თავი ოცდამეერთე

სინათლეს, ცეცხლის, მნათობების, მზის, მთვარისა და ვარსკვლავების შესახებ

      ცეცხლი არის ერთერთი სტიქიონი, დანარჩენებზე უფრო მსუბუქი და ზეაღმავალი, დამწველი და, ამავე დროს, გამანათებელი, შექმნილი პირველ დღეს დამბადებლის მიერ, რადგან საღვთო წერილი ამბობს; "და თქვა ღმერთმა: დაიბადოს სინათლე; და დაიბადა სინათლე" (შეს. 1,3). როგორც ზოგი ამბობს, ცეცხლი სხვა არაფერია, თუ არა სინათლე. სხვები კოსმიურ ცეცხლს ჰაერის ზევით მყოფად ამბობენ, რასაც ისინი ეთერს უწოდებენ.

      ამრიგად, ღმერთმა დასაბამში ანუ პირველ დღეს შექმნა სინათლე - მთელი ხილული შესაქმის მშვენება და სამკაული. მართლაც, მოაშორე სინათლე და ყველანი სიბნელეში დარჩებიან გამოუცნობნი, რადგან არ შეეძლებათ საკუთარი კეთილფეროვნების გამოვლენა. "ხოლო უწოდა ღმერთმა სინათლეს დღე, სიბნელეს კი უწოდა ღამე" (შეს. 1,5). სიბნელე არის არა რამ არსება, არამედ - შემთხვევითობა, რადგან იგი ნაკლებობაა სინათლისა. ჰაერს საკუთარ არსებაში არ აქვს სინათლე. ამიტომ, ჰაერისთვის სინათლის მოკლებას უწოდა ღმერთმა სიბნელე. არათუ არსებაა სიბნელე, არამედ - სინათლის ნაკლებობა, რაც უმალ შემთხვევითობას ცხადყოფს, ვიდრე არსებას.

      პირველად სახელი დაერქვა არა ღამეს, არამედ დღეს. ასე რომ, პირველი არის დღე და ბოლო არის ღამე. ამიტომ, ღამე მოსდევს დღეს და დღის დაწყებიდან მეორე დღემდე ერთი დღეღამეა, რადგან წერილმა თქვა: "და იყო საღამო, და იყო განთიადი - ერთი დღე" (შეს. 1,5).

      ამიტომ, საღვთო ბრძანებით, სამი დღის განმავლობაში სინათლე გაიშლებოდა და შემჭიდროვდებოდა. ასე დგებოდა დღე და ღამე. მაგრამ მეოთხე დღეს ღმერთმა შექმნა დიდი მნათობი ანუ მზე "დღის მოთავედ და მბრძანებლად" (შეს. 1,16), რადგან მის მიერ შემყარდება დღე. მართლაც, დღე მაშინ არის, როდესაც მზე მიწის ზევითაა და დღის ხანგრძლივობა ესაა აღმოსავლეთიდან დასავლეთამდე მზის სრბოლა მიწის ზევით. ასევე, შექმნა ღმერთმა უფრო მცირე მნათობი ანუ მთვარე და ვარსკვლავები - "მოთავედ და მბრძანებლად ღამისა" (შეს. 1,16) და მის გასანათებლად. ღამე მაშინ არის, როცა მზე მიწის ქვეშაა, ხოლო ღამის ხანგრძლივობა ესაა დასავლეთიდან აღმოსავლეთამდე მზის სრბოლა მიწის ქვეშ. ამიტომ, მთვარე და ვარსკვლავები დაწესდა ღამის გასანათებლად, მაგრამ არა ისე, თითქოს დღისით ისინი მთლიანად მიწის ქვეშ იყვნენ (რადგან ვარსკვლავები დღისითაც ცაში არიან მიწის ზევით) არამედ ფარავს რა მზე მათაც და მთვარესაც უფრო მბრწყინავი ელვარებით, არ აძლევს საშუალებას, რომ გამოჩნდნენ.

      ამ მნათობებში დააუნჯა შემოქმედმა პირველქმნილი სინათლე, არა იმიტომ, რომ ნაკლებობა ჰქონდა მას სხვა სინათლისა, არამედ იმიტომ, რომ ის სინათლე უქმად არ შთენილიყო, რადგან მნათობი არის არა თვით სინათლე, არამედ სინათლის ჭურჭელი.

      ამ მნათობებიდან შვიდს ცთომილად იტყვიან და ამბობენ, რომ ისინი ცის საწინააღმდეგო მოძრაობით მოძრაობენ. ამიტომაც ეწოდეს მათ ცთომილნი, რადგან ცა, როგორც უთქვამთ, აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ მოძრაობს, ცთომილნი კი - დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ. ამასთან, ცა თავისი უფრო სწრაფი მოძრაობით ამ შვიდ ცთომილსაც თანაშემოატარებს.

      შვიდი ცთომილის სახელები შემდეგია; მთვარე, მერკური, ვენერა, მზე, მარსი, იუპიტერი, სატურნი. ცის თითოეულ სარტყელზე შვიდისგან თითო ცთომილია:

• პირველზე, ანუ უზემოესზე - სატურნი
• მეორეზე - იუპიტერი
• მესამეზე - მარსი
• მეოთხეზე - მზე
• მეხუთეზე - ვენერა
• მეექვსეზე - მერკური
• მეშვიდეზე და უქვემოესზე - მთვარე

      ისინი რბიან იმ დაუცხრომელი სრბოლით, რაც შემოქმედმა დაუწესა მათ და როგორადაც მან დააფუძნა ისინი, თანახმად საღვთო დავითის თქმისა: "მთვარე და ვარსკვლავები, რომლებიც შენ დააფუძნე" (ფს. 8,4). სიტყვით "დააფუძნე" დავითმა წარმოაჩინა ღვთის მიერ მათდამი მიცემული წესისა და კანონზომიერების სიმტკიცე და შეუცვლელობა, რადგან მან განაწესა ისინი ჟამებად, ნიშნებად, დღეებად და წელიწადებად. მართლაც, მზის მიერ ოთხი შემოქცევა შემყარდება. პირველი არის - საგაზაფხულო, რადგან მაშინ შექმნა ღმერთმა ყოვლიერება. ამას ცხადყოფს ისიც, რომ დღემდე სწორედ ამ დროს ხდება ყვავილთა აღმოცენება. ეს არის, აგრეთვე, დღეღამსწორობითი შემოქცევა, რადგან თორმეტი საათი შეადგენს დღესაც და ღამესაც. იგი დგება მაშინ, როდესაც აღმოსავლეთის შუაგულშია მზე. და არის იგი კეთილშეზავებული, სისხლის მომმატებელი, თბილი და ნოტიო, ამასთან - თავისი თავის მიერ შუამავალი ზამთარსა და ზაფხულს შორის, რადგან იგი, ერთი მხრივ, ზამთარზე უფრო თბილია და მშრალი, მეორე მხრივ კი, ზაფხულზე უფრო გრილი და ნოტიო. ეს ჟამი გრძელდება ოცდაერთი მარტიდან ოცდაოთხ ივნისამდე. შემდეგ მზე შემაღლდება აღმოსავლეთის უფრო ჩრდილოეთი მხარისკენ და ამას საზაფხულო შემოქცევა მოჰყვება, რაც შუამავალია გაზაფხულსა და შემოდგომას შორის, აქვს რა მას გაზაფხულისგან სითბო, შემოდგომისგან კი - სიმშრალე, რადგან იგი არის თბილი და მშრალი და ჰმატებს ყვითელ ნაღველს. ამ დროს არის ყველაზე დიდი დღე - თხუთმეტი საათისა, ღამე კი ყველაზე უფრო მეტად მოკლე - ცხრა საათის ხანგრძლივობის მქონე. ეს დრო გრძელდება ოცდაოთხი ივნისიდან ოცდახუთ სექტემბრამდე. შემდეგ, კვლავ აღმოსავლეთის შუაგულს უბრუნდება მზე და საზაფხულოს ენაცვლება საშემოდგომო შემოქცევა, რაც როგორღაც შუამდგომია სიგრილესა და სითბოს, სიმშრალესა და სინოტივეს შორის. იგი საზაფხულო და საზამთრო ცვლილებათა შუამავალია, რადგან აქვს საზაფხულოსგან სიმშრალე, საზამთროსგან - სიგრილე; ამიტომ არის იგი გრილი და მშრალი, ახასიათებს რა შავი ნაღვლის მომატება. ისიც დღეღამსწორობითი ცვლილებაა, რადგან თორმეტსაათიანი დღე და ღამე აქვს, და გრძელდება ოცდახუთი სექტემბრიდან ოცდახუთ დეკემბრამდე. ხოლო როდესაც მზე დაეშვება სამხრეთ-აღმოსავლეთისკენ, ყველაზე უფრო დამცრობილისკენ და დადაბლებულისკენ, - საზამთრო შემოქცევა მოიწევა მაშინ, რაც გრილია და ნოტიო, შუამავლობს რა იგი საგაზაფხულოსა და საშემოდგომოს, როგორც საშემოდგომოსგან სიგრილის მქონე, საგაზაფხულოსგან კი სინოტივის მიმღები. უმცირესი დღე აქვს მას - ცხრასაათიანი, და უდიდესი ღამე - თხუთმეტსაათიანი. იგი არის ბალღამის მომმატებელი, ხოლო გრძელდება ოცდახუთი დეკემბრიდან ოცდაერთ მარტამდე.

      ამრიგად, სიბრძნით წინაგანაგო დამბადებელმა, რომ უკიდურესი სიგრილისგან, სითბოსგან, ნოტიობისგან თუ სიმშრალისგან უკიდურესად საპირისპირო ვითარებაში გადასვლით არ ჩავვარდნილიყავით მძიმე სნეულებებში, რადგან ანაზდეული ცვალებადობანი, როგორც გონებაც გვიკარნახებს, არასაიმედოა.

      აი, ამგვარად სრულყოფს მზე შემოქცევებს, მათგან - წელიწადს, და, აგრეთვე, დღეებსა და ღამეებსაც; კერძოდ, დღეებს მაშინ, როდესაც ამოდის და მიწის ზევით არის იგი, ხოლო ღამეებს - როდესაც მიწის ქვეშ ჩადის და როდესაც, გაშორებისას, მთვარესა და ვარსკვლავებს მანათობლობას შეუმყარებს.

      ამბობენ იმასაც, რომ ვარსკვლავთა თორმეტი ზოდიაქო არსებობს ცაში, რომლებსაც მზის, მთვარისა და დანარჩენი ხუთი ცთომილის საწინააღმდეგო მოძრაობა აქვთ.

      შვიდივე ცთომილი გადის ამ თორმეტ ზოდიაქოში. მზე თითოეულ ზოდიაქოში სრულყოფს ერთ თვეს და იგი თორმეტი თვის განმავლობაში თორმეტსავე ზოდიაქოს განვლის. თორმეტი ზოდიაქოსა და მათი თვეების სახელები ამგვარია:

• ვერძი - მარტის თვის ოცდაერთში იღებს მზეს
• კურო - აპრილის თვის ოცდასამში
• მარჩბივი - მაისის თვის ოცდასამში
• კირჩხიბი - ივნისის თვის ოცდაოთხში
• ლომი - ივლისის თვის ოცდახუთში
• ქალწული - აგვისტოს თვის ოცდახუთში
• სასწორი - სექტემბრის თვის ოცდახუთში
• ღრიანკალი - ოქტომბრის თვის ოცდახუთში
• მშვილდოსანი - ნოემბრის თვის ოცდახუთში
• თხის რქა - დეკემბრის თვის ოცდახუთში
• წყლისსაქანელი (მერწყული) - იანვრის თვის ოცში
• თევზები - თებერვლის თვის ოცში

      მთვარე ყოველ თვეში თორმეტსავე ზოდიაქოს გაივლის, რადგან უქვემოესია იგი და უფრო სწრაფად გადის მათ შორის. ისევე როგორც, წრეში წრის მოთავსებისას, შიგა წრე უფრო მცირე აღმოჩნდება, ამგვარადვე, რადგან მთვარე უქვემოესია, მისი სრბოლაც უფრო მცირეა და უფრო სწრაფად სრულდება იგი.

      ელინები ამბობენ, რომ ვარსკვლავებისა და, აგრეთვე, მზისა და მთვარის ამოსვლის, ჩასვლისა და მათი თანშეყრის შედეგად განეგება ყოველივე ჩვენეული. ამის შესახებ არსებობს ასტროლოგია. ჩვენ კი ვამბობთ, რომ ის ნიშნები, რაც მათგან ხდება, ეხება წვიმასა თუ უწვიმრობას, სიგრილესა თუ სითბოს, სინოტივესა თუ სიმშრალეს, აგრეთვე, ქარს და სხვა ამგვარს, მაგრამ არანაირად - ჩვენეულ საქმეებს; თვითუფლებრივნი დავიბადეთ ჩვენ შემოქმედისგან, რის გამოც ჩვენეულ საქმეთა უფროსები ვართ. მართლაც, თუ ვარსკვლავების მსვლელობის მიხედვით ვაკეთებთ ყოველივეს, ესე იგი აუცილებლობის მიხედვით ვაკეთებთ, რასაც ვაკეთებთ, მაგრამ ის, რაც აუცილებლობის მიხედვით კეთდება, არც სათნოებაა, არც ბოროტება. ამიტომ, თუ არც სათნოებას ვფლობთ, არც ბოროტებას, აღარც ქებისა და სასჯელის ღირსნი ვყოფილვართ; ღმერთიც უსამართლო აღმოჩნდება მაშინ, რადგან ზოგისთვის სიკეთე უბოძებია, ზოგისთვის კი - გაჭირვება.

      ამრიგად, თუ აუცილებლობის მიხედვით წარემართება და მდინარებს ყოველივე, მაშინ ვეღარც ღმერთი ვერ აღასრულებს წარმმართველობასა და თავისი ქმნილებების წინაგანმგებლობას. მოაზროვნეობაც ზედმეტი იქნება ჩვენთვის, რადგან თუ არანაირი საქმის უფროსები აღარ ვიქნებით, ზედმეტადღა განვიზრახავთ რასმე მაგრამ მოაზროვნეობა უთუოდ იმიტომ მოგვეცა ჩვენ, რომ განვიზრახავდეთ კიდეც. აქედან, ყოველი მოაზროვნე თვითუფლებრივიცაა.

      ამიტომ, ჩვენ ვამბობთ, რომ ისინი არიან არა მიზეზები მოვლენებისა ანთუ მოვლენათა წარმოქმნისა ან კიდევ ხრწნადთა ხრწნისა, არამედ წარმოადგენენ უფრო ნიშნებს წვიმებისა და ჰაერის ცვალებადობისა. იქნებ ვინმეს ეთქვა, რომ ისინი ომებისთვისაც თუმცა არა მიზეზები, მაგრამ ნიშნები კი არიან. და რომ ჰაერის ვითარება, რაც მზის, მთვარისა და ვარსკვლავებისგან შეიქმნება, სხვარიგად და სხვარიგად ნაირგვარი გზნების, ნათვისობისა და განწყობის შემამყარებელია. მაგრამ ნათვისობანი ჩვენზეა დამოკიდებული, რადგან აზრი განაგებს, წარმართავს და გარდაქმნის მათ.

