4.1. ფსიქოლოგიური აზრი ახალ დროში

      ახალი დრო მეცნიერული რევოლუციით აღინიშნა. სამყარო გალილეისა და ნიუტონის იდეების მიხედვით იქნა გააზრებული. ნიუტონის მექანიკის კანონების მიხედვით შესაძლებელი გახდა ყოველი ფიზიკური სხეულის მოძრაობისა და ადგილმდებარეობის გამოთვლა-პროგნოზირება. ეს იყო კაუზალური პრინციპის, კერძოდ მექანიკური დეტერმინიზმის ტრიუმფი. სამყარო მექანიზმია, რომელიც მექანიკის კანონების მიხედვით მოქმედებს. ეს მსოფლმხედველობა ახალი დროის ფსიქოლოგიის წინაშე მწვავე საკითხებს სვამდა: არიან თუ არა ცოცხალი არსებები, მათ შორის ადამიანები, მექანიზმები? რა ადგილი უკავია სამყაროს ფიზიკურ სურათში სულს? მიეყენება თუ არა მას საბუნებისმეტყველო-ემპირისტული მეთოდოლოგია? ამის გათვალისწინებით დეკარტეს როლი ფსიქოლოგიის ისტორიაში სრულიად განსაკუთრებულია. მის მოძღვრებაში ცნობიერების შესახებ მოცემულია მეტაფიზიკური სულისაგან ფსიქიკური სინამდვილის გამოყოფის კრიტერიუმი. ფსიქიკა არის რეალობა, ემპირია, შინაგანი სამყარო, რომელსაც საკუთარი ცნობიერი, თვითდაკვირვებისთვის მოცემული არსებობა აქვს. იგი უპირისპირდება ყოველივე მატერიალურს თავისი არსებობის საკუთარი წესით.

      რენე დეკარტე (ლათინიზირებული რენატუს კარტეზიუს, აქედან სახელწოდება - კარტეზიანული ფილოსოფია) (1594-1650) ძველი ფრანგული არისტოკრატული გვარის წარმომადგენელი იყო. განათლება მიიღო იეზუიტთა კოლეჯში, სადაც დაეუფლა კლასიკურ ენებს, ისტორიას, ლიტერატურას, ლოგიკას, მათემატიკას, ფიზიკას, მეტაფიზიკას და ეთიკას. სწავლის დასრულების შემდეგ დეკარტემ იმსახურა ჯარში და იმოგზაურა რამდენიმე ევროპულ ქვეყანაში, რამაც საშუალება მისცა, დაემყარებინა პირადი კონტაქტები იმ დროის ბევრ გამოჩენილ მეცნიერთან და ინტელექტუალთან. საკმაოდ მხიარულად გატარებული ახალგაზრდობის მერე დეკარტემ გადაწყვიტა თავი მეცნიერებისთვის მიეძღვნა. იგი გადასახლდა ჰოლანდიაში, სადაც ოცი წლის განმავლობაში განმარტოებით ცხოვრობდა და ქმნიდა თავის ნაწარმოებებს. დეკარტეს კორესპონდენტებს შორის იყო შვედეთის განსწავლული დედოფალი ქრისტინე, რომელმაც საბოლოოდ დაითანხმა იგი, გამხდარიყო მისი ფილოსოფიის მასწავლებელი. ცხოვრების ყაიდის შეცვლა დამღუპველი აღმოჩნდა: სულ მალე დეკარტე ავად გახდა ფილტვების ანთებით და გარდაიცვალა. მრავალმხრივმა განათლებამ, ახლის ძიების მუდმივმა წყურვილმა და მრავალფეროვანმა ნიჭიერებამ დეკარტეს საშუალება მისცა, ძალა მოესინჯა მეცნიერების სხვადასხვა დარგში: იგი იყო უდიდესი ფილოსოფოსი და გამოჩენილი მათემატიკოსი, მუშაობდა ფიზიკასა და ფიზიოლოგიაში. რაც შეეხება დეკარტეს ფსიქოლოგიურ მოძღვრებას, ის გადმოცემულია როგორც მის ძირითად ფილოსოფიურ ტრაქტატებში, ისე სპეციალურ შრომებში, რომელთა შორის აღსანიშნავია წიგნი “სულის ვნებათა შესახებ” (1649).

      დეკარტეს ფილოსოფიაში საკვანძოა ცოდნის ჭეშმარიტების პრობლემა. დეკარტე ეძებს ჭეშმარიტების კრიტერიუმებს და ეჭვი შეაქვს ყველა დებულებაში. ესაა მეთოდოლოგიური სკეპტიციზმი, რომლის საშუალებითაც ფილოსოფოსი იმედოვნებს, მიაგნოს ისეთ დებულებას, რომელშიც აღარ შეიძლება ეჭვის შეტანა. ის იქნება საფუძველი, რომელზეც დედუქციურად აიგება ახალი მეცნიერება. დეკარტეს დაეჭვება, პირველ რიგში, შეგრძნებათა სფეროს ეხება, რამდენადაც ყველაფერი ეყრდნობა აღქმებს (გრძნობად მონაცემებს), ხოლო ისინი არცთუ იშვიათად გვატყუებენ. ჩვენ მაშინაც ვტყუვდებით, როდესაც რაიმე აღქმისა ან მოქმედების ცხადი განცდა გვაქვს, მაგრამ ირკვევა, რომ ეს მხოლოდ სიზმარი ყოფილა. ასევე გვატყუებს გრძნობები: მარტო ის რად ღირს, რომ განიცდი ტკივილს ამპუტირებულ კიდურში (ე.წ. ფანტომის ეფექტი). ჩვენი მსჯელობები, მათემატიკური მტკიცებებიც კი, ეჭვის საფუძველს აჩენს, ვინაიდან, თუ ღმერთმა ადამიანი არასრულყოფილად შექმნა, მისი მსჯელობებიც შეიძლება შეცდომებს შეიცავდეს.

      ამრიგად, ყველაფერში შეიძლება ეჭვის შეტანა, მაგრამ ეს საყოველთაო ეჭვი, ამავე დროს, ერთი ეუჭველი დებულების მაჩვენებელიცაა: სხვა რომ არაფერი არ არსებობდეს, თვით დაეჭვება ხომ სახეზეა, ის ხომ როგორც ფაქტი არსებობს. დაეჭვება აზროვნების გამოვლინებაა, რაკი ვეჭვობ, ე.ი. ვაზროვნებ. აქედან კი აუცილებლობით და უტყუარად გამომდინარეობს, რომ არსებობს ამ ეჭვის, ანუ აზროვნების მატარებელი მოაზროვნე სუბიექტი, “მე”. ჩოგიტო ერგო სუმ - ვაზროვნებ, მაშასადამე ვარსებობ - ეს არის ჭეშმარიტი ამოსავალი დებულება. იგი გულისხმობს რაციონალური საწყისის პრიორიტეტს შემეცნებაში (დეკარტე რაციონალიზმის ერთ-ერთი მთავარი სახეა). მაგრამ ჩოგიტო მხოლოდ აზროვნების ფილოსოფიური პრინციპი არ არის, იგი აზროვნების სუბიექტურად განცდილი პროცესიცაა, რომლისაგანაც ვერ გამოაცალკევებ მოაზროვნე სუბიექტს. მასში, შეიძლება ითქვას, შერწყმულია შემეცნება (გნოსეოლოგია) და ყოფიერება (ონტოლოგია). არა მხოლოდ შემეცნების შესაძლებლობაზე, არამედ გარკვეულ ფსიქიკურ რეალობაზეც არის მითითება. ჩოგიტო ფსიქოლოგიური დებულებაცაა, ვინაიდან მასში აზროვნების (ცნობიერების) არსებობისა და რაობის ცხადყოფა ხდება.

