ისევ, „შეუცნობლის შეცნობის“ პროცესის შედეგებში გარკვევისკენაა მიმართული და არა რაიმე ტექნოლოგიური მიზნისაკენ.

      პითაგორას ეპისტემოლოგიასთან დაბრუნება აუცილებელია: გარდა იმისა, რომ, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ეს სპონტანურად უკვე ხდება, პითაგორას ეპისტემოლოგია გრანდიოზულ შედეგებს მოიტანს სამყაროს გამრავალფეროვნების პროცესში: წარმოიდგინეთ, რას მიაღწია კაცობრიობამ სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, კეთილდღეობის უზრუნველყოფის პროცესში იმ პირობებში, როდესაც ეპისტემოლოგიური პარადიგმა ამ მიღწევების საწინააღმდეგოდ მუშაობდა, ან, საუკეთესო შემთხვევაში, ინდიფერენტული იყო, და რას მიაღწევს, როდესაც ეპისტემოლოგიური პარადიგმა ამ მიზნებისკენ მამოძრავებელი გახდება. ცხადია, მომავალი პარადიგმული გარღვევის ისეთი უარყოფითი მხარეებიც არ არის დასავიწყებელი, როგორიცაა მასობრივი განადგურების იარაღების შექმნა.

      თუმცა, ამ მხრივ, ვფიქრობ, როდესაც შემეცნების მიზანი სამყაროს გამრავალფეროვნება გახდება, მეტი მორალური და ინსტიტუციური ბარიერი იარსებებს ასეთი იარაღების შექმნის წინააღმდეგ, ვიდრე ახლა არსებობს: როდესაც ტექნოლოგია ეპისტემოლოგიური პარადიგმის მიზანია, მორალური და პოლიტიკური აზროვნება უფრო მეტად აქცევს მას ყურადღებას, ვიდრე მაშინ, როდესაც ტექნოლოგია, ეპისტემოლოგიური პარადიგმის მიხედვით, გვერდითი შედეგია და მხოლოდ „მეტი ყურადღება“ სჭირდება, რომ სასიკვდილო იარაღად არ გარდაიქმნას.

      ისევე, როგორც პლატონის პარადიგმის დადგენის შემთხვევაში, აქაც გზა განათლების სისტემაზე გადის. როგორი უნდა იყოს განათლების მიზანი და პროცესი, ახალი მოდელი, თუკი მას პითაგორას ეპისტემოლოგიურ პარადიგმაზე დავამყარებთ?

      ამის შესახებ - შემდეგ თავში.

გიგი თევზაძე