      ხშირად წარმოჩნდებიან, აგრეთვე, კომეტები მეფეთა სიკვდილის რამ ნიშნად, თუმცა ისინი არ არიან დასაბამიდან შენაქმნი ვარსკელავები, არამედ საღვთო ბრძანებით შესაბამის დროს წარმოჩნდებიან და კვლავ უჩინარდებიან. ამიტომ, არც ის ვარსკვლავი, მოგვებს რომ გამოუჩნდა უფლის კაცთმოყვრული და ჩვენთვის მაცხოვნებელი ხორციელი შობის ჟამს, არ ყოფილა დასაბამში შექმნილ ვარსკვლავთაგანი. ეს ცხადია იქედან, რომ ზოგჯერ აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ ასრულებდა იგი სრბოლას, ზოგჯერ კი ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ, ამასთან, ზოგჯერ იფარვოდა, ზოგჯერ კი ჩნდებოდა, რაც არ ეთვისება ვარსკვლაეთა წესსა და ბუნებას.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ მზისგან ნათდება მთვარე, მაგრამ არა იმიტომ, რომ ღმერთს უჭირდა მისთვის მისი საკუთარი სინათლის მიცემა, არამედ იმიტომ, რომ შთაენერგა ქმნილებაში რიგი და წესი მთავრისა და ქვეშევრდომისა, და განვესწავლეთ ჩვენც, რომ გვქონოდა ურთიერთისადმი მზიარებლობა და წილმბოძებლობა, ამასთან, მორჩილება, უპირველესად, შემოქმედი და დამბადებელი ღვთისა და მეუფისადმი, ხოლო შემდეგ მის მიერ დადგენილი მთავრებისადმიც, და არ გამოგვეძია, თუ რის გამო მთავრობს ის, მე კი არა, არამედ ყოველივე მიგვეღო ღვთისგან მადლიერებით და გულკეთილობით.

      იკლებს მზე და მთვარე, ამხილებენ რა ამით ღვთის ნაცვლად ქმნილების მოთაყვანეთა უგუნურებას და ასწავლიან რა მათ, რომ თვით ისინი გარდაქმნადნი არიან და ცვალებადნი. ყოველივე გარდაქმნადი ხომ ღმერთი არ არის, რადგან საკუთარი ბუნების მიხედვით ხრწნადია ყოველი გარდაქმნადი.

      მზე იკლებს, როდესაც მისთვის მთვარის სხეული ხდება როგორც რამ შუაკედელი და დამჩრდილავი, არ ანებებს რა იგი სინათლეს, რომ მოგვებოძოს ჩვენ. ამიტომ, რა ზომისაც აღმოჩნდება მთვარის სხეული მზის დაფარვისას, იმ ზომისა იქნება კლებაც. ხოლო ის, რომ მთვარის სხეული მზეზე მცირეა, ნუ გაგაკვირვებს, რადგან მზეც, ზოგის თქმით, მიწაზე ბევრად დიდია (მამათა აზრით კი იგი თანასწორია მიწისა) მაგრამ ხშირად მას პატარა ღრუბელი, პატარა ბორცვი თუ კედელი ფარავს.

      მთვარის კლება დედამიწის ჩრდილისგან ხდება, როდესაც მთვარე თხუთმეტი დღისა შეიქმნება და აღმოჩნდება (მზის) საპირისპირო მხარის უმაღლეს წერტილში, რაჟამს მზე მიწის ქვეშ იქნება, მთვარე კი - მიწის ზევით. ასეთ დროს დედამიწა ჩრდილს იძლევა და მზის სინათლე ვეღარ წვდება მთვარეს, რომ გაანათოს. ამის გამო იკლებს იგი.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ შემოქმედმა მთვარე შექმნა სრული ანუ თხუთმეტი დღისა, რადგან შეშვენოდა მთვარეს, სრულქმნილი ყოფილიყო. ამასთან, როგორც ვთქვით, მზე შეიქმნა მეოთხე დღეს. ამიტომ მთვარე წინ უსწრებდა მას თერთმეტი დღით, რადგან მეოთხე დღიდან მეთხუთმეტემდე თერთმეტი დღეა. ამიტომ, ყოველ წელიწადს მთვარის თორმეტი თვე თერთმეტი დღით ნაკლებია მზის თორმეტ თვეზე. რომელთაც აქვთ სამასსამოცდახუთი დღე და მეოთხედი დღისა. ამიტომ, შეიკრიბება რა მეოთხედები, ყოველ მეოთხე წელს ერთი დღე შესრულდება, რასაც ეწოდება ნაკი, ხოლო ამგვარი წელი სამასსამოცდაექვსი დღის მქონე იქნება. მთვარის წელიწადი სამასორმოცდათოთხმეტი დღისაა, რადგან მთვარე, მას შემდეგ, რაც იშვება ანუ განახლდება, იზრდება, სანამ არ გახდება თოთხმეტი დღისა და სამი მეოთხედისა, შემდეგ კი იწყებს დაცხრომას ვიდრე ოცდაცხრანახევარ დღემდე და სრულიად უნათლო ხდება, ხოლო კვლავ მზესთან შერთული ახლად იშვება და განახლდება, ატარებს რა ჩვენეული აღდგომის ნიშანს.

      ამრიგად, ყოველ წელს მთვარე თერთმეტ დღეს უკან უბრუნებს მზეს. ამიტომ, ყოველ სამ წელიწადში ებრაელებს შემოაქვთ ერთი დამატებითი თვე და ამგვარი წელიწადი, თერთმეტდღიან შენამატთა გამო, ცამეტი თვისა აღმოჩნდება.

      ცხადია, რომ შედგენილია მზეც, მთვარეც და ვარსკვლავებიც. ისინი თავისი ბუნებით ხრწნას ექვემდებარებიან, მაგრამ ჩვენ მათი ბუნება არ ვიცით. ზოგი ამბობს, რომ ცეცხლი, რაიმე ნივთის გარეშე, უჩინო ხდება. ამიტომ, ჩაქრება რა იგი, უჩინარდება. სხვების თქმით, ჩაქრება რა იგი, ჰაერად გარდაიქმნება.

      ზოდიაქური წრე მრუდად მოძრაობს და განიყოფება თორმეტ ნაკვეთად, რომლებსაც ზოდიაქოები ეწოდება.

ცთომილთა სახლები

      მარსისა - ვერძი და ღრიანკალი; ვენერასი - კურო და სასწორი; მერკურისა - მარჩბივი და ქალწული; მთვარისა - კირჩხიბი; მზისა - ლომი; იუპიტერისა - მშვილდოსანი და თევზები; სატურნრსა -თხის რქა და წყლისსაქანელი (მერწყული).

მაღლივობანი

      მზის მაღლივობა ვერძია; მთვარისა - კურო; იუპიტერისა - კირჩხიბი; მარსისა - ქალწული; სატურნისა - სასწორი; მერკურისა - თხის რქა; ვენერასი - თევზები.

თავი ოცდამეორე

ჰაერისა და ქარების შესახებ

      ჰაერი არის უდაწლობილესი სტიქიონი, ნოტიო და თბილი, ცეცხლზე უფრო მძიმე, მიწაზე და წყლებზე უფრო მსუბუქი, ამოსუნთქვისა და ხმის გამოცემის მიზეზი, უფერო ანუ ბუნებით ფერის არმქონე, გამჭვირვალე, შუქგამტარი (რადგან მიმღებია სინათლისა) ჩვენი სამი გრძნობის მსახური (რადგან მის მიერ ვხედავთ, ვისმენთ და ვიყნოსავთ) სითბოს, სიგრილის, სიმშრალისა და სინოტივის მიმღები, რომლისაც არის ყველა გადაადგილებითი მოძრაობა; ზევით, ქვევით, შიგნით, გარეთ, მარჯვნივ, მარცხნივ, აგრეთვე, წრებრუნვითი მოძრაობა.

      მას თავისთავად არ აქვს სინათლე, არამედ მზის, მთვარის, ვარსკვლავებისა და ცეცხლის მიერ ნათდება. აი, ეს არის, რაც თქვა წერილმა: "სიბნელე იყო უფსკრულის ზემოთ" (შეს. 1,2), სურდა რა იმის ცხადყოფა, რომ ჰაერს თავისთავად არ აქვს სინათლე, არამედ სხვა რამ არის არსება სინათლისა.

      ქარი არის ჰაერის მოძრაობა ანუ ქარი არის ჰაერის დინება, რომელიც სახელწოდებებს იცვლის იმ ადგილების შეცვლის შედეგად, საიდანაც მოედინება.

      ადგილი ჰაერისეულია, რადგან ყოველი სხეულის ადგილი არის მისი გარემომცველობა. მაგრამ რა არის ის, რაც სხეულებს გარემოიცავს, თუ არა ჰაერი?

      ადგილები, საიდანაც ხდება ჰაერის მოძრაობა, ნაირგვარია. ქარებსაც მათ შესაბამისად აქვთ სახელები. სულ თორმეტია ისინი.

      ამბობენ, რომ ჰაერი ესაა ცეცხლის დაშრეტილობა ანდა გამთბარი წყლის ორთქლი.

      ჰაერი, თავისი ბუნებით, თბილია, მაგრამ გრილდება წყალთან და მიწასთან მეზობლობაში, რის გამოც მისი ქვედა ნაწილები გრილია, ზედა კი - თბილი.

      ქარები ამგვარად ქრიან: საზაფხულო აღმოსავლეთიდან - კეკიასი ანუ ჩრდილო-აღმოსავლეთის ქარი, იგივე მესესი ანუ შუაქარი; დღეღამსწორობითი აღმოსავლეთიდან - აპელიოტესი ანუ აღმოსავლეთის ქარი; საზამთრო აღმოსავლეთიდან - ევროსი ანუ სამხრეთ-აღმოსავლეთის ქარი; საზამთრო დასავლვთიდან - ლიფსი ანუ სამხრეთ-დასავლეთის ქარი; დღეღამსწორობითი დასავლეთიდან - ზეფირი ანუ დასავლეთის ქარი; საზაფხულო დასავლეთიდან - არგესტესი ანუ ჩრდილო-დასავლეთის ქარი, იგივე ოლიმპიასი ანუ იაპიქსი. შემდეგ - ნოტოსი ანუ სამხრეთის ქარი და აპარქტიასი ანუ ჩრდილოეთის ქარი, რომლებიც ურთიერთსაწინააღმდეგოდ ქრიან. აპარქტიასისა და კევიოსის შუაშია ბორეასი, ევროსისა და ნოტოსის შუაში - ფენიქსი, რასაც ევრონოტოსსაც უწოდებენ, ნოტოსისა და ლიფსის შუაში - ლიბონოტოსი, იგივე ლევკონოტოსი, ხოლო აპარქტიასისა და ორგესტესის შუაში - თრასკიასი ანუ კერკიოსი, როგორც მას ადგილობრივი მცხოვრებლები უწოდებენ.

თავი ოცდამესამე

წყალთა შესახებ

      წყალიც არის ერთი ოთხსტიქიონთაგანი, ღვთის უმშვენიერესი ქმნილება.

      წყალი არის ნოტიო, გრილი, მძიმე, ქვედაზიდული და თხევადი სტიქიონი. მას ახსენებს საღვთო წერილი, როდესაც ამბობს; "და სიბნელე იყო უფსკრულის ზემოთ და სული ღვთისა მიმოიქცეოდა წყალთა ზემოთ" (შეს. 1,2). უფსკრული სხვა არაფერია, თუ არა ბევრი წყალი, რისი სასრულიც მიუწვდომელია ადამიანებისთვის.

      ამრიგად, დასაბამში წყალი მთელი დედამიწის ზედაპირზე იყო და ღმერთმა პირველად სამყარო შექმნა გამმიჯვნელად სამყაროს ზედა წყალსა და სამყაროს ქვედა წყალს შორის, რადგან იგი, საუფლო ბრძანებით, წყალთა უფსკრულის შუაში დამყარდა. სწორედ ამიტომ თქვა ღმერთმა შექმნა სამყაროსი. და შეიქმნა. მაგრამ რის გამო დააუნჯა ღმერთმა წყალი სამყაროს ზემოთ? - მზისა და ეთერის უცხელესი მხურვალების გამო, რადგან სამყაროს შემდეგ უშუალოდ ეთერია განფენილი და მზეც (მთვარესთან და ვარსკვლავებთან ერთად) სამყაროში არის. ამიტომ, რომ არ ყოფილიყო ზემდებარე წყალი, სამყარო სიცხისგან აალდებოდა.

      შემდეგ ბრძანა ღმერთმა წყალთა შეკრება ერთ შესაკრებში. "ერთი შესაკრების" თქმა არ ნიშნავს მათ შეკრებას ერთ ადგილას (რადგან, აჰა, შემდეგ ამბობს; "და წყალთა საცავებს უწოდა ზღვები", შეს. 1,10), არამედ მიწისგან გამიჯნულად, ცალკე, წყალთა ერთად ყოფნა ცხადყო ამით სიტყვამ.

      ამრიგად, შეიკრიბა წყალნი თავის ერთ შესაკრებში და გამოჩნდა ხმელეთი. აქედან არის ორი ზღვა, რომლებიც ეგვიპტეს გარემოიცავს, რადგან ორი ზღვის შუაში მდებარეობს იგი. აქედანვე შედგა ნაირგვარი ზღვები, რომლებსაც აქვთ მთები, კუნძულები, კონცხები და ნავსადგომები. ისინი გარემოიცავენ ყურეებს, ზღვისპირებსა და ზღვისკიდეებს. "ზღვისპირად" ქვიშრობი ითქმის, ხოლო "ზღვისკიდედ" - კლდოვანი და ჩაღრმავებული ნაპირი, რასაც სულ თავშივე აქვს სიღრმე. მსგავსადვე შედგა, აგრეთვე, აღმოსავლეთის ზღვა, რასაც ინდოეთისა ეწოდება, და ჩრდილოეთის ზღვა, რასაც კასპია ჰქვია. აქედანვე შეიკრიბა ტბებიც.

      არსებობს, აგრეთვე, ოკეანე, რაც, როგორც რამ მდინარე, წრეს უვლის მთელ დედამიწას. ვფიქრობ, მის შესახებ თქვა საღვთო წერილმა; "მდინარე გამოდის სამოთხიდან" (შეს. 2,10), რასაც აქვს სასმელი და ტკბილი წყალი. იგი ამარაგებს წყლით ზღვებს, რაც, ზღვებში ხანგრძლივად ყოფნისას, უძრავად მდგომი მწარე ხდება. მზე და სიფონები[1] მარადჟამს ამოწრეტს მის უდაწლობილეს ნაწილს. აქედან შემყარდებიან ღრუბლები და აქედან არის წვიმები, ხოლო ამგვარი გაფილტვრის შედეგად წყალი ტკბილი ხდება.