      მაგრამ რა არის თავად აზროვნება? დეკარტე იმდენად აფართოებს ამ ცნების შინარსს, რომ, არსებითად, აიგივებს მას ცნობიერებასთან, თუმცა არ იყენებს ტერმინს “ცნობიერება”: “აზროვნება არის ყველაფერი ის, რაც ჩვენში ხდება და თანაც ისე, რომ ამას უშუალოდ აღვიქვამთ (განვიცდით); ამიტომ აზროვნება ნიშნავს არა მხოლოდ გაგებას, არამედ სურვილს, წარმოსახვას, გრძნობას”. აზროვნება ყოფილა მთელი ჩვენი სულიერი ცხოვრება, რომლის არსებობის შესახებ ჩვენ “ვიცით”, რომელიც “მოჩანს” ჩვენს შინაგან აღქმაში. აზროვნება არ არის მხოლოდ ამოცანის გადაწყვეტის ინტელექტუალური პროცესი, როგორც დღევანდელი ფსიქოლოგია იტყოდა. ის მოიცავს ყველა ფსიქიკურ მოვლენას, რომელიც უშუალოდ განიცდება, ანუ ცნობიერდება. აზროვნება სულის უმთავრესი ნიშანია (თვისებაა) და, არსებითად, სულის მიერ თავისი არსებობის დადასტურების, ასახვის, თვითცნობიერების ტოლფასია.

      ამრიგად, არსებითად, დეკარტემ ჩამოაყალიბა ის პოსტულატი, რომელზეც ახალი დროის ფსიქოლოგია აიგო. მას უფრო დაზუსტებული ფორმა მისცა ჯ. ლოკმა და ამით ემპირიულ ფსიქოლოგიას ჩაუყარა საფუძველი. რაციონალისტ დეკარტეს და ემპირისტ ლოკს ის აერთიანებს, რომ ორივე ცნობიერების ფსიქოლოგიას ქმნის. მათთვის ამოსავალი ცნობიერების არსებობის დადასტურებაა. პირველი, რასაც ადამიანი თავის თავში აღმოაჩენს, მისი საკუთარი ცნობიერებაა. ფსიქოლოგიის ამოცანა ცნობიერების მდგომარეობათა და შინაარსების ანალიზია. ცნობიერების ფსიქოლოგიის სხვადასხვა ვერსიებში, რომლებიც ახალი დროიდან მოყოლებული XX საუკუნის დასაწყისამდე ბატონობდნენ ფსიქოლოგიაში, განსხვავებული შეხედულებები არსებობდა იმაზე, თუ რას წარმოადგენს ეს შინაარსები, საიდან ჩნდება ისინი და როგორ უნდა ხდებოდეს მათი შესწავლა. რაციონალური (დეკარტესეული) და ემპირისტული (ლოკისეული) ფსიქოლოგია ამაში საფუძვლიანად უპირისპირდება ერთმანეთს, თუმცა ორივე ცნობიერების ფსიქოლოგიაა. ამასთანავე, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ რაციონალური ფსიქოლოგია მეტაფიზიკურ საკითხებს ანიჭებს პრიორიტეტულ მნიშვნელობას.

      როგორ აქვს წარმოდგენილი ცნობიერება დეკარტეს? ამ კითხვაზე პასუხი სუბსტანციების შესახებ მოძღვრებაშია მოცემული. დეკარტემ დაუშვა, რომ ბუნებისა და ფსიქიკის კონკრეტული მოვლენების მიღმა და მათ საფუძველში არსებობს მატერიალური და სულიერი სუბსტანცია. სუბსტანცია არის “ის რაც არსებობს და რომელსაც თავისი არსებობისთვის არაფერი ესაჭიროება, გარდა თავისთავისა”. საკუთრივ სუბსტანციის არც დანახვა შეიძლება და არც წარმოდგენა; მას მხოლოდ აზროვნება სწვდება. ეს კონკრეტულად მის არსებით, განუყოფელ თვისებას, ანუ ატრიბუტს ეხება. მატერიალური სუბსტანციის ერთადერთი ატრიბუტია განფენილობა, ხოლო სულიერი სუბსტანციისა - აზროვნება (ცნობიერება). მაშასადამე, ცნობიერება სულის ისეთი ნიშანია, რომელიც მას ყოველთვის ახლავს და რომლის გარეშე ის ვერ მოიაზრება. ეს იმას ნიშნავს, რომ სული ყოველთვის აზროვნებს, ანუ შიგნიდან აღიქვამს თავის ფსიქიკურ შინაარსს, ხედავს და აცნობიერებს მას. დეკარტეს მიაჩნია, რომ არაცნობიერი ფსიქიკა, არაცნობიერი სულიერი მოვლენა არ არსებობს. სულიერი მხოლოდ ცნობიერი შეიძლება იყოს.

      განფენილობის ნიშნის მქონე მატერიალური სუბსტანციის ყველა გამოვლინებას აქვს სიგრძე, სიგანე, მოცულობა, ფორმა; ის დანაწევრებადია, აქვს მოძრაობის უნარი და ა.შ. ასეთია მთელი ბუნება, ციური და დედამიწაზე არსებული სხეულები, მათ შორის ცხოველებისა და ადამიანების სხეულებიც. სულ სხვაა არაგანფენილი და მოაზროვნე სული. ის არის ერთიანი და განუყოფელი. სული მარტივია - ამბობს დეკარტე და ამით უარყოფს ძველ ატომისტურ (მატერიალისტურ) შეხედულებებს სულზე. უფრო მეტიც, იგი ემიჯნება არისტოტელესაც, ვისი მოსაზრებებიც დომინირებდა მანამდე არსებულ ფსიქოლოგიაში. არისტოტელემ უარი თქვა წინამორბედი ბერძნული ფსიქოლოგიის გულუბრყვილო ჰილოძოიზმზე, ანუ მთელი ბუნების განსულიერებაზე. მან მკაცრად გამიჯნა არაცოცხალი და ცოცხალი ბუნება. სულიერი რეალობა ამ უკანასკნელს დაუკავშირა და, რიგ შემთხვევებში, გააიგივა კიდეც მასთან (არისტოტელემ დაუშვა ე.წ. ვეგეტაციური სულის არსებობა, რომლის თვისებები ზრდისა და გამრავლების ბიოლოგიური ფუნქციებით შემოიფარგლება). დეკარტემ შემდეგი ნაბიჯი გადადგა - მან მკაფიო საზღვარი გაავლო ცოცხალსა და სულიერს შორის. ცოცხალი სხეული მატერიალურია, მაშასადამე განფენილი და დანაწევრებადია. სული არის მოაზროვნე, არასხეულებრივი, მთლიანი, განუყოფელი.

