კაცობრიობის ისტორიის დასაბამიდანვე ნათლად გამოიკვეთა ორი კულტურის - აღმოსავლურისა და დასავლურის - ურთიერთსაპირისპირო ხასიათი. აღმოსავლურ კულტურას საფუძვლად უდევს სრული დაქვემდებარება ზეადამიანური ძალებისადმი ყველა სფეროში; დასავლური კულტურის საფუძველი კი - ადამიანის მოქმედების სრული დამოუკიდებლობაა. ის ზეადამიანური ძალა, რომელსაც ემორჩილებოდა აღმოსავლური ცხოვრება, მრავალგზის და მრავალნაირად ცვლიდა გამოვლინების ფორმებს ტომებისა თუ ეპოქების თავისებურებათა შესაბამისად; დასავლურ ცხოვრებაში კაცობრივი საწყისიც სხვადასხვაგვარად ვლინდებოდა. მაგრამ კერძო ფორმათა შორის განსხვავება ვერ ფარავს ამ ორი წარმონაქმნის არსობრივ კონტრასტს. უძველეს ისტორიაშიც ეს კონტრასტი უკვე საკმაოდ მკვეთრად აისახა. აღმოსავლური კულტურები წარმოიშვა გვაროვნული ყოფის ნიადაგზე; დასავლური კულტურები კი - მებრძოლთა რაზმების ყოფითი წესის უპირატესი ზეგავლენით. არისტოტელე მიიჩნევს, რომ აღმოსავლეთის ხალხი, როგორც ასეთი, მართული ადამიანებისგან შედგებოდა, ანუ მთლიანი გვარებისა და სახლებისგან - აქედან მომდინარეობს მონარქია, როგორც მართვის შინაური ფორმა. ელადაში კი (და მთლიანად დასავლეთში) საზოგადოებას თავისუფალი ადამიანები შეადგენდნენ - აქედან წარმოიშვა რესპუბლიკა.

      ზეკაცობრივი საწყისისადმი დამოკიდებულებიდან გამომდინარე, აღმოსავლურმა წარმონაქმნმა შეიმუშავა გარკვეული ზნეობრივი იდეალი, რომლის მთავარი ნიშანთვისებებია მორჩილება და ზეგარდმო ძალებისადმი სრული დაქვემდებარება. იოლი დასანახია ამ სიქველეთა შიდა მხარე: მონური მორჩილება, აპათია, გადმოცემასა და სიძველეებთან მიბმულობა - ყოველივე ეს უმოქმედობასა და ჩაკეტილობას ბადებს.[1] საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ სფეროში აღმოსავლეთის ხალხთა სულისკვეთებამ პატრიარქალური დესპოტია შექმნა, ამ დესპოტიის უკიდურესი გამოვლინება კი - თეოკრატიაა. გონებრივ სფეროშიც, რომელიც აქ ზეგარდმო ძალების მსახურთა პრივილეგიად ითვლებოდა (ბრამინები, მოგვები, ქალდეველები, ეგვიპტელი ქურუმები), რელიგიური ინტერესი ჭარბობდა, აზროვნება და შემეცნება თეოსოფიურ იდეას უკავშირდებოდა. დაბოლოს, მატერიაზე ზემოქმედების შემოქმედებითი პროცესი (ერთი მხრივ, ნატიფი ხელოვნება, ხოლო მეორე მხრივ, მიწათმოქმედება და მედიცინა) საკრალური ქმედების ხასიათს ატარებდა და მთლიანად ექვემდებარებოდა რელიგიას. მიწათმოქმედება ღვთაებისადმი მიძღვნილ რიტუალს წარმოადგენდა; მხოლოდ ქურუმს შეეძლო, მკურნალი გამხდარიყო; ნატიფი ხელოვნება, რომლის ნიმუშებიც ტაძრებში იყო თავმოყრილი, აგრეთვე მაგიურ ქმედებასთან იყო დაკავშირებული და რელიგიური შემოქმედების, ანუ თეურგიის, წრეს კრავდა. ამგვარად, ყოველივე, როგორც საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, ასევე აზროვნებასა და ხელოვნებაში, ღვთაებას ემსახურებოდა, კაცობრივ ძალებს კი დაქვემდებარებული და პასიური მნიშვნელობა ჰქონდა.

      დასავლეთში როლები შეიცვალა. ძველ სამყაროში დასავლეთის კულტურა შეიქმნა ბერძნული რესპუბლიკებისა და რომის მიერ. ბერძნული ქალაქები უსახლკარო გადამთიელთა ლაშქრებმა დააარსეს, რომი კი - ავაზაკთა ხროვამ. გარკვეულწილად, აქედან მომდინარეობს დასავლელი ადამიანის სიქველეები - დამოუკიდებლობა და ენერგია, აგრეთვე მანკიერებანიც პირადული ამპარტავნება, თვითნებობასა და შუღლისაკენ მიდრეკილება. ბერძნებისა და რომაელთა საზოგადოებრივი ცხოვრება განისაზღვრებოდა მოქალაქეთა თვითმმართველობით, რომელთა მატერიალური უზრუნველყოფა მონებისა და ნახევრადმონების კლასის ხარჯზე ხდებოდა. გონებრივმა სფერომ და მხატვრულმა შემოქმედებამ აქ რელიგიისაგან სრული დამოუკიდებლობა შეიძინა: აღმოსავლური თეოსოფიისა და თეურგიის ნაცვლად ელინთა გენიამ კაცობრიობას უბოძა წმინდა ფილოსოფია და წმინდა ხელოვნება. აქ ყველგან ვხვდებით კაცობრივი საწყისის მოქმედების სრულ დამოუკიდებლობას და, შემთხვევითი როდია, რომ შემდგომში კლასიკური სამყაროს შესწავლას humaniora ეწოდა.

      ცხადია, ეს ორი საპირისპირო წარმონაქმნი ერთბაშად არ ჩამოყალიბებულა და მათი ისტორიული მნიშვნელობის გასაგებად ჩვენ გვმართებს ამ წარმონაქმნთა განვითარების უმთავრესი ფაზების გამოყოფა.