      ოკეანე იყოფა ოთხ თავად ანუ ოთხ მდინარედ. ერთი მათგანის სახელია ფისონი, ესე იგი, ინდოეთის განგი; მეორის სახელია გეონი. ეს არის ნილოსი, რომელიც ეთიოპიიდან ეგვიპტეში ჩაედინება. სახელი მესამისა - ტიგროსი, ხოლო სახელი მეოთხისა - ევფრატი. არსებობს კიდევ სხვაც ბევრზე ბევრი ძალიან დიდი მდინარე, რომელთა ნაწილი ზღვაში ჩაიცლება, ხოლო ნაწილი მიწაში უჩინარდება. აქედან, მთელი მიწა დასვრეტილია და დაღრუებული, როგორც რამ ძარღვთა მქონე, რომელთა მიერ ზღვებისგან მიღებულ წყლებს წყაროებად ამოადინებს იგი. მიწის გვარეობისებრ გარდაიქმნება წყაროთა წყალიც, რადგან ზღვის წყალი მიწის გავლით იფილტრება და ასე ტკბება. მაგრამ თუ ის ადგილი, საიდანაც წყარო ამოდის, მწარე ან მარილიანი აღმოჩნდება, მიწის მსგავსი იქნება ამომდინარე წყალიც. ხშირად, როდესაც შევიწროვდება წყალი და იძულებით ამოსკდება, თბება იგი. ასე აღმოცენდება თვითნაბადი თბილი წყლები.

      ამრიგად, საღვთო ბრძანებით, მიწაში ღრმულები გაჩნდა და ასე შეიკრიბა წყლები თავის საცავებში. აქედან წარმოიქმნა მთებიც.

      ამგვარად, პირველ წყალს ღმერთმა უბრძანა გამოეყვანა ცოცხალი სული, რადგან განზრახული ჰქონდა მას, რომ წყლისა და წმინდა სულის მიერ (რომელიც დასაბამში წყალთა ზემოთ მიმოიქცეოდა), განეახლებინა ადამიანი. ეს თქვა საღვთო ბასილიმ.

      ამრიგად, გამოიყვანა წყალმა მცირე და დიდი ცხოველები, წყალში მძრომელი ვეშაპები, ურჩხულები, თევზები და ფრთოსანი ფრინველები. სწორედ ფრინველთა მიერ უკავშირდება ერთმანეთს წყალი, მიწა და ჰაერი, რადგან ისინი, ერთი მხრივ, წყალთაგან წარმოიშვნენ, მეორე მხრივ, მიწაზე ცხოვრობენ და, მესამე მხრივ, ჰაერში ფრენენ.

      უმშვენიერესი და მრავალსასარგებლო სტიქიონია წყალი, რომელიც განგვწმენდს არა მხოლოდ სხეულებრივი ბიწისგან, არამედ სულიერისგანაც, თუკი შეითვისებს იგი სულის მადლს.

თავი ოცდამეოთხე

მიწისა და იმათ შესახებ, რაც მისგანაა

      მიწა, ოთხი სტიქიონისგან ერთერთი, არის მშრალი, გრილი, მძიმე და უძრავი. იგი ღვთის მიერ არარსებობიდან არსებობაში შემოვიდა პირველ დღეს, რადგან თქმულია; "დასაბამში შექმნა ღმერთმა ცა და მიწა" (შეს. 1,1). კაცთაგან არავის ძალუძს თქვას, თუ რა არის მისი საძირკველი და ლიბო. ზოგის თქმით, იგი წყალზეა დასაძირკვლებული და დამკვრივებული, როგორც ამბობს საღვთო დავითი; "ვინც დაამყარა მიწა წყლებზე" (ფს. 135,6). ზოგის თქმით, იგი ჰაერზეა დაფუძნებული; სხვა კი ამბობს; "ვინც დაასაძირკვლე მიწა არარაზე" (იობ. 26,7). და კვლავ ღვთისგამომეტყველი დავითი, თითქოსდა შემოქმედის პირით, ამბობს; "მე დავამყარე მისი სვეტები" (ფს. 74,4), სვეტებად უწოდა რა მის შემამტკიცებლობით ძალას. ხოლო სიტყვები: "ზღვებზე დააფუძნა იგი" (ფს. 23,2) იმას ცხადყოფს, რომ ყოველმხრივ გარეშემოეღვრება დედამიწას წყლის ბუნება. რაც არ უნდა მივიჩნიოთ მის საძირკვლად, - თვით იგი, ჰაერი, წყალნი თუ არარა, - გვმართებს, არ დავცილდეთ ღვთისსათნო აზრს, არამედ ვაღიარებდეთ, რომ შემოქმედის ძალით არის პყრობილი და თანაშემტკიცებული ერთობლივად ყოველივე.

      ამრიგად, როგორც წერილი ამბობს, დასაბამში მიწას წყლები ფარავდა, რის გამოც იგი შეუმზადებელი ანუ შეუმკობელი იყო (შეს. 1,2). ღვთის ბრძანებით შეიქმნა წყალთა საცავები და მაშინ გაჩნდა მთები. ღვთის ბრძანებითვე საკუთარი სამკაული შეიძინა მიწამ, გამშვენდა რა იგი ყოველგვარი ბალახითა და მცენარეულობით, რომლებსაც საღვთო ბრძანებამ შთაუნერგა ზრდადობითი, მასაზრდოებლობითი და თესლოვნებითი ანუ მსგავსის მშობელობითი ძალა. შემოქმედის ბრძანებით მიწამ გამოიყვანა ცხოველთა ყოველგვარი სახეობა: ქვეწარმავლები, მხეცები და საქონელი. ყველა მათგანი გამოსადეგია ადამიანისათვის თავის დროზე, კერძოდ, ნაწილი - საჭმელად, როგორებიცაა: ირმები, ცხვრები, ქურციკები და სხვა ამგვარნი; ნაწილიმოსახმარად, როგორებიცაა: აქლემები, ხარები, ცხენები, ვირები და სხვა ამგვარნი; ნაწილი - გასართობად, როგორებიცაა მაიმუნები, ფრინველებიდან - კაჭკაჭები, თუთიყუშები და სხვა ამგვარნი. ასევე, მცენარეთა და ბალახთა ნაწილი ნაყოფიერია და საჭმელად ვარგისი, ნაწილი - კეთილსურნელოვანი და ყვავილოვანი, ჩვენს დასატკბობად ბოძებული, როგორც, მაგალითად, ვარდი და სხვა ამგვარი; ნაწილი სნეულებათა საკურნებელია. არ არსებობს ისეთი ცხოველი თუ მცენარე, რომელშიც შემოქმედის მიერ არ იყოს შთანერგილი ადამიანთა საჭიროებისათვის გამოსადეგი რამ მოქმედება. მან, ვინც უწყის ყოველივე უწინარეს მისი შექმნისა, უწყოდა ისიც, რომ ადამიანი ნებაყოფლობით ცთომილებაში აღმოჩნდებოდა და ხრწნას მიეცემოდა. ამიტომ, ყოველივე, რაც კი არის სამყაროში, აგრეთვე, მიწაზე და ჰაერში, იმგვარად შექმნა მან, რომ შესაფერის დროს გამოსადეგი ყოფილიყო ადამიანისთვის.

      ცთომილებამდე ადამიანის მორჩილი იყო ყოველივე, რადგან იგი ღვთის მიერ ყველაფრის მთავრად იყო დადგენილი, რაც კი არის მიწაზე და წყალში. გველიც კი გაშინაურებული იყო ადამიანთან, სხვებზე ხშირად მიდიოდა მასთან და საამური მოძრაობებით ესაუბრებოდა (ამიტომ, მთავარბოროტმა ეშმაკმა სწორედ მის მიერ შთაუნერგა პირველმშობლებს უბოროტესი დარიგება). ასევე, მიწაც თავისით აღმოაცენებდა ნაყოფს იმ ცხოველების საჭიროებისათვის, რომლებიც ადამიანს ემორჩილებოდნენ. ამასთან, არც წვიმა იყო მიწაზე, არც ზამთარი.

      ცთომილების შემდეგ ადამიანმა, რომელმაც "უგონებო პირუტყვებს ჰბაძა და მათ ემსგავსა" (ფს. 48,13), თავის თავში უგუნური გულისთქმა მოაზროვნე გონებაზე გააბატონა, რადგან ეურჩა იგი უფლის მცნებას. ამიტომ, მორჩილი ქმნილებაც აუმხედრდა შემოქმედისგან ხელდასხმულ მთავარს, რომელსაც განეჩინა, რომ ოფლით დაემუშავებინა ის მიწა, რისგანაც იყო აღებული.

      მაგრამ ახლაც აქვს სარგებლობა და საჭიროება მხეცებს, რადგან გვაშინებენ ისინი და გვაიძულებენ, რომ შევიცნოთ შემოქმედი ღმერთი და ჩვენსკენ ვუხმოთ მას.

      ეკლებიც ცთომილების შემდეგ აღმოცენდა მიწიდან, თანახმად უფლის განჩინებისა. ამის შემდეგ ვარდის საამურობას ეკალიც თანაშეეუღლა, რომ შეგვახსენოს ის ცთომილება, რის გამოც ეკლებისა და კუროსთავების აღმოცენება მიესაჯა ჩვენთვის მიწას.

      სარწმუნო უნდა იყოს, რომ ასეა ეს ყველაფერი, რადგან უფლის სიტყვის მოქმედება კვლავაც ინარჩუნებს ყოველივეს ვიდრე დღევანდელ დღემდე, როგორც თქვა [ღმერთმა]: "იზარდეთ და გამრავლდით და აავსეთ მიწა" (შეს. 1,28).

      ზოგი ამბობს, რომ დედამიწა სფერული სახისაა, ზოგის თქმით კი კონუსის სახე აქვს მას. ამასთან, იგი პატარაა ცასთან შედარებით და მასზე ბევრად მცირეა, რის გამოც წერტილივით ჰკიდია მის შუაგულში.

      მიწაც განქარდება და შეიცვლება, ხოლო ნეტარია ის, ვინც მშვიდთა მიწას დაიმკვიდრებს, რადგან ის მიწა, რომელმაც წმინდანები უნდა შეიწყნაროს, უკვდავია. ამიტომ, ვინ იქნება, რომ ღირსებისამებრ უკვირდეს შემოქმედის უსაზღვრო და მიუწვდომელი სიბრძნე? ან ვინ იქნება, რომ შესაფერისი სამადლობელი შესწიროს ესოდენი სიკეთეების მბოძებელს?

თავი ოცდამეხუთე

სამოთხის შესახებ

      რადგან აპირებდა ღმერთი, რომ ხილული და უხილავი შესაქმისგან შეექმნა ადამიანი თავისი ხატისებრ და მსგავსებისებრ, როგორც მეფე ვინმე და მთავარი მთელი მიწისა და, აგრეთვე, ყოველივე იმისა, რაც მიწაზეა, წინდაწინ განუმზადა მას სამეფოს მსგავსი რამ, რომ იქ დამკვიდრებულს ნეტარი და ყოვლადბედნიერი ცხოვრება ჰქონოდა.

      ეს არის საღვთო სამოთხე, ღვთის ხელებით დანერგილი ედემში, ყოველგვარი სიხარულისა და სიამის საუნჯე, რადგან ედემი "შვებად" ითარგმნება. იგი მდებარეობს აღმოსავლეთით, მთელ დედამიწაზე უფრო მაღლა, არის კეთილშეზავებული, ირგვლივ ფაქიზი და უწმინდესი ჰაერით გაშუქებული, მარადყვავილოვანი მცენარეებით გამშვენებღლი, კეთილსურნელებით სავსე და სინათლით ავსებული, რაც აღემატება ყოველგვარი გრძნობადი მშვენიერებისა და სილამაზის შესახებ აზრს, არის ჭეშმარიტად საღვთო მხარე და ღირსეული სავანე მისთვის, ვინც ღვთის ხატისებრ დაიბადა. იქ არ მკვიდრობდა არარა უგუნურთაგანი, არამედ - მარტოდენ ადამიანი, შენაქმნი ღვთის ხელთაგან. მის შუაგულში ღმერთმა დარგო ხე სიცოცხლისა და ხე ცოდნისა. ამასთან, ხე ცოდნისა იყო ადამიანის მორჩილებისა და ურჩობის გამოსაცდელი, შესამოწმებელი და საწვრთნელი რამ. ამიტომ იწოდა იგი კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხედ; ან კიდევ, იმიტომაც იწოდა ასე, რომ მისი გემოს გამსინჯველთ საკუთარი ბუნების შეცნობის ძალას აძლევდა იგი, ძალას, რაც კარგია სრულთათვის, მაგრამ ცუდია არასრულთათვის (რომლებიც ჯერ კიდევ გრძნობას ეხარბებიან) ისევე როგორც ცუდია მაგარი საკვები მათთვის, რომლებიც კვლავაც რძეს საჭიროებენ. არ სურდა ჩეენს შემქმნელ ღმერთს, რომ ბევრი შფოთვა და საწუხარი გვქონოდა ანდა ჩვენს ცხოვრებაზე მოფიქრალნი და მზრუნველნი ვყოფილიყავით. სწორედ ეს შეემთხვა ადამს, რადგან გემოს გასინჯვით შეიცნო მან, რომ შიშველი იყო და, ამიტომ, თავისთვის გარშემოსარტყმელი მოიპოვა, რადგან აიღო მან ლეღვის ფოთლები და ირგვლივ შემოირტყა. მაგრამ გემოს გასინჯვამდე "ორივე შიშველი იყო, ადამიც და ევაც, და არ რცხვენოდათ" (შეს. 2,25). ღმერთს სურდა, რომ ამგვარად უვნებო ვყოფილიყავით ჩვენ (რადგან ესაა უვნებობის მწვერვალი) და, ამასთანავე, - უზრუნველნიც, გვექნებოდა რა მხოლოდ ერთი საქმე, ის, რაც ანგელოზებისაა; დაუცხრომლად და უწყვეტად ქება შემოქმედისა, მისი ჭვრეტით ლხენა და საკუთარი საზრუნავის მასზე მინდობა. ამასვე გვაუწყებს წინასწარმეტყველი დავითი, რომელიც ამბობს: "მიანდე უფალს შენი საზრუნავი და იგი გამოგზრდის შენ" (ფს. 54,23). უფალიც წმინდა სახარებებში თავის მოწაფეებს ასე მოძღვრავს და ეუბნება: "ნუ იზრუნებთ თქვენი სულისთვის, რა ჭამოთ, ნურც თქვენი სხეულისთვის, რა შეიმოსოთ" (მთ. 6,25). კიდევ: "ითხოვეთ სასუფეველი ღვთისა და სიმართლე მისი, და ეს ყოველივე შეგემატებათ თქვენ" (მთ. 6,33). და მართას მიმართ: "მართა, მართა, ზრუნავ და წუხხარ ბევრის გამო, მაგრამ საჭიროება არის ერთისა, რადგან მარიამმა კეთილი ნაწილი გამოირჩია, რაც არ წაერთმევა მას" (ლკ. 10,41-42), ეს კი, ცხადია, არის მის ფერხთით ჯდომა და მისი სიტყვების სმენა.

      მეორე მხრივ, სიცოცხლის ხე იყო ან სიცოცხლის მიმნიჭებელი მოქმედების მქონე ხე ანდა საკვები მხოლოდ მათთვის, რომლებიც ღირსნი არიან სიცოცხლისა და არ ექვემდებარებიან სიკვდილს.