      სულის ერთიანობისა და განუყოფლობის აღიარება არ ნიშნავს იმას, რომ სულს არა აქვს სხვადასხვა გამოვლინება, რომ არ არსებობს განსხვავებული სულიერი მოვლენები. დეკარტე ცნობიერების შინაარსების ორ კლასს გამოყოფს: ერთი შემეცნებას ემსახურება და იდეების სახით არსებობს, მეორე კი მოქმედებას უდევს საფუძვლად და ნებელობით აღინიშნება. თავის მხრივ იდეების სამი სახეობა გამოიყოფა. პირველი - გარედან, გრძნობადი აღქმის გზით, გამოცდილებით მიღებული იდეებია. ასეთი შეძენილი იდეები შეიძლება ორგვარი იყოს - სუბიექტის ინდივიდუალური გამოცდილების შედეგი (ჩემი საკუთარი წარმოდგენები საგნებზე, მოვლენებზე და მათ თვისებებზე) და სხვა ადამიანთა მიერ განზოგადებული იდეები (სწავლით, კითხვით თუ სხვებთან ურთიერთობით მიღებული ცოდნა). პირველი ტიპის იდეები ხშირად შეიცავს შეცდომას, ვინაიდან გრძნობადი გამოცდილება ცოდნის სანდო წყარო არ არის. მეორე შემთხვევაში იდეები უფრო ადეკვატური და სრულყოფილია, ვინაიდან ისინი სხვადასხვა და, როგორც წესი, განსაკუთრებით უნარიანი ხალხის განზოგადებულ გამოცდილებას ემყარება. მიუხედავად ამისა, არც მათი მეშვეობით შეგვიძლია ვწვდეთ ნამდვილ ჭეშმარიტებას, გარე თუ შიდა სამყაროს მოვლენების არსს.

      შეძენილი იდეების გარდა, არსებობს ჩვენ მიერ შექმნილი იდეები. ისინი მოცემული ელემენტების თავისუფალი კომბინირების, ფანტაზიის გზით მიიღება (მაგ., კენტავრი, სირინოზი, ქიმერა და ა.შ.). დაბოლოს, ჩვენ გვაქვს ე.წ. თანდაყოლილი იდეები. ისინი არც გარე გამოცდილებით მიღებულ იდეებს გვანან, და არც წარმოსახვით გაჩენილ მითოლოგიურ წარმოდგენებს. ასეთი იდეები იმთავითვე იმყოფება სულში და საგნების, მოვლენებისა თუ აზროვნების კანონების შესახებ ჭეშმარიტი ცოდნის ერთადერთ წყაროდ გვევლინება. თანდაყოლილ იდეებს მიეკუთვნება იდეა ღმერთის, “მე”-ს, რიცხვის, სრულყოფილების, უსასრულობის, მიზეზობრიობის და სხვათა შესახებ. ასეთი ზოგადი ცნებები პირდაპირ ეძლევა გონებას და არ საჭიროებს გრძნობის ორგანოებით მიღებულ დამატებით ცნობებს ან დედუქციურ მტკიცებებს. თანდაყოლილი იდეის უტყუარობაში “გონების სინათლე”, ე.წ. რაციონალური ინტუიცია გვარწმუნებს. თანდაყოლილი ცოდნის ჭეშმარიტების კრიტერიუმი მის უშუალოდ მოცემულ სინათლესა და გარკვეულობაშია.

      სხეული, ცხოველისა იქნება ის თუ ადამიანის, ემორჩილება ფიზიკის, კერძოდ მექანიკის კანონებს, იგი ავტომატია. სხეული შეიძლება შევადაროთ საათს, რომელიც, თუ კარგად არის აწყობილი და შესაბამისი მატერიალური პირობები აქვს სათანადო მოქმედების შესასრულებლად, უნაკლოდ მუშაობს. დეკარტე იძლევა ამ ავტომატის - სხეულის აღწერას იმჟამად არსებულ ცოდნაზე დაყრდნობით. მან იცოდა ზოგი რამ სისხლის მიმოქცევის, საჭმლის მონელების, კუნთების ანატაგონისტური მოქმედების და სხვა ფიზიოლოგიური პროცესების შესახებ. ესმოდა ისიც, რომ შეგრძნებები და მოძრაობები ნერვებთან არის დაკავშირებული. ნერვების მოქმედებას დეკარტე მატერიალისტურად ხსნის, თუმცა იყენებს ძველებურ ცნებას, ცხოველური სულები. ისინი ძალიან მცირე ზომის და სწრაფად მოძრავი მატერიალური ნაწილაკებია, რომლებიც მოძრაობის უშუალო მიზეზად გვევლინება. მოძრაობა, ფიზიოლოგიის თვალსაზრისით, ერთი კუნთის შეკუმშვასა და მეორის გაჭიმვაში მდგომარეობს. შეკუმშვას იწვევს ცხოველური სულები, შეკუმშული კუნთი კი ამოძრავებს სხეულის სათანადო ნაწილს. ეს პროცესი ნერვების საშუალებით ხორციელდება. ნერვი კი არის მილაკი, რომელიც ორივე მიმართულებით ატარებს ცხოველურ სულებს. ნერვული მილების შიგნით მოთავსებულია ნერვული ძაფები. ერთი ბოლოთი ისინი უერთდებიან ტვინის შესაბამის არეს, ხოლო მეორით - სხეულის გარკვეულ ნაწილს. როდესაც გამღიზიანებელი სხეულის სათანადო ნაწილზე მოქმედებს, ნერვული ძაფი იჭიმება და აღებს სარქველს ტვინში. ტვინიდან ნერვულ მილებში გამოდიან ცხოველური სულები, აღწევენ კუნთამდე და ჭიმავენ მას.

      ეს არის ე.წ. რეფლექტორული რკალის პირველი აღწერა მეცნიერებაში. ასე ხორციელდება ადამიანის ყველა უნებლიე, მექანიკური მოძრაობა ანუ ის მოძრაობა, რომელიც სრულდება ადამიანის ცნობიერების, განზრახვის გარეშე, გარე ზემოქმედების შედეგად. რაც შეეხება ცხოველს, მისი ყველა მოძრაობა ასეთია, ვინაიდან მას საერთოდ არა აქვს უკვდავი სული, აზროვნება და თავისუფალი ნება. ცხოველები მთლიანად მატერიალური სამყაროს (სუბსტანციის) გამოვლინებაა. დეკარტე მათ მანქანებს, ავტომატებს უთანაბრებს. ცხოველები ზოგ რაიმეს, შესაძლოა, ჩვენზე უკეთაც აკეთებენ, მაგრამ ეს მხოლოდ იმაში გვარწმუნებს, რომ “ისინი მოქმედებენ იმავე მიზეზების გავლენით, რითაც საათის მექანიზმის ზამბარები და კბილანები, მექანიზმისა, რომელიც გაცილებით ზუსტად ზომავს დროს, ვიდრე ეს ჩვენი მსჯელობის საშუალებით შეგვიძლია გავაკეთოთ”. მაგრამ, თუ ცხოველი სულიერ სუბსტანციას არ მიეკუთვნება, მას ცნობიერებაც არა აქვს, ე.ი. ვერაფერს გრძნობს. ამიტომ იყო, რომ დეკარტე და იმ დროის სხვა მკვლევარები, მეცნიერული მიზნებით, აუღელვებლად ატარებდნენ ცხოველების ვივისექციას და ყურადღებას არ აქცევდნენ ტანჯული არსებების კონვულსიებს და ხმებს, რამდენადაც ეს მხოლოდ მანქანის ვიბრაციად ან ჰიდრავლიკური მექანიზმის ხმაურად იყო მიჩნეული.