      მე უკვე მოგახსენეთ, რომ ის ზეკაცობრივი ძალა, რომლის მორჩილიც იყო აღმოსავლეთი, მრავალნაირ ფორმას ღებულობდა. აღმოსავლელ ადამიანს სჯეროდა ამ ძალის არსებობისა და ემორჩილებოდა მას, მაგრამ რას წარმოადგენდა ეს ძალა - იყო საიდუმლო და უდიდეს კითხვას ბადებდა. ღვთაებებს დამორჩილებული აღმოსავლელი ხალხი ჭეშმარიტ ღმერთს ეძებდა. ამ ძიებითაა განპირობებული აღმოსავლური კულტურის საერთო განვითარება. თავდაპირველად ზეკაცობრივი ძალა ადამიანს ევლინება გარე ბუნების მოვლენებისა და ძალების ფორმით. ბუნების მითოლოგიური რელიგიის ეტაპი ყველა ხალხს აქვს გავლილი, მაგრამ აღმოსავლურ წარმართობაში ამ რელიგიამ თავისი განსაკუთრებული ძალა გამოავლინა. ინდოეთის შემაძრწუნებელი სამსხვერპლოები და ეგვიპტის სერაპიუმები, ჯაგერნატის სისხლიანი ეტლი და ფრიგიის ღვთაებათა დედის ფორანი მისი გაშმაგებული თვითსაჭურისებითურთ, ინდოელი დურგის ადამიანთა თავის ქალებისაგან ასხმული ყელსაბამი და მოლოქის ალი - ყოველივე ეს საკმარისია იმის დასამოწმებლად, რაოდენ შემზარავი სერიოზულობით ეთაყვანებოდა და ემსახურებოდა აღმოსავლელი ადამიანი ბუნების ღვთაებებს. მაგრამ აღმოსავლელიც საკუთარ თავს, რა თქმა უნდა, ადამიანად აცნობიერებდა და ოდესმე უნდა გაეცნობიერებინა თავისი უპირატესობა გარე ბუნებაზე. დათრგუნული გარე ბუნების დამანგრეველი ძალით, რომლის ბოლო სიტყვაა სიკვდილი, ადამიანი შინაგანად ქედს აღარ იხრის ამ ძალის წინაშე და მას ბოროტებად აღიარებს. განიცდიდა რა სრული უძლურების ფაქტს, ადამიანმა გააცნობიერა თავისი სულიერი უპირატესობა ბუნების ძალებზე, რაც გამოიხატა მის მიერ გარკვეული უნარის შეძენაში, მას უკვე ძალუძს თქვას: არ მინდა და არ მეშინია. ადამიანმა უარი განაცხადა ბუნებისეული ცხოვრების სიკეთეებზე და საკუთარი შიში დაძლია ბუნების ძალთა ბოროტების წინაშე. სწორედ თავისი უკიდურესი დაძაბულობის გამოვლინებებში ბუნების რელიგია უმხელდა ცნობიერებას საკუთარ უსუსურობას. ადამიანი, რომელიც ბუნების ღვთაების საკურთხეველზე ნებაყოფლობით დებდა საკუთარ სიცოცხლეს, სწორედ ამ ქმედებით დგებოდა ღვთაებაზე მაღლა: ღვთაებას ბუნებისეული ცხოვრების სიკეთეებისა და უბედურებების გარდა ხომ აღარაფრის მოცემა შეეძლო. სწირავდა რა მსხვერპლად საკუთარ თავს, ადა- მიანი ნათლად აჩვენებდა, რომ პირველი მას აღარ სჭირდება, მეორისა კი - არ ეშინია, და მაშინ რაღაა მისთვის ეს ღვთაება? შეუძლია კი ადამიანს, ეთაყვანებოდეს ისეთ მოქმედთ, რომლებსაც მისი ნების ზევით ძალა არ გააჩნიათ, რომლებსაც რაიმე ჭეშმარიტად ფასეულის არც მოცემა ძალუძთ და არც წართმევა? ადამიანი თავისუფალია მათგან, ის მათზე მაღლა დგას. გარე ბუნებისა და მატერიალური ღვთაებებისაგან გათავისუფლების ამ უდიდესმა აქტმა - ადამიანის სულის პირველმა გამოღვიძებამ - თავისი აღსრულება ინდოეთში ჰპოვა და მას ბუდიზმი ეწოდა. მაგრამ ინდოეთი, თუნდაც არიული ტომის მიერ განაყოფიერებული, აღმოსავლურ ტიპს განეკუთვნება მაინც: ბუდიზმში გაღვიძებულმა ინდოეთის გენიამ საკუთარ თავში ვერ ჰპოვა დადებითი ძალები ახალი ცხოვრებისთვის და, საგნობრივი ბუნების კულტისგან გათავისუფლებულმა, ქმედითუნარიანი კულტუ რა ვერ შექმნა და, გადააბარა რა ეს საქმე დასავლეთს, ელადას, თავად არარას ჭვრეტას მიეცა. მიუხედავად იმისა, რომ ბუდისტურ რელიგიაში ადამიანი (გაღვიძებული ბრძენის სახით) აცნობიერებს ბუნებისეული ცხოვრების ამაოებას და ბუნების ღვთაებებზე მაღლა დგება, ისიც ამ ღვთაებებთან ერთად საყოველთაო არარაში უნდა გაქრეს. აღსანიშნავია, რომ თვითშეცნობისა და ყოველივე გარეგნულის უარყოფის უდიდეს აქტშიც კი აღმოსავლეთის ადამიანი ეძებს არა საკუთარ თავს, არამედ ღმერთს, არა საკუთარი სურვილების დაკმაყოფილებას, არამედ ობიექტურ ჭეშმარიტებას; და თუკი ამ ძიების შედეგად მიიღება სრული უარყოფა, ეს უარყოფაც მისთვის საკუთარ თავზე მეტად მაღლა დგას და ბევრად ფასეულია. მთელი სამყარო ყველა ღვთაებასთან ერთად, ინდრა და ბრაჰმაც, თაყვანსაცემად ადამიან ბუდასთან მიდიან, თავად ბუდა კი საკუთარი «მე»-ს წაშლას ეძებს - და ყოველი ქმნილება, ყველა ღვთაება ეთაყვანება მას, რადგანაც მან სრულად გააცნობიერა ინდივიდუალური ყოფიერების არარაობა, თავად მიემართება და სხვებიც ნირვანამდე მიჰყავს.