      ზოგმა გრძნობადად წარმოისახა სამოთხე, ზოგმა - გონისეულად. მე კი მგონია, რომ ადამიანის მსგავსად, რომელიც შეიქმნა როგორც ერთდროულად გრძნობადიც და გონისეულიც, მისი ეს უწმინდესი სამყოფელიც ერთდროულად გრძნობადიცაა და გონისეულიც, აქვს რა ორმაგი გააზრება, რადგან ადამიანი, როგორც გაუწყეთ, სხეულით უსაღვთოეს და ზემშვენიერ მხარეში მკვიდრობდა, სულით კი უაღმატებულეს და შეუდარებლად უფრო გარემშვენიერ ადგილას იმყოფებოდა, სახლად ჰქონდა რა მასში თანამოსახლე ღმერთი და ღმერთივე ჰქონდა რა დიდებულ შესამოსელად, რადგან შემოსილი იყო მისი მადლით, მარტოდენ მისი ჭვრეტის უტკბილესი ნაყოფით ილხენდა (როგორც სხვა ვინმე ანგელოზი) და ამ ჭვრეტითვე საზრდოობდა.

      ამრიგად, ეს ხე ღირსებისამებრ იწოდება ცხოვრების ხედ, რადგან საღვთო წილმქონეობის სიტკბოება იმგვარი სიცოცხლის წილმბოძებელია წილმიმღებთათვის, რასაც ვერ გაკვეთს სიკვდილი. ამავე ხეს ღმერთმა უწოდა, აგრეთვე, ყოველი ხე, რადგან თქვა: "ყოველი ხისგან, რაც არის სამოთხეში, ჭამით ჭამოთ" (შეს. 2,16). თვითვე არის ყოველივე, რომელშიც და რომლის მიერაც არის ყოველივე.

      კეთილისა და ბოროტის ცოდნის ხე - ესაა მრავალსახოვანი მჭვრეტელობითი შემმეცნებლობა. იგია საკუთარი ბუნების შემცნობლობა (თავისი თავის მიერ საქვეყნოდ გამაცხადებელი შემოქმედის დიდი საქმისა), რაც, ერთი მხრივ, კარგია სრულთათვის, - მათთვის, რომლებიც საღვთო მჭვრეტელობაში ცხოვრობენ და არ უფრთხიან დაცემას, რადგან დროთა განმავლობაში ჩვევად უქცევიათ ამგვარი ჭვრეტა, მეორე მხრივ კი, - კარგი არ არის მათთვის, რომლებიც ჯერ კიდევ ყრმები არიან, რადგან არ აქვთ მათ სიმტკიცე იმისა, რომ უმჯობესში მკვიდრობდნენ და მყარად იყვნენ დასაყდრებულნი მხოლო მშვენიერის სიახლოვეს. ამიტომ, მათ საკუთარი სხეულის საზრუნავი, როგორც წესი, თავისკენ მიიზიდავს და წარიტაცებს.

      ამრიგად, ვფიქრობ, ორმაგია საღვთო სამოთხე. ამიტომ, ჭეშმარიტებით გადმოგვცეს და გვასწავლეს ღმერთშემოსილმა მამებმაც, - ნაწილმა ასე, ნაწილმა - ისე.

      ყოველი ხე შეიძლება გავიაზროთ, როგორც ყოველი ქმნილების გზით აღსრულებული შემეცნება საღვთო ძალისა. ამასვე ამბობს საღვთო მოციქული; "მისი უხილავი ძალა და ღმრთეება სამყაროს დაბადების შემდეგ ქმნილებათა შორის შესაცნობი ჩანს" (რომ. 1,20). თუმცა, ყოველგვარ ასეთ აზრსა და ჭვრეტაზე უმაღლესია ის, რაც ჩვენ შეგვეხება (ვგულისხმობ ჩვენს აგებულებას) როგორც ამბობს საღვთო დავითი: "საკვირველი გახდა შენი ცოდნა ჩემგან" (ფს. 138,6), ესე იგი - ჩემი აგებულებისგან. მაგრამ ეს ცოდნა შემაცდენელი იყო ახალშექმნილი ადამისთვის იმ მიზეზების გამო, რაც ვთქვით.

      ან კიდევ, სიცოცხლის ხე იყო ყოველგვარი გრძნობადისგან შთანერგილი უსაღვთოესი აზრი და გრძნობადთა გზით ყოვლის დამბადებლის, შემოქმედისა და მიზეზისაკენ ზეასვლა, რასაც მან უწოდა, აგრეთვე, ყოველი ხე, როგორც სრული და განუყოფელი, როგორც მარტოდენ მშვენიერებასთან წილმქონეობის მატარებელი.

      კეთილისა და ბოროტის ცოდნის ხე იყო გრძნობადი და გემოვანი საკვები, მოჩვენებითად დამატკბობელი, სინამდვილეში კი, ვინც გასინჯავდა, ბოროტებათა შენივთებაში მისი მომაქცეველი, რადგან ღმერთმა თქვა; "ყოველი ხისგან, რაც სამოთხეშია, ჭამით ჭამო" (შეს. 2,16). ამით იგი, ვფიქრობ, გვეუბნება: "ყოველი ქმნილების გზით ჩემამდე, შემოქმედამდე, ამოდი და ყოველივესგან ერთი ნაყოფი მოინაყოფე, - მე, ჭეშმარიტი სიცოცხლე. ყოველივემ სიცოცხლე გინაყოფოს შენ, და ჩემთან წილმქონეობა აქციე შენი საკუთარი არსებობის შემყარებად, რადგან ამ გზით იქნები უკვდავი"; ხოლო "კეთილისა და ბოროტის ცოდნის ხისგან, - არ ჭამოთ მისგან, რადგან რომელ დღესაც შეჭამთ მისგან, სიკვდილით მოკვდებით" (შეს. 2,17). მართლაც, ბუნებთად, გრძნობადი საკვები - ესაა განთხეულის შევსება, რაც, აგრეთვე, გარეთ გავა და განიხრწნება. ამიტომ, შეუძლებელია, რომ გრძნობადი საკვების შემთვისებელი უხრწნელი დარჩეს. ან კიდევ, სიცოცხლის ხე - ესაა წილმქონეობა ღმერთთან, რითაც საზრდოობენ ანგელოზებიც და რისგანაც უხრწნელება უნდა მიგვეღო ჩვენც, რომლებსაც გვმართებდა, რომ პირველ რიგში ჩაუძიებლად დავმორჩილებოდით ღვთის რჯულს, ვიდრე არ მივაღწევდით სათნოების სრულ შეთვისებას, რომ ამ გზით ღვთისგან მიგვეღო ძღვენი - კეთილისა და ბოროტის გამრჩეველობა (რაც არის კეთილისა და ბოროტის ცოდნის ხე) რადგან, ვინც ახლადშექმნილია და ჯერაც ვნებადი და ვნებათმოყვარე აზროვნება აქვს, უსაფრთხო არ არის მისთვის აზრთა გარჩევა და მოპაექრეობა.

      ამრიგად, ერთი მხრივ, სიცოცხლის ხედ ვამბობ ღვთისგან მოცემულ მცნებას, რადგან სიცოცხლის ხე არის სიმართლე ყველასთვის, ვინც კი მისკენ ისწრაფვის, "და კურთხეულია ხე, რომლის მიერაც დაინერგა სიმართლე" (იგავ. 11,30), ამბობს სოლომონი.

      მეორე მხრივ, ცოდნის ხედ ვამბობ კეთილისა და ბოროტის გამრჩეველობას. ამიტომ მართებდა ადამს, ჩაუძიებელი მორჩილებით შეერთებოდა ღმერთს და თავის დროზე, რაჟამს ბუნებითი ღმერთი ისათნოვებდა, ამ შეერთების სიმდიდრედ განღმრთობა მოეპოვებინა მას, აგრეთვე, - ყოველივეს ჭეშმარიტი ცოდნა, გარჩევა და უსასრულო სიცოცხლე. მაგრამ, უპირველესად, მართებდა ადამს, რომ ჩაუძიებელი მორჩილების გამოცდილება შეეძინა. ამიტომ მისცა ღმერთმა მცნება, არ გაესინჯა ცოდნის ხე, არ რწმუნებოდა თავის გამრჩეველობას, არცთუ ეჭამა რომელიმე ხისგან, რომელსაც კი ექნებოდა ბუნებითი მოქმედება იმისა, რომ საკუთარი თავის ანუ თავისი ბუნების შემცნობლობა შთაეგონებინა მისთვის.

      ამრიგად, როდესაც უკეთური ძალა გველის მეშვეობით მიუახლოვდა მას და უთხრა: "იქნებით, როგორც ღმერთები, კეთილისა და ბოროტის მცოდნეები, თუკი შეჭამთ" (შეს. 3,5), ერწმუნა ადამი თავის გამრჩეველობას და კარგი ეჩვენა მას განღმრთობა და ცოდნა, არკი იაზრა, რომ ყველაფერი კარგია თავის დროზე, რომ ის, რაც კარგია, არ არის კარგი, თუკი კარგადვე არ ხდება, და რომ არ მართებდა მას, ღვთის ნების გარეშე, ვინც გვანიჭებს ჩვენ არსებობასაც და კეთილად არსებობასაც, წინდაწინ მიეტაცებინა ის, რაც მისაცემი იყო მისთვის.

      და ნახა მან, რომ კარგია, და ჭამა, და გაშიშვლდა საღვთო უგონობისგან[2].

      გაეხსნათ მათ სხეულებრივი თვალები, აღეძრათ ვნებები, შეიცნეს რა, რომ შიშვლები იყვნენ, შერცხვათ. გარეგანიზიდნენ ისინი ღვთისგან, სიამეს დაეხარბნენ, როგორც ჩვილები, განიზღუდნენ სიცოცხლის ხისგან და მოკვდავები გახდნენ. მტერმა კი გამოცდილებით იცოდა, რომ ღმერთთან ახლომკვიდრობა განღმრთობისა და მარადიული სიცოცხლის მომნიჭებელი იყო.

თავი ოცდამეექვსე

ადამიანის შესახებ

      ასე დააარსა ღმერთმა, ერთი მხრივ, გონისეული არსება, კერძოდ, ანგელოზები და ყველა ციური მწყობრი, რადგან ისინი აშკარად გონისმიერი და უსხეულო ბუნებისა არიან (მაგრამ "უსხეულოდ" ვამბობ მათ ნივთიერების განხშოებასთან შეფარდებით, რადგან მხოლოდ ღვთიურობაა ნამდვილად უნივთო და უსხეულო) მეორე მხრივ, მან შექმნა, აგრეთვე, ის, რაც გრძნობადია: ცა, მიწა და მათ შუაში მდებარენი.

      პირველი მათგანი საკუთრივია ღვთისთვის (რადგან ესაკუთრება ღმერთს მოაზროვნეობითი და მარტოდენ გონებით აღქმადი ბუნება), მეორე კი ყოვლითურთ შორს მყოფია მისგან როგორც, ცხადია, გრძნობას დაქვემდებარებული.

      მაგრამ საჭირო იყო, რომ შექმნილიყო ორივე მათგანის ნაზავი და, ღვთის გამომეტყველი გრიგოლის სიტყვისებრ, "უფრო დიდი სიბრძნისა და ბუნებათა მიმართ უშურველობის ნიშანდება", როგორც რამ ნაერთობა "ხილული და უხილავი ბუნებისა". ამასთან, როდესაც ვამბობ: "საჭირო იყო", ვგულისხმობ შემოქმედის ზრახვას, რადგან სწორედ ესაა უმართებულესი განჩინება და რჯული; და ვერავინ ეტყვის შემძერწველს; "რად შემქმენი ასე?" რადგან აქვს მექოთნეს უფლება, რომ თავისი თიხისგან სხვადასხვა ჭურჭელი დაამზადოს საკუთარი სიბრძნის წარმოსაჩენად.

      ამრიგად, რადგან ასე იყო ეს ყველაფერი, ხილული და უხილავი ბუნებისგან საკუთარი ხელებით შექმნა მან ადამიანი თავისი ხატისებრ და მსგავსებისებრ, შეძერწა რა სხეული მიწისგან და მისცა რა მას, საკუთარი შთაბერვის მიერ, მოაზროვნე და გონისმიერი სული, რასაც საღვთო ხატად ვამბობთ, რადგან "ხატისებრობა" გონისმიერობასა და თვითუფლებრივობას აღნიშნავს, "მსგავსებისებრობა" კი - ძალისამებრ სათნოების მსგავსებას.

      ერთობლივად შეიძერწა სხეული და სული, არათუ სული პირველად, სხეული კი შემდგომ, თანახმად ორიგენეს ნაყბედობისა.

      ამრიგად, ღმერთმა ადამიანი შექმნა უბოროტო, წრფელი, სათნო, უჭირველი, უზრუნველი, ყველა სათნოებით გაბრწყინებული და ყველა სიკეთით დამშვენებული, როგორც რამ მეორე ქვეყნიერება, მცირე დიდში, სხვა ანგელოზი, თაყვანისმცემელი, შეზავებული, ხილული შესაქმის განმჭვრეტი, გონებისეულის მესაიდუმლე, მიწისეულთა მეფე, ზენა მეუფებას დაქვემდებარებული[3], მიწიერი და ზეციური, წუთიერი და უკვდავი, ხილული და გონებისეული, სიდიადესა და სიმდაბლეს შუა, ერთი და იგივე - სულიც და ხორციც (ხორცი - ამპარტავნების წინააღმდეგ, სული - მადლისთვის, პირველი იმიტომ, რომ ევნოს და ვნებულმა გაიხსენოს და განსწავლა მიიღოს, მეორე კი იმიტომ, რომ იყოს და ადიდოს ქველმოქმედი), სიდიადით პატივდებული, ცხოველი, რომელიც აქ, ესე იგი ამჟამინდელ ცხოვრებაში უნდა ყოფილიყო ნამოღვაწები, ხოლო შემდეგ გადანაცვლებული სხვაგან, სამომავლო საუკუნეში და, საიდუმლოს დასასრულს, განღმრთობილი ღვთისადმი მინდობით, ანუ განღმრთობილი საღვთო გამობრწყინების წილმქონეობით და არა საღვთო არსებად გარდაქმნით.

      ამრიგად, შექმნა მან იგი ბუნებით უცოდველი და ნებელობით თავისუფალი, მაგრამ უცოდველს ვამბობ არა იმიტომ, თითქოს არ იყო ცოდვის მიმღები (რადგან მხოლოდ ღვთიურობაა არმიმღები ცოდვისა) არამედ იმიტომ, რომ ბუნებაში არ ჰქონდა მას მცოდველობა; უმალ არჩევანში ჰქონდა მას ეს, ანუ უფლებამოსილი იყო იგი, როგორც სიკეთეში დარჩენისა და წარმატებისა საღვთო მადლის თანამოქმედებით, ასევე, კეთილისგან უკუმიქცევისაც და ბოროტებაში ყოფნისა, რასაც უშვებდა ღმერთი [ადამიანის] თვითუფლებრივობის გამო, რადგან არ არის სათნოება ის, რაც იძულებით კეთდება.