      ეს ყოველივე მართლდება სხეულისადმი მკაცრად მექანიცისტური მიდგომის ფარგლებში. ადამიანზე ეს, ცხადია, ვერ გავრცელდება, ვინაიდან ადამიანი არის განსულიერებული სხეული. ადამიანის სხეული სულის სამყოფელია, ანუ, სხვანაირად, მოაზროვნე სხეულია. ამდენად, სხეულის მოქმედება მხოლოდ მექანიკის კანონებით ვერ აღიწერება. სული სხეულში არსებობს და მასთან ერთად მოქმედებს. გამოცდილება, თვითდაკვირვება ადასტურებს სულისა და სხეულის უმჭიდროვეს კავშირს. მოთხოვნილებები, შეგრძნებები, გრძნობები სხეულისა და სულის ერთობლივი პროდუქტია. აზროვნებისა და ნებელობის მქონე ცნობიერი სული უნდა ზემოქმედებდეს სხეულზე და განიცდიდეს მის უკუქმედებას. სულის განზრახვა, სურვილი გადაადგილდეს სივრცეში, სრულდება სხეულის კუნთების, მყესებისა და ნერვების მეშვეობით. ზუსტად ასევე, როცა სხეულზე ზემოქმედებს რაიმე გამღიზიანებელი (სინათლე, ხმა, სუნი და ა.შ,.) მისი დაფიქსირება, გრძნობადი მონაცემების დამუშავება და საპასუხო მოქმედებაზე გადაწყვეტილების მიღება ადამიანის გონების, ცნობიერების მეშვეობით ხდება.

      იმისთვის, რომ განფენილი სხეულისა და მოაზროვნე სულის ეს კავშირი განხორციელდეს, მათი ურთიერთზემოქმედება შედგეს, აუცილებელია მათ შორის კონტაქტში არსებობდეს. მაგრამ აქ ორი კითხვა ჩნდება: სად და როგორ? პირველ მათგანზე პასუხი ასეთია - კონტაქტი სულსა და სხეულს შორის მყარდება პატარა ჯირკვალში, ე.წ. ჯანღუზისებრ სხეულში (ეპიფიზში), რომელიც ტვინის არაწყვილეული ნაწილია. დეკარტეს მიაჩნდა, რომ ტვინი განსაკუთრებულ როლს თამაშობს ფსიქიკური პროცესებისა და მოქმედებების პროდუცირების საქმეში: გრძნობის ორგანოებიდან იმპულსები ტვინისკენ მიემართება, და მისგანვე მოდის სამოძრაო იმპულსები. ამასთან, რადგან სული ერთიანია და განუყოფელი, მას არ შეუძლია სხვადასხვა პუნქტებში იმოქმედოს სხეულზე; აქედან გამომდინარე, ურთიერთზემოქმედების წერტილად დეკარტემ სწორედ ტვინის ერთადერთი არაწყვილეული ორგანო აირჩია. თვით ურთიერთზემოქმედება კი დეკარტემ მექანიცისტურად გაიაზრა. ჯანღუზისებრი სხეული ძალიან მგრძნობიარე ორგანოა და ცხოველური სულების ყოველგვარ მოძრაობას “იჭერს”. ამ მოძრაობათა რაგვარობა დამოკიდებულია იმაზე თუ რა საგანმა და რა ვითარებაში აღძრა ისინი. ცხოველური სულების განსხვავებული მოძრაობები აისახება ჯანღუზისებრ სხეულში სხვადასხვა სულიერი განცდების - აღქმებისა და აფექტების სახით. თავის მხრივ, სულმა (გონებამ, ნებელობამ) შეიძლება გამოიწვიოს ჯირკვლის აქეთ-იქით მოძრაობა, რაც წარმართავს ცხოველურ სულებს. ისინი მიემართებიან ტვინის სარქველებისკენ და იქიდან, ნერვების გავლით, ხვდებიან კუნთებში. ასე იწვევს სული ნებისმიერ, განზრახულ მოქმედებას. იგივე მეორდება მოგონებებთან და წარმოდგენებთან დაკავშრებით. მაგალითად, როდესაც სულს რაიმეს გახსენება სურს, იგი ამოძრავებს ჯირკვალს, რომელიც აგზავნის ცხოველურ სულებს ტვინის სხვადასხვა ნაწილებში. ისინი იქამდე მოძრაობენ, ვიდრე არ მოხვდებიან ტვინის იმ ნაწილში, სადაც დარჩენილია გასახსენებელი საგნის კვალი და სადაც მოთავსებულია ამ საგნის აღქმისას გამოყენებული სარქველი.

      დეკარტეს ეს შეხედულება ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს სული ჯანღუზისებრ სხეულშია მომწყვდეული, როგორც ზოგჯერ ფიქრობენ ხოლმე. ჯირკვალი მხოლოდ გაშუალების, ურთიერთდაკავშირების ფუნქციას ასრულებს. იმისთვის, რომ განუფენელმა სულმა განფენილ სხეულზე იმოქმედოს, საჭიროა არსებობდეს წერტილი, სადაც ეს ზემოქმედება განხორციელდება - სწორედ ასეთი წერტილია ჯანღუზისებრი სხეული. ზოგადად კი სულის სამყოფელი მთელი სხეულია. აქ შეიძლება გაჩნდეს კითხვა - რაკი სული მთელ სხეულთან არის დაკავშირებული, რატომ არ შეუძლია მას, იმოქმედოს სხეულის თითოეულ ნაწილზე და, შესაბამისად, მისგან განიცადოს გავლენა? დეკარტესთვის ასეთი ვარიანტი მიუღებელია, ვინაიდან ამ შემთხვევაში სხეული აღარ იქნება ის სრულყოფილი მექანიზმი, რომელიც მის წარმოდგენაში არსებობს - ადამიანის სხეულიც ხომ კარგად აწყობილი მანქანაა. ცხოველის ფიზიოლოგია გასაგებია, აქ არ არის სული და ყველაფერი ფიზიკურზე დაიყვანება. სულს რომ ყოველ პუნქტში შეეძლოს სხეულზე ზემოქმედება, ადამიანის ფიზიოლოგია ბუნებისმეტყველური, მექანიცისტური დეტერმინიზმის მიღმა დარჩება.