      მაგრამ ამ თვალსაზრისით - რელიგიური თვალსაზრისით (აღმოსავლური ცხოვრების შეფასებისას კი ეს ერთადერთი კანონიერი ხედვაა) - ბუდისტური ნირვანა შეუძლებელია იყოს მხოლოდ უარყოფის განყენებული ცნება, არარას ცნება; ამგვარი მიდგომა ჩამოყალიბდა ევროპელი მეცნიერის წარმოდგენაში, რომელიც ამ საგნებზე საკუთარი გააზრების სიმაღლეებიდან გამომდინარე მსჯელობს. აღმოსავლელი ბრძენისათვის, რომელსაც ადამიანის გონის არ სჯერა და უზენაეს ჭეშმარიტებას ეძებს, ნირვანა ამ უმაღლესი ჭეშმარიტების უარყოფითი განსაზღვრებაა, ჭეშმარიტი ღმერთის პირველი ჭეშმარიტი სახელი. და, მართლაც, ჭეშმარიტი ღმერთი ყოველგვარ განსაზღვრებას აღემატება: ჩვენს არსებობასთან მიმართებაში ღმერთი არის არარსებული ან ზეარსებული (ნპერონ). რელიგიურ წარმოდგენაში ღმერთი, პირველ ყოვლისა, არის აბსოლუტი, ანუ უპირობო და უსასრულოა, ყოველგვარი სხვაობისა და ყოველგვარი მრავლობითობისაგან განყენებული - გრძნობებისაგან სრულიად თავისუფალი მყოფობა და ყოვლისმომცველი ერთიანობაა. ინდოეთი ღმერთს თავიდანვე გონებაჭვრეტითი გზით ეძებდა და ამ ძიებაში ჭეშმარიტი ღმერთის, როგორც წმინდა, ყოველივესაგან განყენებული უსასრულობის, აღიარებამდე მივიდა. უდაოდ, ეს არის ჭეშმარიტება, თუმცა როდია სრული ჭეშმარიტება. აღმოსავლეთის რელიგიური აზრის განვითარება ინდურ მსოფლმჭვრეტელობაზე არ შეჩერებულა.

      ამ მსოფლმჭვრეტელობაში უკვე ჩადებულია გაორება და წინააღმდეგობა. თუკი ჭეშმარიტებად აქ მხოლოდ უპირობო და უსასრულო სულიერებაა აღიარებული (როგორც არ უნდა იყოს მოხსენიებული - პარამატმანი, ბრაჰმანი, პურუშა, ნირვანა), მაშინ ამ ერთიანი უპირობო სულიერების პირისპირ დგება ბუნების მრავლობითი და დროში განვრცობილი ყოფიერება, რომელსაც მხოლოდ და მხოლოდ ცნობიერება აღემატება. თუმცა, ეს ყოფიერება მოჩვენებითად ითვლება, განიმარტება როგორც ცდუნება ან ზმანება (მაია). მაგრამ ის, როგორც მოჩვენება და სიცრუე, მაინც არსებობს, თანაც შეუძრველად არსებობს. შეიმეცნეს რა სასრული ყოფიერების ამაოება (სანსარა), ბუდათა მთელი რიგი მივიდა ნირვანამდე, ხოლო სანსარა სულ ღელავს და თავგზას უბნევს ადამიანს, მაია კი დაუღალავად თავისი მაცდური საფარველის ახალ და ახალ გრეხილებს ქარგავს. თუკი მაიას ამ საფარველს, ე. ი. მატერიალურ ცხოვრებას, ჩვენ ცრუდ ვაღიარებთ, ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ის არ არსებობს (მაშინ სიცრუეც არ იქნებოდა), არამედ ნიშნავს, რომ ეს ცხოვრება ყოფიერების ღირსი არ არის, ისეთი რამ არის, რაც არ უნდა არსებობდეს. ის, რაც არ უნდა არსებობდეს და მაინც არსებობს, შეუძრველად დგას და განამტკიცებს საკუთარ ყოფიერებას - ბოროტებაა. რადგანაც მოცემული ყოფიერება (სამყაროსა და ადამიანისა) - სიცრუეა, იგი არს ბოროტება. ამ საყოველთაო ბოროტების საპირისპიროდ ჭეშმარიტი ზებუნებრივი საწყისი განისაზღვრება როგორც სიკეთე. ამგვარად, ზეარსობრივი ჭეშმარიტებისა და ცრუ ყოფიერების გონებაჭვრეტით და მეტაფიზიკურ დაპირისპირებას ცვლის სიკეთისა და ბოროტების ეთიკური (ზნეობრივი) დაპირისპირება. ბრაჰმანსა და მაიას, ნირვანასა და სანსარას სანაცვლოდ გვევლინებიან ორმუზდი და ჰარიმანი. ამ ახალ საწყისთა პრაქტიკული და აქტიური ხასიათიდან გამომდინარე, თავად დაპირისპირება მათ შორის გვევლინება როგორც მათი ქმედითი ბრძოლა. ბუნებრივია, ეს ბრძოლა კეთილი საწყისის გამარჯვებით დამთავრდება, ხოლო ადამიანი არჩევანის წინაშე დგება: ან ორმუზდს ემსახურო და გაიმარჯვო მასთან ერთად, ან დაიღუპო მის მეტოქესთან ერთად. ბრძოლა და გამარჯვება არ ხდება ადამიანში და ადამიანისათვის: საქმე იმართება კეთილ და ბოროტ საწყისთა საკუთარი ძალებით და საკუთარი მიზნებისათვის, ადამიანს კი ძალუძს მხოლოდ, მიემხროს ერთს ან მეორეს და მათი ხვედრი გაიზიაროს. როგორც ცნობილია, ამგვარი დუალისტური შეხედულება წარმოადგენს ზენდური რელიგიისა და მთელი ირანული კულტურის საფუძველს, რომელსაც წინა აზიის სხვა წარმონაქმნებიც მეტნაკლებად ემხრობიან.