      სული არის არსება ცოცხალი, მარტივი, უსხეულო, თავისი ბუნებით სხეულებრივ თვალთაგან უხილავი, უკვდავი, მოაზროვნე და გონისმიერი, უაღნაგობო, ორგანული სხეულით მოსარგებლე და მისთვის სიცოცხლის, ზრდის, გრძნობისა და შობადობის მიმნიჭებელი, გონების მქონე, თუმცა არათუ თავისი თავისგან განსხვავებულისა, არამედ - თავისივე უწმინდესი ნაწილისა (რადგან როგორც თვალია სხეულში, იმგვარადვეა სულში გონებას თვითუფლებრივი, მნებებელი და მოქმედი, ცვალებადი ანუ ნებსითცვალებადი, როგორც, აგრეთვე, ქმნილი, რომელსაც მისი შემოქმედის მადლისგან ბუნებით აქვს შეთვისებული ყოველივე ეს, რადგან მადლისგანვე მიუღია მას არსებობაც და ბუნებით ამგვარად არსებობაც.

      უსხეულონი, უხილავნი და უაღნაგობონი ორგვარად გაიაზრება: ერთი მხრივ - არსობრივად, მეორე მხრივ - მადლისმიერად, ანუ ერთი მხრივ - ბუნებით, მეორე მხრივ - ნივთიერების განხშოებასთან შეფარდებით. ამიტომ, ერთი მხრივ, ღვთის შესახებ ბუნებითად ითქმის ეს, მეორე მხრივ კი, ანგელოზების, ეშმაკებისა და სულების შესახებ - მადლისმიერად.

      სხეულია ის, რაც სამად არის განფენილი ანუ რასაც აქვს სიგრძე, სიგანე და სიღრმე ანუ სისქე. ყოველი სხეული ოთხი სტიქიონისგან შემყარდება, ხოლო ცხოველთა სხეულები - ოთხი სითხისგან.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ეს ოთხი სტიქიონია: მიწა - მშრალი და გრილი, წყალი - გრილი და ნოტიო, ჰაერი - ნოტიო და თბილი, ცეცხლი - თბილი და მშრალი. მსგავსადვე არსებობს ოთხი სითხეც, შესაბამისად ოთხი სტიქიონისა: შავი ნაღველი, რაც შეესატყვისება მიწას (რადგან იგი მშრალია და გრილი); ბალღამი, რაც შეესატყვისება წყალს (რდგან იგი გრილია და ნოტიო); სისხლი - ჰაერის შესატყვისი (რადგან იგი ნოტიოა და თბილი); ყვითელი ნაღველი, რაც შეესატყვისება ცეცხლს (რდგან იგი თბილია და მშრალი). ნაყოფი სტიქიონებისგან შემყარდება, სითხეები - ნაყოფთაგან, ხოლო ცხოველთა სხეულები - სითხეთაგან; შემდეგ ამათვე მიმართ იშლებიან ისინი, რადგან ყოველი შედგენილი იმად იშლება, რისგანაც არის იგი შემდგარი.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ადამიანი უსულოებსაც ეზიარება, პირუტყვთა სიცოცხლის წილმქონეცაა და აზრისმიერთა ცნობიერების წილმიმღებიცაა, რადგან ეზიარება იგი უსულოებს სხეულებრივად და ოთხი სტიქიონისგან შეზავებულობის გამო, მცენარეებს - ზემოთქმულთა მიხედვითაც და, აგრეთვე, მასაზრდოებლოებითი, ზრდადობითი და თესლოვნებითი ანუ მშობელობითი ძალის მხრივ, პირუტყვებს - ყოველივე ამითაც და, კიდევ, წადილის (ანუ რისხვისა და ნდომის) გრძნობადობისა და აღძვრითი მოძრაობის შესაბამისად.

      გრძნობა არის ხუთი. მხედველობა, სმენა, ყნოსვა, გემო და შეხება.

      აღძვრითი მოძრაობა - ესაა ადგილიდან ადგილზე გადანაცვლებადობა, მთელი სხეულის მოძრაობითობა, ხმოვანება და ამომსუნთქველობა, რადგან ჩვენზეა დამოკიდებული, გავაკეთებთ ამათ, თუ არ გავაკეთებთ.

      ადამიანი მოაზროვნეობის მიერ უკავშირდება უსხეულო და გონისმიერ ბუნებებს, რადგან იგი ყოველივეს განბჭობს, მოიაზრებს და განსჯის, ამასთან, ესწრაფვის სათნოებებს და შეიტკბობს კეთილმსახურებას, როგორც სათნოებათა მწვერვალს. ამიტომ არის ადამიანი მცირე ქვეყნიერება.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ მხოლოდ სხეულისთვისააა ნიშანდობლივი გაკვეთადობა, დენადობა და ცვალებადობა, კერძოდ, ცვალებადობა - რაგვარობისამებრ, ანუ სითბოს, სიგრილის და სხვა ამგვართა მიხედვით, ხოლო დენადობა - დაცლისამებრ, რადგან იცლება მშრალიც, ნოტიოც და სასუნთქიც, რომლებსაც ავსება სჭირდებათ. ამიტომ, ბუნებისეული განცდებია შიმშილიცა და წყურვილიც.

      სულს განეკუთვნება კეთილმსახურება და შემცნობლობა, ხოლო სულისა და სხეულისათვის საერთოა სათნოებანი, რომლებიც, აგრეთვე, სულამდე ადის, რადგან სულია სხეულით მოსარგებლე.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ის, რაც მოაზროვნეობითია, ბუნებით მოთავეობს არამოაზროვნეობითს, რადგან სულის ძალები განიყოფება მოაზროვნეობითად და არამოაზროვნეობითად. არამოაზროვნეობითს ორი ნაწილი აქვს: ერთი მათგანი აზრისადმი დაუმორჩილებელია ანუ არ ექვემდებარება აზრს, მეორე კი მორჩილია და აზრს დაქვემდებარებული. დაუმორჩილებელია და აზრს არ ექვემდებარება ცხოველმყოფელობითი [ნაწილი] ანუ ის, რასაც ეწოდება, აგრეთვე, გულისცემითი ანდა თესლოვნებითი ანუ მშობელობითი, ან კიდევ, აღმოცენებითი, რასაც მასაზრდოებლობითიც ჰქვია (ამ უკანასკნელს განეკუთვნება, აგრეთვე, ზრდადობითობა და სხეულთა შემძერწველობითობა). ესენი იმართებიან არა აზრით, არამედ ბუნებით.

      მეორე მხრივ, ის, რაც აზრს ემორჩილება და ექვემდებარება, განიყოფება ნდომად და რისხვად.

      სულის არამოაზროვნეობით ნაწილს ზოგადად ეწოდება განცდითი და მოსურვებითი. გვმართებს ვიცოდეთ ისიც, რომ აზრს ექვემდებარება, აგრეთვე, აღძვრითი მოძრაობა.

      აზრს არ ექვემდებარება ის, რაც მასაზრდოებლობითია, მშობელობითია და გულისცემითი. ამასთან, მასაზრდოებლობითი და მშობელობითი იწოდება ზრდადობითად, გულისცემითი კი - ცხოველმყოფელობითად.

      მასაზრდოებლობითის ძალები ოთხია; მომზიდველობითი (რაც მოიზიდავს საკვებს), მპყრობელობითი (რაც იპყრობს საკვებს და არ ანებებს მას, დაუყოვნებლივ გამოიყოს), მცვალებლობითი (რაც სითხეებად ცვლის საკვებს), გამომყოფელობითი (რაც განსავლის მიერ გამოყოფს და განაგდებს ზედმეტს).

      საჭიროა ვიცოდეთ, რომ ცხოველისეული[4] ძალებისგან ნაწილი არის სულისმიერი, ნაწილი - აღმომაცენებლობითი, ნაწილი კი - ცხოველმყოფელობითი. სულისმიერია ის, რაც არჩევანს ეხება, ანუ რაც არის აღძვრითი მოძრაობა და გრძნობა.

      აღძვრით მოძრაობას განეკუთვნება ადგილის მიხედვით გადანაცვლებადობა და მოძრაობითობა მთელი სხეულისა, აგრეთვე, ხმოვანება და ამომსუნთქველობა, რადგან ჩვენზეა დამოკიდებული, გავაკეთებთ მათ თუ არა. აღმომაცენებლობითი და ცხოველმყოფელობითი ძალები არჩევანის გარეშეა. აღმომაცენებლობითია მასაზრდოებლობითი, ზრდადობითი და თესლოვნებითი ძალები, ცხოველმყოფელობითი კი - გულისცემითი, რადგან ისინი, გვნებავს თუ არ გვნებავს, მოქმედებენ.

      საჭიროა ვიცოდეთ, რომ საქმეთაგან ნაწილი არის კეთილი, ნაწილი კი - უკეთური. მოსალოდნელი სიკეთე ნდომას წარმოშობს, არსებული კი - სიამოვნებას. ასევე, მოსალოდნელი ბოროტება შიშს აღძრავს, არსებული კი - მწუხარებას. საჭიროა იმის ცოდნა, რომ როდესაც "სიკეთეს" ვამბობთ, ვამბობთ ნამდვილ სიკეთესაც და მოჩვენებითსაც. იგივე ითქმის "ბოროტების" შესახებაც.

თავი ოცდამეშვიდე

სიამოვნებათა შესახებ

      სიამოვნებათაგან ნაწილი სულისმიერია, ნაწილი სხეულებრივი. სულისმიერია ის, რაც საკუთრივ მხოლოდ სულისა არის, როგორც მაგალითად, სწავლასთან და მჭვრეტელობასთან დაკავშირებული სიამოვნებანი სხეულებრივია ის, რაც სულთან ზიარებით სხეულის კუთვნილებაც ხდება და ამიტომ სხეულებრივად იწოდება, როგორც მაგალითად, საჭმელთან, თანაყოფასთან და სხვა ამგვართან დაკავშირებული სიამოვნებანი. ამასთან, ვერავინ იპოვის ისეთ ისამოვნებას, სხეულს რომ ეკუთვნის მხოლოდ.

      კიდევ, სიამოვნებათაგან ნაწილი ჭეშმარიტია, ნაწილი ყალბი, ნაწილი მხოლოდ აზროვნებისეული (მეცნიერებითად და მჭვრეტელობითად), ნაწილი კი სხეულებრივი (გრძნობადი). სხეულისეულ სიამოვნებათაგან ნაწილი არის ერთობლივად ბუნებისეულიც და აუცილებელიაც, რომლების გარეშე შეუძლებელია სიცოცხლე, როგორებიცაა, მაგალითად, სინაკლულის შემავსებელი საჭმელი და აუცილებელი სამოსი; ნაწილი თუმცა ბუნებისეულია, მაგრამ არა აუცილებელი, როგორც, მაგალითად, ბუნებითი და რჯულისმიერი სქესობრივი კავშირი, რადგან იგი ემსახურება მთელი მოდგმის შენარჩუნებას, მაგრამ შესაძლებელია, აგრეთვე, მის გარეშე ცხოვრებაც ქალწულებრივად; ნაწილი არც აუცილებელია და არც ბუნებისეული, როგორც, მაგალითად, სიმთვრალე, ავხორცობა და ნაყროვანება, არც ამეტებს საჭიროებას, რადგან ისინი არც ჩვენი სიცოცხლის განმტკიცებას ემსახურებიან და არც მოდგმის მემკვიდრეობითობას, არამედ, პირიქით, ზიანს გვაყენებენ.

      ამიტომ, ვინც საღვთოდ ცხოვრობს, მართებს მას ესწრაფვოდეს იმ საიმოვნებებს, რომლებიც ერთდროულად აუცილებელიცაა და ბუნებისეულიც, ხოლო რაც ბუნებისეულია და არა აუცილებელი, მეორე რიგში უნდა მოაქციოს მან, - მხოლოდ შესაფერისი ჟამის, წესისა და ზომის კვალობაზე მისი აღსრულებით, სხვა დანარჩენი კი უნდა უკუაგდოს მთლიანად.

      კარგ სიამოვნებად მიიჩნევა ის, რასაც არ შეერთვის მწუხარება, რაც არ იწვევს სინანულს, არცთუ სხვა რამ ზიანს გვაყენებს, რაც არ გადადის ზომას, არც მეტისმეტად მოგვწყვეტს საშური საქმეებისგან და არ გვიმონებს.

თავი ოცდამერვე

მწუხარების შესახებ

      მწუხარების სახე ოთხია: ჯავრი, კაეშანი, შური და თანალმობა. ჯავრი არის ისეთი მწუხარება, რაც ხმის ჩაწყვეტას იწვევს. კაეშანი არის დამამძიმებელი მწუხარება, შური არის სხვების სიკეთის გამო მწუხარება, თანალმობა კი არის მწუხარება სხვების ბოროტებაზე.

თავი ოცდამეცხრე

შიშის შესახებ

      შიშიც, აგრეთვე, განიყოფა ექვსად. ესენია: ყოყმანი, კრძალვა, სირცხვილი, თავზარი, გაოგნება და აგონია. ყოყმანი არის შემდგომი მოქმედების შიში. კრძალვა არის გაკიცხვის მოლოდინის შიში (საუკეთესო განცდაა ეს). სირცხვილი არის შიში სამარცხვინო ნამოქმედარის გამო (არც ესაა ცხონებისათვის უიმედო რამ). თავზარი არის დიდი მოვლენისგან შიში. გაოგნება არის უჩვეულო მოვლენისგან შიში. აგონია არის წარუმატებლობის ანუ დამარცხების შიში, რადგან, გვეშინია რა საქმეში დამარცხებისა, აგონიაში ვვარდებით.

თავი ოცდამეათე

რისხვის შესახებ

      რისხვა არის სისხლის დუღილი გულის გარშემო, რაც წარმოიქმნება ნაღველის აორთქლებისა თუ ამღვრევის შედეგად. ამიტომაა, რომ მას ბერძნულად ეწოდება, აგრეთვე, "ქოლე" ან "ქოლოს" (ე.ი. "ნაღველი?"). ზოგჯერ მრისხანებაა, აგრეთვე, სანაცვლო შურისძიების სურვილი, რადგან როდესაც შეურაცხგვყოფენ ან მიგვაჩნია, რომ შეურაცხგვყვეს, ვმრისხანებთ და მაშინ ეს განცდა ხდება ნაზავი ნდომისა და რისხვისა.

      რისხვის სახე სამია: წყრომა, (რასაც ბერძნულად ეწოდება, აგრეთვე. "ქოლე" და "ქოლოს", ე.ი. "ნაღველი"), გაავება და გაბოროტება.

      დასაწყისი და აღძრულობა რისხვისა ითქმის წყრომად, რასაც, როგორც ითქვა, ეწოდება, აგრეთვე, "ქოლე" და "ქოლოს" (ე.ი. "ნაღველი").

      გაავება ანუ "მენის" არის გახანგრძლივებული მრისხანება, იგივე ავმეხსიერება ანუ ბერძნულად "მნესიკაკია"; იგი უკავშირდება სიტყვას "მენეინ" (ე.ი. "ხანგრძლივ მყოფობა"), აგრეთვე, შესიტყვებას "მნემე პარადიდოსთაი", რაც ხსოვნაში გადაცემას ნიშნავს.