      დეკარტეს ემპირიული “აღმოჩენები” ცხოველურ სულებთან და ჯანღუზისებრ ჯირკვალთან დაკავშირებით მის ეპოქაშიც არ იყო სერიოზულად აღქმული (მაგ., ის საკმაოდ კრიტიკულად შეაფასა სპინოზამ). მაგრამ ფსიქოფიზიკური პრობლემის დეკარტესეულმა გააზრებამ მრავალ სწავლულს გაუჩინა თავსატეხი. იგი გახდა კარდინალური ხასიათის სირთულეების წყარო, და ფსიქოლოგიას მთელი შემდგომი განვითარების გზაზე გაჰყვა. ეს პრობლემა, თავისთავად, ახალი არ იყო. ის, თუ რა მიმართებაშია ერთმანეთთან ფსიქიკური და ფიზიკური, სულიერი და მატერიალური (ფსიქოფიზიკური პრობლემა), ან, უფრო კონკრეტულად, ფსიქიკური და ფიზიოლოგიური, სული და სხეული (ფსიქოფიზიოლოგიური პრობლემა), ანტიკურ მკვლევარებსაც აინტერესებდათ. დეკარტემ ამ პრობლემის ფორმულირება ე.წ. დუალისტური თვალსაზრისის კონტექსტში სცადა. მან მკვეთრად დაუპირისპირა ერთმანეთს მატერიალური და სულიერი სუბსტანცია, დაახასიათა ისინი აბსოლუტურად განსხვავებული ატრიბუტებით და ამით ლოგიკურად გამორიცხა მათი გავლენა ერთმანეთზე. მეორე მხრივ, ასეთი ურთიერთგავლენის შესახებ უამრავი ემპირიული ფაქტი მეტყველებს (მაგ., სხეულებრივი პროცესების დარღვევა ფსიქიკური პროცესების აშლილობას იწვევს, სხეულზე მომქმედი გარკვეული ნივთიერებები, ვთქვათ ნარკოტიკები, აღძრავს სპეციფიკურ სულიერ მოვლენებს და ა.შ. თავის მხრივ, სულიერი კომფორტი ან დისკომფორტი სათანადოდ აისახება ორგანიზმზე და იწვევს მოძრაობას, ანუ ფიზიოლოგიურ პროცესს და ა.შ.).

      დეკარტე, როგორც ბუნებისმეტყველი, გვერდს ვერ უვლის ემპირიულ გამოცდილებას და მის საფუძველზე აყალიბებს ე.წ. ურთიერთზემოქმედების თეორიას. იგი დღესაც ფსიქოფიზიკური პრობლემის გადაჭრის ერთ-ერთი უმთავრესი ვარიანტია. ეს კონცეფცია უშვებს სულიერი და სხეულებრივი პროცესების ერთმანეთზე ზემოქმედების შესაძლებლობას, რითაც ეწინააღმდეგება დუალისტურ თვალსაზრისს: სულისა და სხეულის სუბსტანციონალობა, მათი კატეგორიული გამიჯვნა თეორიულ დონეზე გამორიცხავს ამ ორი სუბსტანციის ურთიერთზემოქმედებას. ამას განმარტებაც ადასტურებს, რომლის თანახმად, სუბსტანციას არსებობისთვის საკუთარი თავის გარდა არაფერი ესაჭიროება. ესეც რომ არ იყოს, მოვლენები, რომელთაც არც ერთი საერთო ნიშანი არა აქვთ, ერთმანეთზე ვერ იმოქმედებენ. აქ იმ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე, როდესაც თეორიული დებულება და ფაქტობრივი ვითარება ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში მოდიან. დეკარტემ თავის სისტემაში ვერ მოახერხა მეტაფიზიკური ჰიპოთეზების შეთანხმება ემპირიულ დაკვირვებებთან. იგი თავადაც გრძნობდა ამ სირთულეს და ზოგჯერ პირდაპირ ლაპარაკობდა სულისა და სხეულის ურთიერთზემოქმედების შეუმეცნებადობაზე. ერთ ადგილას, მაგალითად, დეკარტე ამბობს: რადგან არსებობს სხეულის თუნდაც ერთი წერტილი, სადაც სული და სხეული პირდაპირ ეხება ერთმანეთს, ეს ნიშნავს, რომ იქ, იმ პუნქტში ან სული იძენს განფენილობას და მატერიალიზდება, ან სხეული იძენს აზროვნების უნარს და განსულიერდება.

      დეკარტეს ეკუთვნის საკმაოდ ცნობილი მოძღვრება გრძნობების შესახებ. მისი აზრით, გრძნობას (ვნებას) ორმაგი ბუნება აქვს. ის შეიცავს როგორც სხეულებრივ კომპონენტებს, ისე აზრს საგნის შესახებ. სხეულებრივი საწყისი გრძნობას უმართავ, უნებლიე ხასიათს ანიჭებს, ხოლო აზროვნებასთან - კავშირი მას მართვად და აღზრდად მოვლენად აქცევს. დეკარტე ასხვავებს გრძნობის მიზეზსა და წყაროს. გრძნობის მიზეზია ცხოველური სულები, რომლებიც სხეულებრივ ცვლილებებს იწვევენ. იგი აღწერს გრძნობების ფსიქოფიზიოლოგიას (პულსი, სუნთქვა და ა.შ.). რაც შეეხება გრძნობის წყაროს, ის მრავალგვარია, მაგრამ მთავარი მაინც გარე საგანთა ზემოქმედებაა. დეკარტე ასევე გამოყოფს ე.წ. პირველად და მეორად გრძნობებს. პირველადია ექვსი გრძნობა: გაკვირვება, სურვილი, სიყვარული, სიძულვილი, სიხარული, დარდი. მათი დანიშნულებაა სხეულისთვის იმის შეტყობინება, თუ რა არის მისთვის სასარგებლო ან საზიანო. მეორადი გრძნობები მათგანაა წარმოებული. გრძნობების მნიშვნელობა დიდია, “ისინი ასწავლიან სულს ისურვოს ის, რაც ბუნების მიხედვით სასარგებლოდ არის ცნობილი”. ეს, ფაქტობრივად, გრძნობების შეგუებითი, ადაპტაციური თვალსაზრისია, რომელმაც მნიშვნელოვანი განვითარება ჰპოვა შემდგომდროინდელ ფსიქოლოგიაში და დღესაც ემოციის ბუნების გაგების ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპია.