      ადამიანი ამ შემთხვევაშიც როდია დამოუკიდებელი. ის მოქმედი პირია მსოფლიო ისტორიაში (და არა მხოლოდ მჭვრეტელი, როგორც ინდოეთში), მაგრამ მხოლოდ დამხმარე მოქმედი პირია და მასზე არაფერია დამოკიდებული: ზეგარდმო ძალთა ბრძოლაში ადამიანი მხოლოდ მონაწილეა.

      სწორედ ეს ბრძოლაა მნიშვნელოვანი. მისი მიზანი - კეთილი საწყისის გამარჯვების ზეიმია. მაგრამ რა სახე უნდა მიიღოს ამ გამარჯვებამ? ბოროტი საწყისი ანადგურებს და სპობს, მისი გამარჯვება - ყოველივეს სიკვდილია. კეთილი ღვთაება განაცოცხლებს და ხსნა მოაქვს, მისი გამარჯვება - ყოველივეს სიცოცხლეა, და თუ ეს სრული გამარჯვებაა, მან ყოველივეს მარადიული სიცოცხლე უნდა უბოძოს.

      სიცოცხლისა და მარადიული სიცოცხლის იდეა საფუძვლად უდევს ეგვიპტურ რელიგიასა და კულტურას. ეგვიპტემ მთელი თავისი ძალით შეიყვარა სიცოცხლე როგორც კეთილი ღვთაების გამოვლინება, და ამიტომაც სიკვდილი მისი მთავარი საზრუნავი გახდა. ის მტკიცე იყო სურვილში - სიკვდილს არ შერიგებოდა, რადგან ცოცხალი ღმერთი სწამდა. ეგვიპტური ღვთაება არც მარტოდმყოფი და თავის თავში ჩაღრმავებული, ყოვლისმომცველი სული ბრაჰმანია, არც მკაცრი ორმუზდი, რომელსაც პირისპირ მხოლოდ მეტოქე უდგას და მათ შორის სასტიკი ბრძოლა იწყება; ეგვიპტური ღვთაება საკუთარ თავში ცოცხალ ურთიერთობათა დადებით შესაძლებლობას ატარებს, იგი ეუფლება მარადიულ ბუნებას როგორც სიცოცხლისა და განვითარების საწყისს; ამ ბუნების (როგორც მდედრობითი საწყისის) წყალობით იგი მარადიულ დაბადებაში საკუთარ თავს ეხსნება და ვითარდება ღვთაებათა სამეულებში, რომლებიც ერთმანეთთან ცოცხალ კავშირში იმყოფებიან.[2]

      ზოგადად, სიცოცხლე არის სულიერი საწყისის მატერიასთან, ანუ ბუნებასთან შეერთება, სულის განხორციელება, მატერიის განსულიერება. ადამიანისათვის სიცოცხლის მთავარ საკითხს, უპირველეს ყოვლისა, მისი ბუნებრივი ფიზიკური დაბადება წარმოადგენს. მაგრამ ეს დაბადება მარადიულ სიცოცხლეს ვერ ანიჭებს მას. მრავლდება რა ბუნების კანონის თანახმად, ადამიანი ერთდროულად როგორც სიცოცხლის, ასევე სიკვდილის ღვთაებებს - აგათოდემონს და კაკოდემონს - ემსახურება. მაგრამ მას ეს არა სურს. ადამიანი მატერიას ვერ ეუფლება და ვერ აქცევს თავის იარაღად - პირიქით, პასიურად ემორჩილება მის ზეწოლას და თავად იქცევა იარაღად - ფიზიკური დაბადების უსუსურობა აქედან მომდინარეობს. ამრიგად, ადამიანისათვის საჭიროა, გარეგან მატერიაზე მიმართოს თავისი გაცნობიერებული და ნებაყოფლობითი ქმედება, დაეუფლოს ამ მატერიას და მასში განახორციელოს უზენაესი სულიერი საწყისი ან, უკიდურეს შემთხვევაში, მისცეს მას მარადიული, იდეალური ფორმა. ამის უნარი კი შემოქმედებას, ან თავისი ფართო გაგებით, ხელოვნებას შესწევს, და ეს ეგვიპტელის რე ლიგიურ და სიცოცხლისეულ ამოცანად იქცა, სწორედ აქეთკენაა მიმართული ყველა მისი სანუკვარი მისწრაფება. თუკი ინდუსი თავის რელიგიაში მხოლოდ მჭვრეტელი იყო, ირანელი - მებრძოლი და მოქმედი, ეგვიპტელი უპირატესად გვევლინება როგორც ხელოვანი. მისი შეხედულების თანახმად, ხელოვნების მიზანს სიკვდილზე გამარჯვება, სიცოცხლის უკვდავყოფა, მკვდრის გაცოცხლება წარმოადგენდა. ხუროთმოძღვრის მსგავსად, მოქანდაკე-მხატვარი ნივთიერებას მარადიულ იდეალურ ფორმას აძლევდა. ეს ფორმები, რომლებმაც ჟამთასვლას გაუძლო, სიკვდილზე პირველი გამარჯვებაა; მათში ჭეშმარიტი სიცოცხლე არ არის, მაგრამ ეს მაინც ადამიანის ცოცხალი სულის მკვდარ ნივთიერებაზე გამარჯვებაა. მიწათმოქმედება, რომელსაც უცვლელი თანმიმდევრობით მკვდარი მიწიდან ცოცხალი და სიცოცხლის მომცემი მცენარეები ამოჰყავს - სიცოცხლის უფრო დიდი ზეიმია. მკვდარი მიწა ცოცხალი სულის მოქმედებით თავად იქცევა სიცოცხლის წყაროდ და თავის მცხოვრებთ ასაზრდოვებს. მიწათმოქმედება ეგვიპტელთა უმთავრესი ხელოვნება იყო; მაგრამ ამ ხელოვნებაშიც სიცოცხლის გამარჯვება არ იყო სრული და მყარი. ეგვიპტეში ქურუმთა მედიცინამ (სიცოცხლის ახალი ხელოვნება) განვითარების მაღალ საფეხურს მიაღწია, მაგრამ, როდესაც ცოცხლები კვდებოდნენ, მედიცინა უძლური იყო და ეგვიპტელი ამ მარცხს ვერ ურიგდებოდა - მას არ სურდა მკვდარი სხეული მკვდარი მიწისთვის მიებარებინა. იგი სათუთად ინახავდა ადამიანთა და ცხოველთა გვამებს - ყოველთა აღდგინებისათვის. და მხოლოდ ყოველივე მკვდრის ამ ნამდვილ გაცოცხლებაში, ყოველივე ხორციელის აღდგინებასა და განსულიერებაში ხედავდა ეგვიპტელი ყოფიერების უმაღლეს და საბოლოო მიზანს, რომლის სრულ აღსრულებას თვით ღვთაების მომავალი იდუმალი ქმედებისაგან ელოდა. საყოველთაო აღდგომის ან ყოველთა აღდგინების (αποκάταστασις των πάντων) ეს უდიდესი რელიგიური იდეა უმეტეს წილად ეგვიპტელებს ეკუთვნის მაშინ, როდესაც ეგვიპტეში აღმოსავლეთის რელიგიურმა ადამიანმა განვითარების ბოლო საფეხურს მიაღწია და სიცოცხლის იდეა გააღმერთა, მაგრამ გარე ბუნების სფეროში ამაოდ ცდილობდა სიცოცხლის უკვდავყოფას - დასავლეთის ადამიანი ცხოვრობდა და მოქმედებდა თავისუფლების სფეროში.[3]