      გაბოროტება ანუ "კოტოს" არის იმგვარი წყრომა, რომლის მქონეც ეძიებს ჟამს შურისძიებისათვის. იგი უკავშირდება სიტყვას "კეისთაი" (ე.ი. "დება").

      რისხვა არის ჭკუა-გონების მეაბჯრე და ნდომის დამცველი, რადგან როდესაც გვინდა რაღაც საგანი და ვინმესგან ვბრკოლდებით, ვურისხდებით მას, როგორც შეურაცხყოფილნი, ეს კი, ცხადია, მაშინ ხდება, რაჟამს ჭკუაგონება განრისხების ღირსად მიიჩნევს იმას, რაც ჩვენ, საკუთარი წესის ბუნებითად დამცველებს, შეგვამთხვიეს.

თავი ოცდამეთერთმეტე

წარმოსახვითობის შესახებ

      წარმოსახვითობა არის არამოაზროვნეობითი სულის ძალა, გრძნობის ორგანოების მიერ მოქმედი, რაც ითქმის გრძნობად. წარმოსახვადი და გრძნობადია ის, რაც წარმოსახვასა და გრძნობას ექვემდებარება. მაგალითად, მხედველობა არის საკუთრივ ხედვითი ძალა, ხოლო ხილვადი არის ის, რაც ექვემდებარება მხედველობას. ვთქვათ, ქვა ან სხვა რამ ამგვარი.

      წარმოსახვა არის არამოაზროვნეობითი სულის განცდა, გამოწვეული რამ წარმოსახვადისგან, ხოლო წარმონასახი - ესაა ფუჭი განცდა სულის არააზროვნებით ნაწილებში, რაც არ წარმოიქმნება წარმოსახვადი რამ საგნის შედეგად. წარმოსახვითობის ორგანოა ტვინის წინა ღრმული.

თავი ოცდამეთორმეტე

გრძნობის შესახებ

      გრძნობა არის სულის ძალა, ნივთთა აღმქმელი ანუ მცნობი, ხოლო გრძნობის ორგანოები არის ის ორგანოები ანუ ნაწილები, რომელთა მიერაც შევიგრძნობთ. გრძნობადია ის, რაც გრძნობას ექვემდებარება, მგრძნობელი კი არის ცხოველი, რომელსაც აქვს გრძნობა.

      გრძნობა არის ხუთი. მსგავსადვე, გრძნობის ორგანოც ხუთია.

      პირველი გრძნობაა მხედველობა, ხოლო მხედველობის გრძნობითი ორგანოებია, ერთი მხრივ, ტვინისგან გამომავალი ნერვები, მეორე მხრივ კი თვალები. ხედვა, პირველ რიგში, შეიგრძნობს ფერს, ფერთან ერთად კი იგი ცნობს ფერის მქონე სხეულსაც, მის სიდიდეს, აღნაგობას, ადგილს, სადაც ის არის, მანძილს, რაც მათ შორისაა, მის რაოდენობას, მოძრაობას და უძრაობას, სიმქისესა და სიგლუვეს, თანაბრობას და უთანაბრობას, სიბასრეს და სიბლაგვეს, აგრეთვე, მის შემყარებას, - წყლიანია იგი თუ მიწოვანი (ესე იგი, ნოტიოა იგი თუ მშრალი).

      მეორე გრძნობა არის სმენა, რაც შეიგრძნობს ხმასა და ხმაურს, ცნობს მათ სიმკვეთრესა და სიყრუეს, სილბოსა და სიუხეშეს, აგრეთვე, მათ სიდიდეს. მისი ორგანოებია ტვინიდან გამომავალი რბილი ნერვები და ყურების აგებულება. მხოლოდ ადამიანი და მაიმუნი ვერ ამოძრავებენ ყურებს.

      მესამე გრძნობაა ყნოსვა, რაც ხდება ნესტოების მეშვეობით, რომლებიც სუნს ტვინისკენ გზავნიან. ყნოსვა აღწევს ტვინის წინა ღრმულთა კიდეებამდე. იგი შეიგრძნობს და აღიქვამს სუნს. სუნის უზოგადესი სახეობებია; კეთილსურნელება, სიმყრალე და ის, რაც მათ შორისაა, კერძოდ, რაც არც კეთილსურნელოვანია და არც - მყრალი. კეთილსურნელება წარმოიქმნება სხეულთა შიგა სინოტივეებისგან, როდესაც ისინი ზედმიწევნით დადუღდებიან. ზომიერად დადუღებულთაგან ზომიერი ვითარება იქმნება, ხოლო ნაკლებ დადუღებულთაგან ანდა საერთოდ დაუდუღებელთაგან სიმყრალე წარმოიშვება.

      მეოთხე გრძნობა არის გემო, რაც აღიქვამს ანუ შეიგრძნობს სითხეებს. მისი ორგანოა ენა, განსაკუთრებით ენის წვერი და, აგრეთვე, ზედა ნაწილი, რასაც ზოგიერთები სასას ეწოდებენ. მათში არის ტვინისგან გამომავალი ის ნერვები, რომლებიც ფართოვდებიან და ატყობინებენ ტვინს მიღებული აღქმის ანუ შეგრძნების შესახებ. სითხეთა ეგრეთ წოდებული გემოვნებითი თვისებები შემდეგია; სიტკბო, სიმწარე, სიცხარე, სიმჟავე, სიმჭახე, სიმწკლარტე, სიმლაშე, ცხიმიანობა, სიბლანტე. სწორედ ამათი მცნობია გემო.

      ამ თვისებათა მიხედვით, უთვისებოა წყალი, რადგან არ აქვს მას არცერთი მათგანი. რაც შეეხება სიმჟავეს, იგი არის სიმჭახის გაძლიერება და მოჭარბება.

      მეხუთე გრძნობა არის შეხება, რაც საერთოა ყველა ცხოველისთვის. იგი მოქმედებს ტვინისგან მთელ სხეულზე გამომავალი ნერვების მიერ. ამიტომაა, რომ შეხების გრძნობა აქვს როგორც მთელ სხეულს, ასევე ყველა სხვა გრძნობის ორგანოს. შეხებას ექვემდებარება ის, რაც გრილია ან თბილი, რბილია ან მაგარი, ბლანტია ან მყიფე, მძიმეა ან მსუბუქი. ესენი მხოლოდ შეხებით იცნობა.

      შეხებისა და ხედვისთვის საერთო აღსაქმელია სიმქისე და სიგლუვე, სიმშრალე და სინოტივე, სისქე და სითხელე, ზედა და ქვედა, ადგილი და სიდიდე (თუკი ეს სიდიდე იმგვარია, რომ შეხების ერთი გამოყენებით შემოიცვება), სიმკვრივე და სიფაქიზე ანუ სინატიფე, სიმრგვალე (თუკი იგი პატარაა), და სხვა რამ ამგვარი აღნაგობანი. მსგავსადვე, მეხსიერებასთან და აზროვნებასთან ერთად, შეხებით შეიგრძნობა ახლოს მყოფი სხეული, აგრეთვე სხეულთა რაოდენობაც, ვიდრე ორამდე თუ სამამდე, და ესეც მაშინ, თუ სხეულები მცირეა და ადვილად შემოსაწვდომი; თუმცა შეხებაზე უფრო მეტად მხედველობა აღიქვამს მათ.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ყოველი სხვა გრძნობის ორგანო ორმაგი შექმნა დამბადებელმა, რათა ერთის დაზიანებისას მეორეს შეესრულებინა ის, რაც საჭირო იყო. ორია თვალი, ორია ყური, ორია ცხვირის ნესტო და, ასევე, ორია ენაც, თუმცა იგი ზოგ ცხოველში გაყოფილია, როგორც, მაგალითად, გველებში, ზოგში კი შეერთებულია, როგორც, მაგალითად, ადამიანში. შეხება, თავის მხრივ, მთელ სხეულშია, გარდა ძვლებისა და ძარღვებისა, აგრეთვე, გარდა ფრჩხილებისა, რქებისა, თმებისა, სახსრებისა და სხვა რამ ამგვართა.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ხედვა სწორხაზოვნად მიმართავს მზერას, ყნოსვა და სმენა კი არა მხოლოდ სწორხაზოვანია, არამედ - ყოველმხრივი, ხოლო შეხება და გემო არც სწორხაზოვნად შეიცნობს, არც ყოველმხრივ, არამედ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ხდება თვით იმასთან მიახლოება, რაც მათგან არის შესაგრძნობი.

თავი ოცდამეცამეტე

აზროვნებითობის შესახებ

      აზროვნებითობას განეკუთვნება განსჯა, დათანხმება და სამოქმედოდ აღძვრა, აგრეთვე, უკუმიქცევა და გარიდება საქმისგან, კერძოდ კი: გონისეულთა შემცნობლობა, სათნოებანი, მეცნიერებანი, ხელობათა საფუძვლები, განმზრახველობითობა და არჩევითობა. მას განეკუთვნება, აგრეთვე, სიზმრების მიერ მომავლის წინასწარმეტყველება ჩვენთვის, რასაც ერთადერთ ჭეშმარიტ მისნობად მიიჩნევენ პითაგორელები, ებრაელების კვალობაზე. მისი ორგანოც არის ტვინის შუა ღრმული და მასში არსებული მშვინვიერი სული.

თავი ოცდამეთოთხმეტე

მეხსიერებითობის შესახებ

      მეხსიერებითობა არის მეხსიერებისა და გახსენების მიზეზი და საცავი, რადგან მეხსიერება - ესაა მოქმედებაში გამოვლენილი რამ გრძნობისგან დატოვებული წარმოსახვა ანუ გრძნობისა და ცნობიერების შენარჩუნება.

      სული აღიქვამს ანუ შეიგრძნობს, ერთი მხრივ, გრძნობადს გრძნობის ორგანოების მიერ და ასე ყალიბდება წარმოდგენა, მეორე მხრივ კი - გონისეულის მიერ და ასე ყალიბდება შემცნობლობა. ამიტომ, როდესაც სული შემოინახავს იმის აღბეჭდილობას, რაც წარმოიდგინა და რაც შეიცნო, ამას დამახსოვრება ჰქვია.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ გონისეულთა აღქმა ხდება მხოლოდ სწავლის ან ბუნებითი გონების გზით და არა გრძნობის მიერ, რადგან ის, რაც გრძნობადია, თავისთავად გვამახსოვრდება, ხოლო გონისეულს იმით ვიმახსოვრებთ, რაც მის შესახებ გვისწავლია, მისი არსების ხსოვნა კი არ გვაქვს.

      გახსენებად ითქმის დავიწყებისგან წაშლილი ხსოვნის კვლავ მოპოვება, დავიწყება კი - ესაა მეხსიერების დაკარგვა.

      ის, რაც წარმოსახვითია, ნივთების გრძნობად აღქმას გადასცემს მას, რაც აზროვნებითია ანუ განსჯითი (ერთიდაიგივეა ორივე), რომელიც, მიიღებს რა ანუ განბჭობს, მეხსიერებითს გადაუგზავნის მას.

      მეხსიერებითობის ორგანოა ტვინის უკანა ღრმული (რასაც ნათხემიც ეწოდება) და მასში მყოფი მშვინვიერი სული.

თავი ოცდამეთხუთმეტე

შიგნითმდებარე და წარმოთქმითი სიტყვის შესახებ

      სულის მოაზროვნეობითობა კიდევ განიყოფება შიგნითმდებარე და წარმოთქმით სიტყვად. შიგნითმდებარე სიტყვა - ესაა განსჯაში მიმდინარე მოძრაობა სულისა, ყოველგვარი ხმის გარეშე. ამიტომაა, რომ მდუმარენიც კი მთლიან სიტყვას ვამბობთ ჩვენთვის და ვლაპარაკობთ სიზმრებში. უმთავრესად სწორედ ამის გამო ვართ ყველანი მეტყველნი, რადგან დაბადებით ყრუებიცა და რაიმე სენის მიზეზით ხმადაკარგულებიც ჩვენზე არანაკლებ მეტყველნი არიან.

      მეორე მხრივ, წარმოთქმითი სიტყვა მოქმედებას ავლენს ხმაში და სამეტყველო ენებში. იგი არის ენისა და პირის მიერ წარმოთქმული სიტყვა; ამიტომაც ეწოდება მას წარმოთქმითი, რადგან ნაფიქრის მაუწყებელია. სწორედ მის გამო ვიწოდებით ჩვენ მოლაპარაკე არსებებად.

თავი ოცდამეთექვსმეტე

ვნებულებისა და მოქმედების შესახებ

      ვნებულება ომონიმურად ითქმის, რადგან ამბობენ, მაგალითად, სხეულებრივ ვნებულებას, როგორიცაა სნეულებები და ჭრილობები, და ამბობენ, აგრეთვე, სულისმიერ ვნებულებას, რაც არის ნდომა და რისხვა. ზოგადად და გვარეობითად ცხოველის ვნებულება არის ის, რასაც მოჰყვება სიამოვნება ან მწუხარება, რადგან მწუხარება ვნებულებას მოსდევს (არათუ თვით ვნებულებაა მწუხარება). ამიტომაა, რომ როდესაც უგრძნობი რამ ივნებს, არ სტკივა მას.

      ამრიგად, ტკივილი არის არა ვნებულება, არამედ ვნებულების გრძნობა.

      სულისმიერი ვნებულების განსაზღვრება ასეთია: ვნებულება არის მოსურვებითი ძალის გრძნობადი მოძრაობა კეთილის ან ბოროტის წარმოსახვის შედეგად. სხვაგვარად: ვნებულება არის სულის გაუაზრებელი მოძრაობა კარგის ან ბოროტის გაფიქრების გამო. კარგის გაფიქრება ნდომას აღძრავს, ბოროტის გაფიქრება კი - რისხვას.

      ამრიგად, გვარეობითი ანუ ზოგადი ვნებულება ასე განისაზღვრება: ვნებულება არის მოძრაობა სხვისგან სხვაში. მეორე მხრივ, მოქმედება არის ქმედითუნარიანი მოძრაობა, ხოლო ქმედითუნარიანად ითქმის ის, რაც თავისი თავის მიერ მოძრაობს.

      ამგვარად, რისხვა არის, ერთი მხრივ, მოქმედება მრისხანებითი [ნაწილისა], მეორე მხრივ კი - ვნებულება სულის ორივე ნაწილისა და, კიდევ, მთელი სხეულისა, როდესაც ისინი რისხვის მიერ იძულებით შეუდგებიან საქმეს, რადგან სხვისგან სხვაში შესრულდა მოძრაობა, რაც ითქმის ვნებულებად.

      სხვა სახითაც ითქმის მოქმედება ვნებულებად, რადგან მოქმედება არის ბუნების მიხედვით მოძრაობა, ვნებულება კი - ბუნების წინააღმდეგ. ამიტომ, ამ აზრის შესაბამისად, მოქმედება მაშინ ითქმის ვნებულებად, როდესაც იგი არ მოძრაობს ბუნების მიხედვით არც თავისი თავისგან, არც სხვისგან.