      საინტერესოა, აგრეთვე, დეკარტეს შეხედულება გრძნობების აღზრდაზე. ეს საკითხი იმის გამო დგება, რომ გრძნობები ხშირად გვატყუებენ და სიკეთე არ მოაქვთ. არის მრავალი საზიანო რამ, რაც არ იწვევს დარდს, პირიქით, გვახარებს კიდეც. ასევე, ბევრი რამ სასარგებლოა, მაგრამ უსიამოვნოდ განიცდება. მაშასადამე, გრძნობები უნდა აღიზარდონ. აქ ადამიანს ბევრი რამ შეუძლია, მაგრამ არის სირთულეც: უშუალოდ გრძნობაზე ვერ იმოქმედებ, შიშს სურვილისამებრ ვერ გააქრობ და მამაცი ვერ გახდები. არასასურველ გრძნობებთან, ვნებებთან ბრძოლის საშუალებებია გონება და ნებელობა. პირველი ცხოვრებისეულ სიბრძნეს გვაზიარებს, გვაწვდის ცოდნას სასარგებლოსა და მავნეს შესახებ, ხოლო მეორე საშუალებას იძლევა, გავმიჯნოთ აზრი საგანზე მის მიერ გამოწვეული ცხოველური სულებისაგან და დაუკავშიროთ ისინი მეორე აზრს საგნის შესახებ. ნებელობა აბრკოლებს ვნებებით აღძრულ მოძრაობებს. მაგალითად, თუ რისხვა დასარტყმელად გვაწევინებს ხელს, ნებელობა აკავებს მას, ან თუ შიში გასაქცევად გვიბიძგებს, ამასაც ნებელობა აღუდგება წინ.

საკითხი, თუ რა აძლევს ნებელობას ასეთ ძალას, დეკარტეს სისტემაში ღიად რჩება. ერთი რამ ცხადია, მექანიკურ დეტერმინიზმს, რომელიც გვიხსნის სხეულებრივი პროცესების მიზეზსა და მიმდინარეობას, აქ ძალა ეკარგება. ნებისყოფა წარმოდგენილია მეტაფიზიკურ ძალად, რომელიც თავისუფლად ერევა ფსიქოფიზიკურ პროცესებში და მათ ვნებების საწინააღმდეგო მიმართულებით წარმართავს. ნება ან ნების თავისუფლება, ამბობს დეკარტე, არის ერთადერთი იმ უნართაგან, რომელიც, ჩემი გამოცდილებით, იმდენად ძლიერია, რომ მეტის წარმოდგენა შეუძლებელია. ეს ის უნარია, რომელიც თავს ღმერთის დარად მაგრძნობინებს. მაგრამ ადამიანი ღმერთს ვერ გაუტოლდება! იგი ხომ ღმერთის ქმნილებაა. დეკარტეს ტერმინებითვე რომ ვილაპარაკოთ, ადამიანი მოაზროვნე სხეულია, ხოლო სული და მატერია პირველადი, “ღვთაებრივი სუბსტანციის” მიმართ მეორადი, ანუ “შექმნილი სუბსტანციებია”. ამიტომ, საკითხი ადამიანის ნების თავისუფლებისა თუ განსაზღვრულობის შესახებ პრინციპულ მნიშვნელობას იძენს არა მხოლოდ ფილოსოფიური ან თეოლოგიური თვალსაზრისით, არამედ ფსიქოლოგიური კუთხითაც, ვინაიდან ნებელობითი ქცევა ფსიქიკური აქტიობის სახეობაა და, ამდენად, ფსიქოლოგიის კვლევის საგანი.

      დეკარტე რამდენჯერმე უბრუნდება ამ საკითხს, მაგრამ დამაჯერებელ პასუხს ვერ პოულობს. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან ნებელობითი ქცევის თავისუფლების პრობლემა ფსიქოლოგიის “მუდმივ პრობლემებს” მიეკუთვნება. მართლაც, როგორ შეიძლება მოქმედება გარეგანი და შინაგანი ფაქტორებით იყოს განსაზღვრული და, ამასთანავე, თავისუფლების ნიშნითაც ხასიათდებოდეს? ზემოთ მოყვანილი გამონათქვამიდან ჩანს, რომ დეკარტე თავის უშუალო გამოცდილებას ანუ განცდათა მონაცემებს ეყრდნობა, რომლებიც მას უეჭველად უდასტურებენ თავისუფალი ნების ძალას რაიმე სახის განსაზღვრულობის გარეშე. “ჩვენი ნებისყოფის თავისუფლების წვდომა ხდება დასაბუთების გარეშე, მხოლოდ ჩვენი შინაგანი გამოცდილებით”. თვითცნობიერების ეს გამოცდილება (განცდა) ყველა ადამიანს აქვს და, ამდენად, ნების თავისუფლება ფაქტია, ფიქრობს დეკარტე. ამით ფილოსოფიასა და ფსიქოლოგიაში შემოაქვს ნების თავისუფლების დასაბუთების ფენომენოლოგიური არგუმენტი, რომელსაც ამის შემდეგ ყველა ინდეტერმინისტი მიმართავდა. მაგრამ როგორია ადამიანის თავისუფლების მიმართება ღმერთის ნებასთან? არც თვითდაკვირვება და არც რაციონალური ინტუიცია არაფერს გვეუბნება იმაზე, ახდენს თუ არა ღმერთი ჩვენი თავისუფალი ქცევის დეტერმინაციას. ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი ისტორიკოსის ზუსტი შეფასებით, დეკარტემ ვერ დაძლია ეს დილემა: “ან ღმერთის ყოვლადშემძლეობა და ყოველივეს საფუძვლობა უნდა შერყეულიყო, ან ადამიანის თავისუფლება უნდა უარყოფილიყო. დეკარტეს ერთ-ერთი ფორმულა - ადამიანი ერთი მხრივ დამოკიდებულია ღმერთზე, ხოლო მეორე მხრივ არა - როგორც ჩანს, თვით დეკარტეს არ აკმაყოფილებდა” (ა. ბოჭორიშვლი).

      სულ სხვაგვარად დაისვა თავისუფლებისა და ფსიქოფიზიკური პრობლემები სპინოზას ფილოსოფიურ სისტემაში. ბარუხ (ბენედიქტ) სპინოზა (1632-1677) დაიბადა ამსტერდამში, შეძლებული ებრაელი ვაჭრის ოჯახში. რელიგიურ სასწავლებელში იგი უდიდესი ნიჭიერებით გამოირჩეოდა, მაგრამ ვერ შეეგუა ბიბლიისა და თალმუდის დოგმატურ განმარტებებს და თავისი ინტერესი მათემატიკის, ბუნებისმეტყველების, მედიცინისა და ფილოსოფიის შესწავლისკენ მიმართა. თავისუფალი აზროვნებისთვის იგი ამსტერდამის ებრაული თემიდან მოკვეთეს, რის შემდეგაც სოფელში დასახლდა. აქ იგი ინტენსიურ სამეცნიერო საქმიანობას ეწეოდა, საარსებო სახსრებს კი ლინზების დამუშავებით შოულობდა. სპინოზას ძირითადი ნაშრომი “ეთიკა” მისი სიკვდილის მერე დაიბეჭდა. ნაშრომი გეომეტრიის მსგავსად არის აგებული და შედგება განსაზღვრებების, აქსიომების, თეორემებისა და მტკიცებულებებისაგან.