      ეგვიპტის მოწაფე - ელადა - არ შემოიფარგლა მისი რელიგიური ხელოვნებით და შექმნა თავისუფალი ხელოვნება. იმ დროს, როდესაც აღმოსავლეთში შემოქმედება პირწმინდად ემსახურებოდა ღმერთებს, საბერძნეთში ღმერთები თავად იყვნენ პოეტთა შემოქმედების ნაყოფი; ჰეროდოტეს მოწმობით, ღმერთების სახელები და საქმეები ელინებისათვის მხოლოდ ჰომეროსისა და ჰესიოდეს მიერ გახდა ცნობილი.
ბერძნული პოეზია კაცობრივ საწყისს განადიდებდა ღვთაების წინაშე. «ილიადა» მოგვითხრობს, თუ როგორ ზრუნავდნენ ოლიმპოსის მკვიდრნი ადამიანთა საქმეებზე და რაოდენ უმნიშვნელო იყო მათი ძალისხმევა აქილევსის მხოლოდ ერთ გადაწყვეტილებასთან შედარებით, აქილევსისა, რომლის მოქმედებისა თუ უმოქმედობისაკენ ღმერთებისა და ადამიანების მთელი ყურადღება იყო მიპყრობილი! რარიგ უბადრუკი ჩანს ღვთაებათა ბოროტი, მაგრამ უძლური მეფე ადამიანის - ტიტანი პრომეთეოსის - პირისპირ, და რაოდენ უსუსურია არაადამიანური კანონის ავტორიტეტი ანტიგონეს ადამიანური გრძნობის წინაშე!

      გამოავლინა რა თავისუფალ ხელოვნებაში კაცობრივი საწყისის ძალა, საბერძნეთმა თავისუფალი ფილოსოფიაც შექმნა. მთავარ ფილოსოფიურ იდეათა შინაარსი აქ ახალი როდია: ეს იდეები აღმოსავლეთისთვისაც იყო ცნობილი. მაგრამ ჩანაფიქრი (წმინდა თეორიული ინტერესიდან გამომდინარე, საკუთარი გონით გამოიკვლიო ყოველივე არსებულის საწყისი) და თავისუფალი ფილოსოფოსობის ის ფორმა, რომელსაც ჩვენ პლატონის დიალოგებსა და არისტოტელეს თხზულებებში ვპოულობთ - იყო რაღაც ახალი, ადამიანის თავისუფალი გონის ქმედითუნარიანობის პირდაპირი გამოხატულება, რომელსაც აღმოსავლეთში არასდროს შევხვედრივართ, არც მანამდე, და არც შემდგომ.

      თავისუფალი კაცობრვი საწყისის ენერგიამ დაიცვა საბერძნეთი სპარსელთა შემოსევისაგან და ხელი შეუწყო კლასიკური კულტურის არნახულ აღმავლობას, მაგრამ შინაგანი ბოროტების წინაშე იგი უძლური აღმოჩნდა. ადამიანის მიერ შექმნილი ხელოვნება მხოლოდ გარეგნულად ალამაზებდა, მაგრამ არ გარდაქმნიდა ცხოვრებას და საფუძველში იმავე ბნელ ძალას ტოვებდა, კაცობრივი ბუნების იმ ბოროტებას, რომელიც საბერძნეთის ისტორიაში ქალაქების მუდმივ შინაომებსა და ყოველი რესპუბლიკის წიაღში პარტიებისა და კლასების ზღვარგადასულ, სასტიკ ბრძოლებში გამოიხატა. პოლისების თავისუფალი ცხოვრება მონობაზე იყო აგებული. გასაკვირი როდია, რომ ელინური ქალაქების საზოგადოებრივი ცხოვრება ძალადობისა და განხეთქილების სავალალო სურათს წარმოადგენდა.