      ამრიგად, გულის ძგერითი მოძრაობა ბუნებითია და, ამიტომ, იგი მოქმედებაა, მაგრამ მისი უზომო და არაბუნებრივი პულსირება ვნებულებაა და არა მოქმედება.

      ვნებულებად იწოდება არა ყველა მოძრაობა ვნებულებითი [ნაწილისა], არამედ - ის, რაც უფრო მძაფრია და რაც გრძნობაში შემოდის, რადგან სუსტი და შეუგრძნობი ჯერ კიდევ არ არის ვნებულება. საჭიროა, რომ ვნებულებას შესაფერისი სიდიდეც ჰქონდეს. ამიტომ დაერთვის ვნებულების განსაზღვრებას სიტყვები; "გრძნობადი მოძრაობა", რადგან სუსტი მოძრაობები შეუმჩნეველია გრძნობისთვის და ისინი ვერ ბადებენ ვნებულებას.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ჩვენეულ სულს ორმაგი ძალები აქვს, ერთი მცოდნეობითი, მეორე - ცხოველმყოფელობითი. მცოდნეობითია: გონება, აზროვნება, წარმოდგენა, წარმოსახვა, გრძნობა. ცხოველმყოფელობითი ანუ მოსურვებითია ზრახვა და არჩევანი. უფრო ცხადი რომ გახდეს ნათქვამი, დაწვრილებით ვიტყვით მათთვის. პირველ რიგში მცოდნეობითთა შესახებ უნდა ვთქვათ.

      წარმოსახვისა და გრძნობის თაობაზე უკვე საკმარისად ითქვა წინა თავებში. გრძნობის მიერ სულში შემყარდება განცდა, რასაც ეწოდება წარმოსახვა. წარმოსახვისგან ყალიბდება წარმოდგენა. შემდეგ, როდესაც აზროვნება აწონდაწონის წარმოდგენას, ჭეშმარიტია იგი თუ ყალბი, დაადგენს ჭეშმარიტებას (ამის გამო ითქმის იგი აზროვნებად, რადგან იაზრებს და განსჯის), ხოლო დადგენილი და განსაზღვრული ჭეშმარიტება გონებად იწოდება.

      სხვაგვარად:

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ გონების პირველ მოძრაობას ეწოდება შემცნობლობა, ხოლო რაიმეს შემცნობლობას მოაზრება ჰქვია, რაც თუკი გახანგრძლივდება და მოსააზრებლისადმი დასახავს სულს, გააზრებად იქნება სახელდებული. თავის თავში შთენილი გააზრება, თავისი თავის განმჩხრეკი და ამწონ-დამწონი, ცნობიერებად ითქმის. როდესაც ივრცობა ცნობიერება, განსჯას ბადებს, რასაც შიგნითმდებარე სიტყვად უხმობენ და ასე განსაზღვრავენ; იგია სულის ის უსრულესი მოძრაობა, რაც წარმოებს განსჯით [ნაწილში] ყოველგვარი ხმის გარეშე. ამბობენ, რომ მისგან გამოდის წარმოთქმითი სიტყვა, რასაც ჩვენ ენით ვმეტყველებთ.

      ვთქვით რა მცოდნეობითი ძალების შესახებ, ვთქვათ, აგრეთვე, ცხოველმყოფელობითთა ანუ მოსურვებითთა თაობაზეც.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ სულში ბუნებით შთათესილია ძალა იმის მოსურვებისა, რაც ბუნებითია. ეს ძალა შეამტკიცებს ყოველივეს, რაც არსობრივად ეთვისება ბუნებას. იგი იწოდება ნებელობად.

      არსება, რომელიც ესწრაფვის თავის ბუნებისეულ და სავსე ყოფიერებას, მოსურნეა იმისა, რომ არსებობდეს, ცოცხლობდეს და მოძრაობდეს გონებისა და გრძნობის მიხედვით. ამიტომ, ამ ბუნებით ნებას შემდეგნაირად განსაზღვრავენ:

      ნება არის გააზრებული და ცხოველმყოფელური სურვილი, გამომდინარე მხოლოდ მათგან, რაც ბუნებითია.

      ამგვარად, ერთი მხრივ, ნებელობა არის თვით ბუნებითი და გააზრებული სურვილი, მარტივი ძალა (ამიტომ, პირუტყვთა სურვილი, როგორც გააზრების არ მქონე, არ ითქმის ნებელობად), მეორე მხრივ კი, ზრახვა არის ერთგვარი ბუნებითი ნებელობა ანუ ბუნებითი და გააზრებული სურვილი რაიმე საგნისა, რადგან ადამიანის სულში მკვიდრობს გააზრებულად მოსურვების ძალა. ამიტომ, როდესაც თვით ეს გააზრებული სურვილი არის ბუნებითად აღძრული რაღაც საგნისადმი, მაშინ ითქმის იგი ზრახვად, რადგან ზრახვა - ესაა რაიმე საგნის გააზრებული სურვილი და მოწადინება.

      ზრახვა ითქმის იმის მიმართაც, რაც ჩვენზეა დამოკიდებული, და იმის მიმართაც, რაც ჩვენზე არ არის დამოკიდებული, ესე იგი, როგორც შესაძლებელთა მიმართ, ასევე შეუძლებელთა მიმართაც. ხშირად ზრახვა გვაქვს, მაგალითად, სიძვისა, თავშეკავებისა, ძილისა და სხვა ამგვართა. ესენი ჩვენზეა დამოკიდებული და შესაძლებელია, მაგრამ ზრახვა გვაქვს მეფობისაც, რაც უკვე ჩვენზე არ არის დამოკიდებული. იქნებ იმის ზრახვაც გვქონდეს, რომ არასოდეს მოვკვდეთ, მაგრამ ეს შეუძლებელია.

      ზრახვა მიემართება მიზანს და არა მიზნის მიღწევის საშუალებებს. მიზანი არის ის, რისი ზრახვაც გვაქვს, ვთქვათ, მეფობა ან ჯანმრთელად ყოფნა. მიზნის მიღწევის საშუალება კი არის ის, რაც განზრახვითია ანუ - მეთოდი, რითაც უნდა გამოვჯანმრთელდეთ ანდა გავმეფდეთ. ამიტომ ზრახვას მოსდევს ძიება და განხილვა, მათ კვალობაზე კი, - თუ საქმე ეხება მას, რაც ჩვენზეა დამოკიდებული, - ყალიბდება განზრახვა ანუ განმზრახველობა. განზრახვა - ესაა ძიებითი სურვილი იმის საქმნელად, რაც ჩვენზეა დამოკიდებული, რადგან განიზრახავს [ადამიანი] ღირს თუ არა, რომ შეუდგეს საქმეს. შემდეგ უმჯობესს გადაწყვეტს და ეს გადაწყვეტილებად ითქმის შემდეგ იგი განეწყობა და შეიყვარებს მას, რაც განზრახვამ გადაწყვიტა; ამას უკვე განზრახულება ჰქვია, რადგან თუ ადამიანი გადაწყვეტს რასმე, მაგრამ გადაწყვეტილისადმი არ განეწყობა ანუ არ შეიყვარებს მას, ეს განზრახულებად არ - ჩაითვლება. შემდეგ, განწყობილებას მოსდევს არჩევანი, ანუ გამორჩევა, რადგან არჩევანი ესაა ორი შესაძლებლობიდან ერთის არჩევა და მისთვის უპირატესობის მინიჭება მეორესთან შედარებით. შემდეგ ადამიანი აღიძვრის სამოქმედოდ და ამას აღძვრა ჰქვია. შემდეგ იგი სარგებლობს [იმით, რაც მოიპოვა] და ამას სარგებლობა ჰქვია, ბოლოს კი ისარგებლებს რა, დაუცხრება მას სურვილი.

      როდესაც პირუტყვთა შორის წარმოიქმნება რაღაცის სურვილი, მყისვე ხდება სამოქმედოდ აღძვრაც, რადგან მათი სურვილი გაუაზრებელია და სწორედ ბუნებითი სურვილისგან იმართებიან ისინი. ამიტომ პირუტყვთა სურვილი არც ნებელობად ითქმის, არც ზრახვად, რადგან ნებელობა - ესაა გააზრებული და თვითუფლებრივი ბუნებითი სურვილი. ამიტომ, ადამიანებში, როგორც მოაზროვნეებში, ბუნებითი სურვილი უფრო მართულია, ვიდრე წარმმართველი, რადგან ადამიანი თვითუფლებრივად და აზრისმიერად მოძრაობს, თანაშეუღლებულია რა მასში მცოდნეობითი და ცხოველმყოფელობითი ძალები. ამიტომ, თვითუფლებრივად სურს მას, თვითუფლებრივად იზრახავს, თვითუფლებრივად ეძიებს და განიხილავს, თვითუფლებრივად განმზრახველობს, თვითუფლებრივად წყვეტს, თვითუფლებრივად განეწყობა, თვითუფლებრივად ირჩევს, თვითუფლებრივად აღიძვრის და თვითუფლებრივად იქმს მას, რაც ბუნებისეულია.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ღმერთზე თუმცა ზრახვას ვამბობთ, მაგრამ არჩევანს, საკუთრივი მნიშვნელობით, არ ვამბობთ, რადგან ღმერთი არაფერს განიზრახაეს. მართლაც, უმეცრების ნიშანია განმზრახველობა, რადგან ნაცოდნის შესახებ არავინ არაფერს განიზრახავს. ამიტომ, თუ განზრახვა უმეცრების ნიშანია, უეჭველად ასეთივეა არჩევანიც, ღმერთი კი, - ყოველივეს მარტივად მცოდნე, - არაფერს განიზრახავს.

      არც უფლის (ადამიანური) სულისადმი ვამბობთ განზრახვას ან არჩევანს, რადგან არ ჰქონდა მას უმეცრება. თუმცა სამომავლო საქმეთა არმცოდნე ბუნებისა იყო იგი, მაგრამ გვამოვნებითად ღმერთ-სიტყვასთან შეერთებულს ყოველივეს ცოდნა ჰქონდა, არა მადლით, არამედ, როგორც ითქვა, გვამოვნებითი შეერთების გამო, რადგან ერთიდაიგივე იყო ღმერთიც და კაციც, ამიტომ, არც განზრახულებითი ნება პქონია მას, რადგან თუმცა კი ნებელობა ჰქონდა, ბუნებითი და მარტივი, რაც ადამიანთა შორის ყოველ პიროვნებაში მსგავსადვე განიჭვრიტება, მაგრამ მის წმინდა სულს არ პქონია მისი საღვთო ნების საწინააღმდვგო ან მისი საღეთო ნებისგან განსხვავებული განზრახულება ანუ ნებებული რამ.

      განზრახულება გვამოვნებათა მიხედვით განიყოფება, გარდა წმინდა, მარტივი, შეუდგენელი და განუყოფელი ღმრთეებისა, რადგან იქ გვამოვნებანი ყოვლითურთ განყოფილნი და განშორებულნი არ არიან (ამიტომ, არც მათგან ნებებული განიყოფება), ამრიგად, რადგან იქ ერთია ბუნება, ერთია ბუნებითი ნებელობაც, ხოლო რადგან გვამოვნებები განუშორებლები არიან, ერთია სამივე გვამოვნებისგან ნებებულიც და ერთია მათი მოძრაობაც.

      რაც შეეხებათ ადამიანებს, რადგან ერთია მათი ბუნება, ერთია ბუნებითი ნებელობაც, მაგრამ რადგან გვამოვნებები გამიჯნული არიან და განეშორებიან ურთიერთს ადგილის, დროის, საგნებისადმი მიდრეკილების და სხვა რამ ბევრის მიხედვით, ამის გამო განსხვავებულია მათი ნებანი და განზრახულებანი. მაგრამ რადგან ჩვენს უფალ იესო ქრისტეში განსხვავებულია ბუნებანი, შესაბამისად განსხვავებულია მისი ღმრთეებისა და მისი ადამიანურობის ბუნებითი ნებელობანი, ხოლო რადგან ერთია გვამოვნება და ერთია მნებებელი, ერთია, აგრეთვე, ნებებულიც ანუ განზრახულებითი ნება, და ეს, ცხადია, იმიტომ, რომ მისი ადამიანური ნებელობა შედგომილი იყო მის საღვთო ნებელობას და ის ნებავდა მას, რასაც მისი საღვთო ნებელობა ინებებდა.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ სხვა არის ნებელობა, სხვა - ზრახვა, სხვა - ნებებული, სხვა ნებელობითი და სხვა მნებებელი.

      ნებელობა არის ნებების მარტივი ძალა, ზრახვა - რაიმეს შესახებ ნებელობა, ნებებული კი - ნებელობას დაქვემდებარებული საგანი ანუ ის, რაც გვნებავს (როგორც, მაგალითად, საჭმლისადმი სურვილის აღძვრისას, მარტივად სურვილი ესაა გააზრებული ნებელობა, საჭმლისადმი სურვილი - ზრახვა, თვით საჭმელი კი - ნებებული). ნებელობითი აღნიშნავს ნებელობითი ძალის მქონეს (მაგალითად, ადამიანს), მნებებელი კი - მას, ვინც იყენებს ნებელობას.

      საჭიროა იმის ცოდნა, რომ ნება ზოგჯერ ნებელობას ანუ ნებელობით ძალას ნიშნავს და იწოდება ბუნებისეულ ნებად, ზოგჯერ კი - ნებებულს და იწოდება განზრახულებით ნებად.

თავი ოცდამეჩვიდმეტე

მოქმედების შესახებ

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ ყველა ზემოთქმული ძალა - მცოდნეობითიც, ცხოველმყოფელობითიც, ბუნებითიცა და ხელობითიც - მოქმედებად ითქმის, რადგან მოქმედება - ესაა ყოველი არსების ბუნებითი ძალა და მოძრაობა. კიდევ: მოქმედება ესაა ყველა არსებაში შთანერგილი ბუნებითი მოძრაობა. აქედან ცხადია: რომელთა არსებაც იგივეა, მათი მოქმედებაც იგივეა, ხოლო რომელთა ბუნებანიც განსხვავებულია, მათი მოქმედებანიც განსხვავებულია, რადგან შეუძლებელია, რომ არსება მოკლებული იყოს ბუნებისეულ მოქმედებას.

      კიდევ: მოქმედება - ესაა თითოეული არსების ცხადმყოფელი ბუნებითი ძალა.

      და კიდევ: მოქმედება - ესაა გონისმიერი სულის ბუნებითი და პირველი მარადმოძრავი ძალა, ესე იგი, მისი მარადმოძრავი აზრი, ბუნებითად მისგან მარადის აღმოწყაროებული. მოქმედება - ესაა თითოეული არსების ბუნებითი ძალა და მოძრაობა, რასაც მოკლებულია მხოლოდ არაარსი.

      მოქმედებად ითქმის ისეთი საქმეებიც, როგორებიცაა: მეტყველება, მიმოსვლა, ჭამა, სმა და სხვა ამგვარი. ასევე, ბუნებითი განცდებიც ხშირად ითქმის მოქმედებებად. მაგალითად: შიმშილი, წყურვილი და სხვა ამგვარი. კიდევ, მოქმედებად ითქმის შესაძლებლობის სრულყოფა.