      სპინოზა იმ დებულებიდან ამოდის, რომ არსებობს მხოლოდ ერთი სუბსტანცია, რომელსაც იგი ღმერთს ან ბუნებას უწოდებს. ბუნება ღმერთთან არის გაიგივებული იმ აზრით, რომ ის, როგორც სუბსტანცია, აბსოლუტურად დამოუკიდებელია, არაფრით არის განსაზღვრული, არ არის შექმნილი და მარადიულია. ბუნება (სუბსტანცია) თავისთავით იხსნება. აქ სპინოზა პრინციპულად უპირისპირდება დეკარტეს დუალიზმს და მონისტურ თვალსაზრისზე დგება. ბუნება უსასრულოა და, ამდენად, უსასრულო რაოდენობის ატრიბუტი ახასიათებს. ადამიანის გონება მათგან მხოლოდ ორს სწვდება: განფენილობას და აზროვნებას. ის, რაც დეკარტესთან ორი სუბსტანციის სახით იყო წარმოდგენილი, სპინოზასთან ერთი სუბსტანციის ორი ატრიბუტის სახით არის გააზრებული. ერთიანი და განუყოფელი სუბსტანციის ყოველი კონკრეტული გამოვლინება (ანუ მოდუსი), განხილული განფენილობის კუთხით, არის ობიექტური საგანი, ხოლო აზროვნების ატრიბუტის თვალსაზრისით - ამ საგნის იდეა ან მისი სულიერი მხარე. მაგალითად, ბუნებაში არსებული მართკუთხედი და ამ მართკუთხედის იდეა არის ერთი და იგივე რამ, მაგრამ სხვადასხვაგვარად გამოხატული. შეიძლება ითქვას, რომ ისინი ერთი რეალობის ორ მხარეს წარმოადგენენ. შესაბამისად, ბუნებისა და საკუთარი თავის შემეცნებისას ჩვენ შევისწავლით ერთსა და იმავე მიზეზობრივ კავშირს, ერთსა და იმავე კანონზომიერებას, ოღონდ სხვადასხვა კუთხით. ამაზე მიუთითებს სპინოზას ცნობილი თეზისი, რომელიც განსხვავებული ინტერპრეტაციის საგანი გახდა: “იდეათა წესრიგი და კავშირი იგივეა, რაც საგანთა წესრიგი და კავშირი”. ეს დებულება არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს იმას, რომ საგნებს იდეები განსაზღვრავს; ისინი ერთმანეთზე არ ზემოქმედებენ, ერთმანეთს არ იწვევენ. ისინი ერთმანეთს შეესაბამებიან.

      იგივე ითქმის ადამიანის სულისა და სხეულის ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ. სხეული და სული ერთიანობაა, ერთი ინდივიდია, მოაზროვნე სხეულია, რომელიც ხან ერთი ატრიბუტით ხასიათდება, ხან მეორით. არც სხეულს შეუძლია სულში აზროვნება გამოიწვიოს და არც სულს - აამოძრაოს სხეული, ამბობს სპინოზა. ამით იგი პრინციპულად უპირისპირდება დეკარტეს ურთიერთზემოქმედების თეზისს. სული და სხეული განცალკევებულად არ არსებობენ, ისინი ჩართული არიან ბუნების ერთსა და იმავე წესრიგში და ერთიანი სუბსტანციის კონკრეტული მოდუსის, კერძოდ, ცოცხალი ადამიანის ორი გამოვლინებაა. ამიტომ ისინი კი არ განსაზღვრავენ, არამედ შეესაბამებიან ერთმანეთს.

      სულის დახასიათება სპინოზას სისტემაში მჭიდროდ უკავშირდება მის თვალსაზრისს ფსიქოფიზიკური პრობლემის შესახებ. თანამედროვე ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, სპინოზა, არსებითად, ორი სახის სულიერ (ფსიქიკურ) პროცესზე საუბრობს: შემეცნებითზე და მოტივაციურ-აფექტურზე. ამასთან, პრიორიტეტი პირველს ენიჭება (სპინოზა რაციონალიზმის ხაზის გამგრძელებელია). სულის არსი შემეცნების უნარშია, რაც მის მიერ ცნებების ან იდეების პროდუცირებაში ვლინდება. სპინოზა გამოყოფს სამი სახის იდეებს და, შესაბამისად, შემეცნების პროცესის სამ საფეხურს. პირველს ეწოდება შეხედულება ან წარმოსახვა. ესაა გრძნობად გამოცდილებაზე დაფუძნებული ცოდნა კონკრეტული საგნების შესახებ. ასეთი გზით მიღებული იდეები ბუნდოვანია და უწესრიგო. ისინი არ შეესაბამებიან საგნებისა და მოვლენების ნამდვილ ბუნებას - არც სულიერს, არც მატერიალურს. მეორე საფეხურის შემეცნებას ეწოდება განსჯა ან გონება. ის გვაძლევს მსჯელობის გზით მოპოვებულ ზოგად ცნებებს, ნათელ და ადეკვატურ იდეებს. მათი ნაკლი კონკრეტული საგნის ინდივიდუალობის გაუთვალისწინებლობაა. მესამე, ე.წ. ინტუიციურ შემეცნებაში ეს ნაკლიც მოხსნილია. მასში გახსნილია საგნის ჭეშმარიტი ბუნება, რაც ხორციელდება როგორც არსებითი, ისე ინდივიდუალური თვისებების ერთდროული ინტუიციური წვდომის საფუძველზე.

      კოგნიტური ფსიქიკის მოქმედების საკითხთან დაკავშირებით, სპინოზამ საკმაოდ მკაფიოდ მიუთითა იმაზე, რასაც შემდგომში ასოციაციის პრინციპი ეწოდა და რაც ჯერ კიდევ არისტოტელემ აღმოაჩინა. იგი ასე ამბობს: თუ ადამიანის სხეულზე ერთდროულად რამდენიმე ობიექტი მოქმედებს, შემდგომში ისე ხდება, რომ სული, წარმოიდგენს რა ერთ-ერთ მათგანს, მაშინვე
გაიხსენებს სხვებსაც.

      სპინოზა აყალიბებს დასრულებულ მოძღვრებას აფექტების შესახებ. აფექტების გაგებაში ყველაზე მკაფიოდ აისახა მისი პოზიცია ფსიქოფიზიკურ პრობლემასთან დაკავშირებით. აფექტი ბუნებრივი მოვლენაა. მას სხეულებრივი მხარეც აქვს და სულიერიც. ზემოთ განხილული განფენილობის ატრიბუტის კუთხით აფექტი სხეულის მდგომარეობად შეიძლება მივიჩნიოთ, ხოლო აზროვნების ატრიბუტის კუთხით ის სულიერ მოვლენად წარმოგვიდგება. დღევანდელი ენით რომ ვთქვათ, აფექტი ფსიქოფიზიკური ფენომენია. შემთხვევითი არ არის, რომ ფსიქოლოგიის ისტორიკოსები ბევრ საერთოს პოულობენ სპინოზას შეხედულებებსა და ჯეიმს-ლანგეს ემოციების ორგანიზმულ თეორიას შორის.