      ადამიანი-შემოქმედი უძლური იყო საზოგადოებრივი ბოროტების წინაშე, ასევე უძლური იყო ადამიანი-მოაზროვნეც. ფილოსოფია მხოლოდ სხვადასხვა საკითხებზე მსჯელობით იფარგლებოდა და ცხოვრების გასაუმჯობესებლად არავითარ პრაქტიკულ რჩევებს არ იძლეოდა. პლატონი მარტოოდენ უტოპიებს ქმნიდა, არისტოტელე კი ყოფის არსებული ფორმების აღწერასა და სისტემატიზაციას ახდენდა და ამ ფორმათა ძირეულ ბოროტებას - მონობას - აკანონებდა. როგორც ხელოვნება, ასევე ფილოსოფია ბოროტი ცხოვრებიდან ყურადღების დროებით გადატანას თუ ახერხებდა და ადამიანის ნებაზე, რომელიც ამ ცხოვრების საფუძველს წარმოადგენს, ზეგავლენას ვერ ახდენდა. ადამიანი-შემოქმედისა და ადამიანი-მოაზროვნის საშველად ძლიერი ნებისყოფისა და პრაქტიკული გონის მქონე ადამიანი უნდა მოსულიყო.

      ძალაუფლების მოყვარულმა რომაელმა სამყაროს დროებითი მშვიდობა უბოძა და გაამართლა საკუთარი მოწოდება:

«ამპარტავანთ იმორჩილებ, მორჩილთ იცავ რა, მეფის ძალაუფლებით მართე ხალხები...»

      ადამიანის ნება (თავისუფლება) როგორც სამართლის საფუძველი - ესაა რომის იდეა. ცხოვრების კანონი - ადამიანის ნებაშია. მაგრამ რათა კანონად იქცეს, ერთი ნება უნდა იყოს, რადგანაც მრავალი ნება ერთმანეთს უპირისპირდება. მხოლოდ და მხოლოდ ერთი ადამიანის ნებას, რომლის წინაშეც ყველა თანასწორია, ძალუძს გახდეს კანონიც და ავტორიტეტიც. მრავალხელისუფლებიანობას სიკეთე არ მოაქვს: დაე, ერთი იყოს ხელისუფალი. თუ ერთი ადამიანის ნება სხვებისათვის კანონია, მაშინ რა არის ნება თავისთავად? როდესაც ნება აღარაფერს აღიარებს საკუთარ თავზე მაღლა, ის გვევლინება ერთპიროვნულ კანონმდებლად - რაც სრული განუკითხაობაა. ნება - თვით ადამიანია, და კლასიკური კულტურა, რომელიც კაცობრივ საწყისზეა დაფუძნებული, თავის სრულ გამოხატულებას ჰპოვებს თავად ადამიანის გაღმერთებაში - იმპერატორის აპოთეოზში. ანტიკური სამყარო ხელოვნების იდეალებითა და ფილოსოფიის იდეებით არ დაკმაყოფილდა: გაუჩნდა სურვილი, დამორჩილებოდა ცოცხალ პიროვნულ ძალას, რომელიც თავად ადამიანს წარმოადგენდა, და გააღმერთა კეისარი. კეისარი არ საჭიროებდა რაიმე განსაკუთრებული თვისებების ქონას, მასში ვერ ხედავდნენ რომელიმე ზეციური ძალის წარმომადგენელს - იგი, სწორედ როგორც ადამიანი, უზენაესი ღვთაება იყო - და მხოლოდ იმიტომ აღმერთებდნენ, რომ მასზე აღმატებული არავინ და არაფერი მოიაზრებოდა. ასეთი სრულყოფილი ერთპიროვნული მმართველი შეიძლებოდა მხოლოდ ერთი ყოფილიყო. ყველას ჰქონდა შესაძლებლობა, კეისარი გამხდარიყო, მაგრამ ყოველ ისტორიულ მონაკვეთში კეისარი ერთადერთი იყო.

      ეთაყვანებოდა რა კაცობრივ საწყისს, დასავლეთი სრულყოფილი ადამიანის ძიებაში იყო. აზროვნების სიმაღლეები და ელინების მიერ დანახული სხეულის ფორმის სილამაზე არ იყო საკმარისი; დასავლეთი უფრო შორს წავიდა და სრულყოფილებას თვით ადამიანში ეძებდა, ანუ მის უპირობო თავისუფლებასა და ერთპიროვნულ ნებაში. ტიბერიუსმა და ნერონმა კარგად უჩვენეს მსოფლიოს, თუ რა სრულყოფილების მქონეც შეიძლება იყოს ადამიანი. ყოველგვარ გარეგან განსაზღვრებასა და ჩარჩოებს აცდენილნი, ამა სოფლის მეუფენი თავად გვიჩვენებდნენ ადამიანის ბუნებას მის უპირობო თავისუფლებაში. ამგვარი თავისუფლება წარმოგვიდგა როგორც სრული სიგიჟე და უგუნურება. ეძებდა რა სრულყოფილებას ადამიანში, წუთისოფელმა ადამიანი გააღმერთა, მაგრამ მასში ცოფიანი მხეცი აღმოაჩინა. ნათელი გახდა, რომ ადამიანის სრულყოფილება თავად ადამიანში არ უნდა ეძიო.

      ამასობაში, აღმოსავლეთი ადამიანის სრულყოფილებას უარყოფდა და სრულყოფილი ღმერთის ძიებაში იყო. ინდოეთში ღმერთი მოიაზრებოდა როგორც სრულყოფილი უსასრულობა, ირანში - როგორც სრულყოფილი ნათელი და სიკეთე, ეგვიპტეში კი - როგორც სრულყოფილი სიცოცხლე. ამ ძიებისას აღმოსავლეთში დაიბადა სრულყოფილი ღმერთის - უსასრულობის, ნათლისა და სიკეთის - რეალობაში დანახვის და შეგრძ- ნების უდიდესი წყურვილი, იმ ღმერთის, რომელიც აღმოსავლელ ადამიანს ეცხადებოდა მხოლოდ გონისმიერ ჭვრეტაში ან მითიურ ინკარნაციებში. წუთისოფელს ღვთაებრივი ძალები ოდითგანვე ევლინებოდნენ, მაგრამ მათი გამოჩენა ხდებოდა წყალსა და ცეცხლში, ელვასა და ჭექა-ქუხილში, ცხოველების სხეულებსა და ადამიანებში. ქვეყანას ევლინებოდნენ, აგრეთვე, მითიური ღმერთკაცები, ღმრთის ძენი და უბედურებას აცილებდნენ ხოლმე ადამიანებს, იცავდნენ მათ ურჩხულებისაგან ან ველური მტრებისაგან და ასაჩუქრებდნენ ნივთიერი ძღვენით - ცეცხლითა და ოქროთი, პურითა და ღვინით. გამოავლენდნენ რა თავიანთ ღვთაებრივ ძალებს ადამიანის სხეულში, ეს მითიური ღმერთკაცები - კრიშნა და ოზირისი, ატისი და მელკარტი - აღასრულებდნენ თავიანთ გმირულ საქმეებს და სხეულთან ერთად ქრებოდნენ, თავის თავზე კი მარტოოდენ ზღაპრულ მოგონებას ტოვებდნენ. დაბოლოს, ადამიანისათვის საჭირო და აუცილებელი გახდა ღმერთის ჭეშმარიტი გამოცხადება, ღმერთსა და ადამიანს შორის უწყვეტი შუამავლობა.