      ორგვარად ითქმის. სიტყვები: "შესაძლებლობით" და "მოქმედებით" მაგალითად: ძუძუმწოვარა ბავშვს გრამატიკოსად ვამბობთ შესაძლებლობით რადგან აქვს მას უნარი იმისა, რომ სწავლის შედეგად გრამატიკოსი გახდეს. ამასთან, გრამატიკოსსაც ვამბობთ შესაძლებლობით ან მოქმედებით გრამატიკოსად, კერძოდ - მოქმედებით გრამატიკოსად, როგორც გრამატიკის მცოდნეს, შესაძლებლობით გრამატიკოსად კი იმდენად, რამდენადაც შემძლეა იგი განმარტებისა, მაგრამ არ მოქმედებს განმარტებას. კიდევ, მოქმედებით გრამატიკოსად ვამბობთ მას, როდესაც იგი მოქმედებს ანუ განმარტავს.

      გვმართებს ვიცოდეთ, რომ მეორე მაგალითი საერთოა შესაძლებლობითისთვისაც და მოქმედებითისთვისაც. კერძოდ, მასში მეორადია შესაძლებლობითი, ხოლო პირველადია - მოქმედებითი.

      მოქმედება არის ბუნების უპირველესი, ერთადერთი და ჭეშმარიტი თვითარჩევითი ანუ გააზრებითი და თვითუფლებრივი სიცოცხლე და ჩვენეული სახოვნების შემამყარებელი. ამიტომ, არ ვიცი, როგორ ამბობენ განკაცებულ ღმერთად უფალს ისინი, რომლებიც ამისგან აკლებენ მას.

      მოქმედება არის ბუნების ქმედითუნარიანი მოძრაობა, ხოლო ქმედითუნარიანად ის ითქმის, რაც თავისი თავისგან მოძრაობს.

თავი ოცდამეთვრამეტე

ნებაყოფლობითისა და უნებურის შესახებ

      ნებაყოფლობითობა რაიმე საქმეში ვლინდება. ასევე ისიც, რაც უნებურობად მისაჩნევია, რაიმე საქმეში ჩნდება, ბევრმა ვინმემ კი ჭეშმარიტად უნებური არა მხოლოდ ვნებულებას, არამედ საქმესაც განუკუთვნა. ამიტომ, გვმართებს ვიცოდეთ, რომ საქმე არის გააზრებული მოქმედება. საქმეებს მოსდევს ქება ან ძაგება. საქმეთა ნაწილი სიამოვნებით კეთდება, ნაწილი - წუხილით. ამის გამო, ნაწილი სასურველია მათი მკეთებლებისთვის, ნაწილი - ასარიდებელი. სასურველთაგან ნაწილი მარადის სასურველია, ნაწილი - მხოლოდ გარკვეულ დროს. ასევეა ასარიდებელნიც. კიდევ, ნაწილი თანაგრძნობას აღძრავს, ნაწილი შენდობის ღირსია, ნაწილი კი ზიზღს იწვევს და ისჯება.

      ამრიგად, ნებაყოფლობითს უთუოდ მოჰყვება ქება ან ძაგება. ამგვარი საქმენი კეთდება სიამოვნებით და ისინი სასურველია მათი მკეთებლებისთვის მუდამჟამს ან კიდევ მხოლოდ კეთების დროს.

      ის, რაც უნებურია, შენდობისა და თანაგრძნობის ღირსი ხდება, კეთდება კი უხალისოდ, არასასურველია და, ამასთან, ვერც ნასაქმევს სრულყოფს თავისი თავის მიერ, მიუხედავად იძულებისა.

      უნებურთაგან ნაწილი იძულებითია, ნაწილი - უმეცრებითი. იძულებითობა მაშინ არის, როდესაც მკეთებლობითი სათავე და მიზეზი გარეგანია, ანუ როდესაც სხვა გვაიძულებს, ჩვენ კი საერთოდ არ გვჯერა მისი, არც საკუთარი სურვილით ვთანხმდებით მას, არცთუ საერთოდ თანაშევეწევით, ანდა როდესაც ჩვენითვე ვაკეთებთ მას, რაც გვაიძულეს.

      ამრიგად, განსაზღვრების სახით ვიტყვით:

      უნებურია ის, რისი სათავეც გარეგანია და რასაც საკუთარი სურვილით არ თანხმდება ნაიძულები პირი (სათავედ ვამბობთ მკეთებლობით მიზეზს).

      უმეცრებითი უნებურობა მაშინ გვაქვს, როდესაც უმეცრების მიზეზი შემთხვევითია და ჩვენგან არ მომდინარეობს. თუ, ვთქვათ, ვინმე სიმთვრალეში მკვლელობას ჩაიდენს, უმეცრებით მოკლავს და არა უნებურად, რადგან უმეცრების მიზეზი ანუ სიმთვრალე თვით მისი ნამოქმედარია. მაგრამ თუ ვინმე ჩვეულ ადგილას გაისვრის ისარს და იქ გამვლელ მამას მოკლავს. მაშინ ითქმის, რომ მან უმეცრების გამო უნებურად ჩაიდინა ეს საქმე.

      ამრიგად, ორგვარია რა უნებური, - ერთი მხრივ, იძულებითი და, მეორე მხრივ, უმეცრებითი, - ორივე მათგანს უპირისპირდება ნებაყოფლობითი. რადგან ნებაყოფლობითი სწორედ ისაა, რაც არც იძულებით, არც უმეცრებით არ ხდება. ასე რომ, ნებაყოფლობითი არის ის, რისი სათავეც, ესე იგი, რისი მიზეზიც თვით მასშივეა, ვინც თითოეულად იცის, რა უნდა მოხდეს და როგორ. თითოეულად [საცოდნელია] ის, რასაც რიტორთა შორის გარემოებითი ნაწილები ეწოდება. კერძოდ. ვინ (ესე იგი, გამკეთებელი), ვის (ესე იგი მას, ვისაც ევნო), რა (ესე იგი, თვით ის, რაც გაკეთდა). თუ, ვთქვათ, მკვლელობა ჩაიდინა ვინმემ, რით (ესე იგი, რა იარაღით), სად (ესე იგი, რა ადგილას), როდის (ესე იგი, რომელ დროს), როგორ (ესე იგი, როგორი იყო ქმედების გვარი), რის გამო (ესე იგი, რა მიზეზით).

      უნდა ვიცოდეთ, რომ არსებობს ზოგი რამ იმგვარი, რაც ნებაყოფლობითსა და უნებურს შორისაა. ისინი თუმცა უსიამოვნოა და შემაწუხებელი ჩვენთვის, მაგრამ უფრო დიდი ბოროტების შიშით მათ ვამჯობინებთ. ასეთია, მაგალითად, ის შემთხვევა, როდესაც გემის ჩაძირვის შიშით გადავყრით ხოლმე, რაც ხომალდშია.

      უნდა ვიცოდეთ, რომ ბავშვები და პირუტყვები ნებაყოფლობით აკეთებენ, მაგრამ არა არჩევანისამებრ. ასევე, რასაც მრისხანების მიზეზით ჩავდივართ წინასწარი განზრახვის გარეშე, ნებაყოფლობით ვაკეთებთ ამას, მაგრამ არათუ არჩევანითაც. როდესაც ანაზდად მეგობარი გვესტუმრება, ამგვარი რამ ნებაყოფლობითია ჩვენთვის, მაგრამ არა არჩევანისეულიც. ასევე, თუ ვინმე უეცრად განძს წააწყდება, ნებაყოფლობით წააწყდება მას, მაგრამ არა არჩევანითაც.

      ყოველივე ეს ნებაყოფლობითია, რადგან სასიამოვნოა, მაგრამ არა არჩევანისეულიც, რადგან არ არის განზრახვისმიერი, ხოლო არჩევანს, როგორც ითქვა, უთუოდ წინ უნდა უძღოდეს განზრახვა.

თავი ოცდამეცხრამეტე

იმის შესახებ, რაც ჩვენზეა დამოკიდებული; ესე იგი, თვითუფლებრივის თაობაზე

      მსჯელობა თვითუფლებრივის შესახებ (ანუ იმის თაობაზე, რაც ჩვენზეა დამოკიდებული) უპირველესად იმის გამოძიებით უნდა დავიწყოთ, არის თუ არა რაიმე ჩვენზე დამოკიდებული, რადგან ბევრი ვინმეა, ვინც ამას ეწინააღმდეგება. შემდეგ უნდა გავარკვიოთ, რა არის ჩვენზე დამოკიდებული და რისი უფლებამოსილება გვაქვს. ბოლოს, გამოსაკვლევი იქნება მიზეზი, თუ რის გამო შეგვქმნა ჩვენ თვითუფლებრივნი შემოქმედმა ღმერთმა.

      ამრიგად, დავიწყებთ რა პირველი საკითხით, უპირეელესად იმას აღვნიშნავთ, რომ არის რაღაც ჩვენზე დამოკიდებული, დავამტკიცებთ კი ამას თვით მოწინააღმდეგეთა დებულებების საფუძველზე და ასე ვიტყვით:

      ყველა მოვლენის მიზეზად ან ღმერთს ამბობენ ან აუცილებლობას ან სვეს ან ბუნებას ან ბედს ან კიდევ ხდომილებას. მაგრამ: ღვთის საქმეა არსება და წინაგანგება; აუცილებლობისა - მარადის იგივედ მყოფთა მოძრაობა; სვისა - აუცილებლობის ძალით სრულყოფა იმისა, რაც მისგანაა (რადგან სვეც აუცილებლობას განეკუთვნება); ბუნებისა - წარმოქმნა, ზრდა, ხრწნა, მცენარეები და ცხოველები; ბედისა - იშვიათობანი და მოულოდნელობანი (რადგან ბედს განსაზღვრავენ, როგორც თანხვდომასა და თანხვედრას ორი მიზეზისას, რომელთაც არჩევანისგან აქვთ დასაბამი და რომლებიც ჩვეულებრივისგან განსხვავებულ რამეს სრულყოფენ, როგორიცაა, მაგალითად, საფლავის თხრისას განძის პოვნა, რადგან არც განძის ჩამდებს ჩაუდია იგი იმ მიზნით, რომ გამთხრელს ეპოვა, არცა მპოვნელს უთხრია საფლავი იმ მიზნით, რომ განძი ეპოვა, არამედ პირველმა ჩადო იმიტომ, რომ სურვილისამებრ ამოეღო, ხოლო მეორემ გათხარა იმიტომ, რომ საფლავი ჰქონოდა, მაგრამ მოხდა კი იმისგან განსხვავებული რამ, რა არჩევანიც ორივე მათგანს ჰქონდა); ხდომილებისა - უსულოთა და პირუტყვთა შემთხვევები, რაც არც ბუნებრივია, არც ხელოვნური.

      აი, ამგვარად ამბობენ ისინი. მაგრამ რომელ მათგანს დავუქვემდებაროთ ადამიანთაგან [ნამოქმედარნი], თუკი ადამიანი თვითვე არ არის მიზეზი და სათავე საქმისა? მართლაც, არც ის შეიძლება, რომ ღმერთს განვუკუთვნოთ ზოგი მისი უშვერი და უსამართლო საქმე, არც აუცილებლობას (რადგან ამგვარი საქმეები მარადის იგივედ მყოფთა თვისება არაა), არც სვეს (რადგან სვეს ეკუთვნის არა ის, რაც შესაძლებელია, არამედ ის, რაც აუცილებელია), არც ბუნებას (რადგან ბუნების საქმეა ცხოველები და მცენარეები), არც ბედს (რადგან ადამიანთა საქმეები იშვიათი და მოულოდნელი არ არის), არც ხდომილებას (რადგან უსულოთა და პირუტყვთა შემთხვევებს ამბობენ ხდომილების კუთვნილებად). ამრიგად, რჩება ის, რომ ვინც საქმეს აკეთებს, ესე იგი, თვით ადამიანი უნდა იყოს თავისი საქმეების სათავე და მათზე უფლებამოსილი.

      კიდევ, თუ ადამიანი არანაირი საქმის სათავე არ არის, ზედმეტი ყოფილა მისთვის განმზრახველობა, რადგან რაში გამოიყენებდა იგი განზრახვას, თუ არანაირი საქმის ბატონ-პატრონი არ იქნებოდა? ყველა განზრახვის საგანი ხომ საქმეა უკიდურესი უგუნურება იქნებოდა, თუკი ზედმეტად წარმოგვიჩნდებოდა ის, რაც ადამიანის ნიჭთა შორის უმშვენიერესია და უპატიოსნესი. ასე რომ, თუკი რაიმეს განიზრახავს ადამიანი, საქმისათვის განიზრახავს, რადგან სწორედ საქმისთვისაა და საქმის გამოა ყოველი განზრახვა.

თავი მეორმოცე

მომხდართა შესახებ

      მომხდართაგან ნაწილი ჩვენზეა დამოკიდებული, ნაწილი კი - არა. ჩვენზეა დამოკიდებული ის, რისი კეთების თუ არკეთების უფლებამოსილნიც ჩვენვე ვართ, ესე იგი, ყველაფერი, რაც ჩვენს მიერ ნებაყოფლობით კეთდება (რადგან თუ რომელიმე საქმე ჩვენზე არ არის დამოკიდებული, არც ითქმის, რომ ნებაყოფლობით ვაკეთებთ მას), ანუ, მარტივად, - რასაც მოჰყვება ქება თუ ძაგება და რაზეც ვრცელდება წაქეზება და რჯული. საკუთრივ ჩვენზეა დამოკიდებული ყოველივე სულისმიერი და, აგრეთვე, ყოველივე ის, რის შესახებაც განვიზრახავთ, ხოლო განზრახვა იმას განეკუთვნება, რაც თანაბრად შესაძლებელია. თავის მხრივ, "თანაბრად შესაძლებელი" - ესაა იმგვარი შემთხვევა, როდესაც ერთიც ძალგვიძს და მისი საწინააღმდეგოც, ხოლო არჩევას ჩვენი გონება ახდენს, და ეს არის საქმის დასაბამი.

      ამრიგად, ჩვენზეა დამოკიდებული, რაც კი თანაბრად შესაძლებელია, როგორც, მაგალითად, ის, რომ ვიმოძრაოთ და არ ვიმოძრაოთ, აღვიძრათ და არ აღვიძრათ, ვისურვოთ ის, რაც აუცილებელი არ არის, და არ ვისურვოთ, ვიცრუოთ და არ ვიცრუოთ, მივცეთ და არ მივცეთ, გავიხაროთ და არ გავიხაროთ იმით, რაც გასახარებელია ან კიდევ - რაც არ არის გასახარებელი... და სხვა ამგვარი, რაშიც კი არის სათნოებისა და ბოროტების საქმენი. აი, ამათი უფლებამოსილნი ვართ.

      თანაბრად შესაძლებელთაგანია ხელობებიც, რადგან ჩვენზეა დამოკიდებული შევუდგებით იმ ხელობას, რომელსაც ვინებებთ, თუ არ შევუდგებით.

      საჭიროა ვიცოდეთ, რომ არჩევა იმისა, რაც გასაკეთებელია, ჩვენზჟა დამოკიდებული, მაგრამ საქმე ხშირად ბრკოლდება წინაგანგების რამ გვარით.