      ეგვიპტის ისტორიულ ნიადაგზე, სადაც ჩვენ დავინახეთ აღმოსავლეთის რელიგიური აზროვნების განვითარების ბოლო ფაზა, ალექსანდრიაში - ელინური თავისუფალი განმანათლებლობით განაყოფიერებულ ეგვიპტის ნიადაგზე, ძველი სამყაროს ისტორიის დამლევს იბადება შეხედულება, რომელიც წარმოგვიდგენს სრულყოფილ ღმერთს, მთელი მისი სიწმიდით, როგორც ზეარსობრივ სიკეთეს, რომელიც თავის თავში მოიცავს სიცოცხლეს. ამავდროულად, სწორედ თავის თავში სრულყოფილ ღმერთზე წარმოდგენიდან გამომდინარე, იბადება ჩვენს სამყაროსა და ღმერთს შორის მუდმივი შუამავლობის მოთხოვნილება. ღმერთის უსასრულო სრულყოფილება თავად მას ხდის მიუწვდომლად ჩვენთვის და იწვევს შუამავლის საჭიროებას, ხოლო მეორე მხრივ, ამ შუამავლის გარეშე ჩვენი სამყარო, რომელიც სრულყოფილების მარადიული უქონლობისთვისაა განწირული, სწორედ ამით «დააკნინებდა» ღმერთის სიწმიდეს. თუ ღმერთი - სრულყოფილი უსასრულობაა და სისავსე, მას ვერ დააბრკოლებს ჩვენი ბუნების შემოსაზღვრულობა და თავს ჩვენშიც გამოავლენს. თუ ღმერთი - სრულყოფილი სიკეთეა, ის ადამიანს იცავს არა მხოლოდ ფიზიკური ბოროტებისაგან, რაც მატერიალურ პლანზე გმირულ მოქმედებაში შეიძლება აისახოს, არამედ სულიერი ბოროტებისგანაც თვით ადამიანის ზნე-ობრივ ძალასთან შინაგანი შეერთების მეშვეობით. დაბოლოს, თუ ღმერთი - სრულყოფილი სიცოცხლეა, ის საკუთარი მოქმედებით კურნავს, აცოცხლებს და აღადგენს ჩვენს მოკვდავ ბუნებას. დაინახო ღმერთის გამოვლინება ადამიანში - საკმარისი როდია; საჭიროა, რომ ღმერთი ჭეშმარიტად განკაცდეს, ანუ არა მხოლოდ ხორცი შეისხას, არამედ გაითავისოს კაცის შინაგანი არსი, მისი გონიერი სამშვინველი, მისი ნება და ზნეობრივი ქმედება.

      დასავლეთმა კეისრის აპოთეოზში ადამიანის თვითნებობა გააღმერთა, ანუ ადამიანის საკუთარი ნება, მაგრამ ეს ნება, თავისთავად ფუჭი, ყოველგვარ ზნეობრივ შინაარსს მოკლებული აღმოჩნდა:

      აქედან მომდინარეობს სწორედ ამ შინაარსის მოთხოვნილება, ვითარსის ნაცვლად ადამიანის არსის ჭეშმარიტი განღმრთობის, ცოცხალი ღმერთის ჭეშმარიტ სრულყოფილებასთან თვით ადამიანის შეერთების მოთხოვნილება. ამავე დროს, აღმოსავლეთშიც უკვე მომწიფდა სრულყოფილი ღმერთის სწორედ თვით ადამიანში, მის ზნეობრივ ნებაში განხორციელების მოთხოვნილება. სრულყოფილი ადამიანის ძიების პროცესში დასავლეთმა შეიგრძნო, რომ ადამიანი საკუთარი ძალებით სრულყოფილებას ვერ მიაღწევს, ეს მიიღწევა მხოლოდ შინაგან შეერთებაში ღმერთის სრულყოფილებასთან. აღმოსავლეთმა კი შეიგრძნო, რომ სრულყოფილი ღმერთი თავის სრულყოფილებას გამოავლენს მხოლოდ სრულ ადამიანში. დასავლეთის ცრუ ღმერთი ადამიანი-კეისარიც, აღმოსავლეთის მითიური ღმერთკაცებიც - ერთხმად მოუხმობდნენ ჭეშმარიტად განკაცებულ ღმერთს.

      ქრისტიანობა - სრული ღმერთის სრულ ადამიანში გამოცხადებაა.

      სრული ადამიანი არის ის, ვინც კაცობრივი საწყისის სრულ ძალასა და ენერგიას მოიცავს და ყოველივე კაცობრივს თავის თავში ნებაყოფლობით და უპირობოდ უმორჩილებს უზენაეს ღმერთს. ღვთაებრივი ძალებისადმი დამორჩილება დამახასიათებელი იყო მთელი აღმოსავლეთისათვის, მაგრამ ეს იყო მხოლოდ პასიური მორჩილება, რადგანაც კაცობრივ საწყისს არ გააჩნდა თავისუფლება და ენერგია. ღმერთის ნებას პირუტყვიც ემორჩილება, მაგრამ ეს როდი აღამაღლებს მის ღირსებას. მეორე მხრივ, დასავლეთმა, სადაც კაცობრივი საწყისი თავისუფლების საფუძველზე განვითარდა, ვერა და ვერ მოიძია ღმერთი თავის წიაღში და მის ძალთ იყო მხოლოდ შორეული ღმერთის თაყვანისცემა. ძველ სამყაროში მხოლოდ ერთ ერს, თავისი ცოცხალი და მძაფრი რელიგიური შეგრძნებით (ღმერთთან კავშირის შეგრძნებით) ჰქონდა კაცობრივი საწყისის უდიდესი ძალა, ანუ ზნეობრივი თავისუფლება. ებრაელი ერისთვის დამახასიათებელი ადამიანური სუბიექტურობის ენერგია შესაძლებლობას აძლევდა ადამიანს, ღმერთთან პირადი ურთიერთობა დაემყარებინა: ის მზად იყო, რათა ღმერთი მიეღო. შემთხვევითი როდია, რომ ღმერთი იუდეაში განკაცდა. მამამთავარ აბრაამის რწმენის აქტიდან ნაზარეველი მარიამის რწმენის აქტამდე მოყოლებული, ებრაელთა წმიდა ისტორია არის ღმერთისა და ადამიანის ურთიერთობის გარკვეული პროცესი, ადამიანის მუდმივი, პირადი და ზნეობრივი ურთიერთობა მის ცოცხალ ღმერთთან, და ეს ისტორია ბუნებრივად დაგვირგვინდა ადამიანის მთელ არსებასთან (გონიერ სამშვინველთან და მატერიალურ სხეულთან) ცოცხალი ღმერთის პიროვნული შეერთებით.

      ქრისტეში გაცხადებული განკაცების საიდუმლო - სრული ღმერთის პიროვნული შეერთება სრულ ადამიანთან - არა მხოლოდ ღვთისმეტყველებისა და ფილოსოფიის უდიდესი ჭეშმარიტებაა, არამედ მსოფლიო ისტორიის საკვანძო მომენტიც. ქრისტეში სისავსე მოიპოვეს და გულისწადილი აღისრულეს ისტორიულმა აღმოსავლეთმაც და დასავლეთმაც - აღმოსავლეთმა, რომელსაც სწამდა და ეთაყვანებოდა სრულყოფილ ღმერთს, მის ძიებაში იყო, მაგრამ ვერ პოულობდა; დასავლეთმა, რომელსაც სწამდა და ეთაყვანებოდა სრულყოფილ ადამიანს, მაგრამ, სასოწარკვეთილს, ბოლოს ძალაუფლებისაგან ჭკუიდან გადასული კეისარიღა რჩებოდა ხელთ. გაცხადებული ჭეშმარიტება - ქრისტე - მიმართავს აღმოსავლეთს: სრულ ღმერთს, რომელსაც ეძებ, იპოვი მხოლოდ სრულ ადამიანთან შეერთებაში. და აღმოსავლეთიდან მოსული მოგვები თაყვანს სცემენ განკაცებული ღმერთის შობას. გაცხადებული ჭეშმარიტება - ქრისტე - მიმართავს დასავლეთს: ადამიანი, რომელსაც ეძებ, შეუძლებელია მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანი იყოს, სრული ადამიანი - სრული ღმერთის გამოცხადებაა. და რომი, დასავლეთის მეუფე, ადასტურებს რა ამ ჭეშმარიტებას, ქრისტეზე მიუთითებს: აჰა კაცი.

      სამყაროს ისტორიაში ახალი გვერდი იშლება, აქ იქმნება არა აღმოსავლური თუ დასავლური, არამედ მხოლოდ ჭეშმარი ტი კაცობრიობა. ჭეშმარიტი კაცობრიობისათვის ერთნაირადაა საჭირო როგორც კაცობრივი საწყისის ენერგია, კაცობრივი ბუნების ყველა ელემენტის თავისუფალი მოქმედება, რის გარეშეც კაცობრიობა ბრბოდ გადაიქცევა, ასევე ამ ენერგიის ჩართვა ღმრთის საყოველთაო საქმის მდინარებაში, ნებაყოფლობით უზენაეს საწყისთან თანხმობაში ყოფნა, რის გარეშეც სულიერ შინაარსს მოკლებული ადამიანის თავისუფალი მოქმედება უაზრო განუკითხაობაში გადაიზრდება. ამას კი განხეთქილებასა და ურთიერთგანადგურებამდე ან დესპოტიზმსა და მონობამდე მივყავართ - ყოველივე ეს ზნეობრივ სიკვდილს ნიშნავს. ჩვენ დავინახეთ, რომ დასავლეთი ღმრთეებრივი საწყისისადმი დაქვემდებარებას განერიდა და გაღმერთებული ურჩხულის აღვირახსნილობას დაემორჩილა, ამავდროულად, აღმოსავლეთი თავის გაქვავებულ ფორმებში ჩარჩა. ღმრთეებრივ და კაცობრივ საწყისთა ერთმანეთისაგან დაშორებამ კაცობრიობის ჭეშმარიტი სიცოცხლე წარიტაცა. არც ძველი აღმოსავლეთი, ადამიანურობას მოკლებული ღმერთითურთ, არც ძველი დასავლეთი უღმერთო ადამიანის გაღმერთებით, არ იყო ჭეშმარიტი კაცობრიობის არსის გამომხატველი, კაცობრიობის, რომელსაც მართებს, ერთის მხრივ, თავად განაგოს საკუთარი ცხოვრება, მეორეს მხრივ კი, თავისი ცხოვრება უზენაესს დაუკავშიროს და ღმრთის საყოველთაო საქმე განახორციელოს. ქრისტეში აღსრულებულმა ორივე საწყისის შინაგანმა შეერთებამ კაცობრიობას ჭეშმარიტი სიცოცხლის შესაძლებლობა უბოძა.

ვლადიმირ სოლოვიოვი