      სპინოზა გამოყოფს აფექტების სამ სახეობას. პირველია ვნებები (სურვილი). ისინი გამოხატავენ ყოველი არსების ბუნებრივ სწრაფვას თვითშენარჩუნებისკენ. გაცნობიერებულ ვნებას სურვილი ეწოდება. აფექტის მეორე და მესამე სახეობაა სიამოვნება (სიხარული) და უსიამოვნება (მწუხარება). აფექტის ყველა დანარჩენი გამოვლინება ამ პირველადი აფექტებიდან არის წარმოებული. ყოველი აფექტი, პრინციპში, გამოხატავს ადამიანის დამოკიდებულებას საგნების მიმართ. აქედან გამომდინარე, ყველაფერი, რაც ხელს უწყობს თვითშენახვას, იწვევს სიამოვნებას და პირიქით. სასიხარულო გრძნობები აადვილებენ ადამიანის ცხოვრებას. ისინი სხეულს მოქმედებისკენ უბიძგებენ, ხოლო სულს - აზროვნებისკენ. უარყოფითი გრძნობები თრგუნავენ მათ. ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ ყველა აფექტი, განსაკუთრებით კი ვნებები, აშკარად გამოხატულ მოტივაციურ ფუნქციას ასრულებენ.

      აფექტი ორგანიზმის მამოძრავებელი ძალაა. ქცევას ყოველთვის აქვს ესა თუ ის აფექტური ტონალობა, რაც გარდაუვალია, ვინაიდან ადამიანი ბუნების ნაწილია და ბუნების კანონებს ექვემდებარება. ვნებას, როგორც მოტივაციურ ფაქტორს, დიდი ძალა აქვს. ადამიანის ქცევა ვნებებით (აფექტებით) არის დეტერმინირებული. მაგრამ, ვინაიდან თვითონ აფექტები სუბიექტის გარეგან საგნებზე დამოკიდებულებას გამოხატავენ, საბოლოო ჯამში ადამიანის ქცევის მიზეზი მათში კი არა, არამედ გარეთ ყოფილა საძებნი. ადამიანები საკუთარ სურვილებს აცნობიერებენ და არა მათი ქმედების ნამდვილ მიზეზებს. ამიტომ, სპინოზას აზრით, ნების თავისუფლება ფიქციაა, ის რეალურად არ არსებობს.

      სპინოზას მიხედვით “თავისუფალი~ ისეთ საგანს ეწოდება, რომელიც მხოლოდ თავისი საკუთარი ბუნების აუცილებლობით არსებობს და მხოლოდ თავისთავით განსაზღვრავს საკუთარ მოქმედებას. აუცილებელი, ან, უკეთ რომ ვთქვათ, იძულებითი, ეწოდება ისეთ საგანს, რომლის არსებობა და მოქმედება რაიმე სხვით არის განსაზღვრული”. ამ გაგებით თავისუფლება მხოლოდ სუბსტანციას ანუ ღმერთს ახასიათებს, ვინაიდან არ არსებობს არაფერი, რაც მას განსაზღვრავს, მისი არსებობისა და აქტივობის მიზეზია. პირიქით, ბუნების ყველა მოვლენა განსაზღვრულია სუბსტანციით, მისი კანონზომიერებით. სპინოზა უდიდესი დეტერმინისტია და ფიქრობს, რომ ადამიანი ბუნებას ვერ გამოეყოფა, იგი ბუნების ნაწილია და მის კანონებებს ემორჩილება. “ჩვენ სხვადასხვაგვარად აღვიგზნებით გარეგანი მიზეზებით და ვმღელვარებთ, როგორც საპირისპირო ქარებით მიმართული ზღვის ტალღები, ისე რომ არ ვიცით ჩვენი გამოსავალისა და ბედის შესახებ”. საგნები აფექტების (ვნებების) საშუალებით და მაშასადამე, იძულებით წარმართავენ ადამიანის მოქმედებას. ხოლო თვით აფექტების წინაშე ადამიანი უძლურია, მას არ შეუძლია წინ აღუდგეს თავის ვნებებს, შექმნას ან აირჩიოს ისინი თავისი ნებით, მართოს იდეების საშუალებით. ეს იმიტომ ხდება, რომ ვნება, აფექტი არ არის მხოლოდ იდეალური, იგი სხეულებრივი პროცესიცაა, რომელზეც სულიერი ვერ ზემოქმედებს.

      მიუხედავად ნების თავისუფლების უარყოფისა, სპინოზა მაინც პოულობს ადგილს თავისუფლებისთვის ადამიანის ქცევაში. რაციონალისტი სპინოზა თავისუფლებას ადამიანის აზროვნების უნარს უკავშირებს. მისი აზრით, კი არ უნდა ვიცინოთ ან ვიტიროთ (არადა, სწორედ ასე რეაგირებენ ადამიანები თავის განცდებზე), არამედ უნდა გავიგოთ. გეომეტრი ხომ აბსოლუტურად უგრძნობია თავისი მსჯელობისას. ასევე უნდა მოვეპყრათ ჩვენს ვნებებს, ამბობს სპინოზა, ანუ საჭიროა ავხსნათ, თუ როგორ წარმოიქმნებიან და რატომ ქრებიან ისინი. მართალია, ჩვენ არ შეგვწევს უნარი უშუალოდ ვიმოქმედოთ აფექტებზე, მაგრამ შეგვიძლია შევიმეცნოთ ჩვენი მდგომარეობები, ავხსნათ მათი მიზეზი და ამით არაპირდაპირ, გონებრივი გაშუალებით, მოვიპოვოთ მათზე ძალაუფლება და ამ აზრით გავხდეთ თავისუფალი. არ შეიძლება წუხდე იმაზე, რისი აუცილებლობაც იცი. ჩვენ ვხვდებით თავისუფალი იმდენად, რამდენადაც გავიგებთ, სად გადის ჩვენი შესაძლებლობების საზღვარი, გავარკვევთ გარეგანი (ანუ საგნებიდან მომდინარე) და შინაგანი (ანუ აფექტებიდან მომდინარე) იძულების ბუნებას და მიზეზებს. მოკლედ, სპინოზას მიხედვით, თავისუფლება, არსებითად, შემეცნებული აუცილებლობაა. “ეთიკის” ბოლო თავს ასეც ეწოდება: “გონების ძალაუფლება, ანუ ადამიანური თავისუფლების შესახებ”.

      სპინოზამ დეკარტეს მოძღვრება გრძნობების შესახებ გაამდიდრა, გააღრმავა და მას გამოკვეთილად მოტივაციური ხასიათი მისცა. ეს უთუოდ წინ გადადგმული ნაბიჯი იყო, თუმცა სპინოზაც, როგორც ყველა რაციონალისტი, გონების პრიორიტეტიდან ამოდიოდა. რაც შეეხება ფსიქოფიზიკური პრობლემას მისი გააზრება სპინოზას მიერ ძირეულად განსხვავდება დეკარტესაგან, ვინაიდან ეს უკანასკნელი მას დუალისტური თვალსაზრისით განიხილავს. მატერიალურისა და იდეალურის, სულისა და სხეულის ურთიერთობა მაშინ იქცევა პრობლემად, თუ დაშვებულია სამყაროში ორი თანაბარმნიშვნელოვანი, დამოუკიდებელი და ერთმანეთზე დაუყვანადი საწყისის, სუბსტანციის არსებობა. მონისტური თვალსაზრისის ფარგლებში, ეს პრობლემა ერთი სუბსტანციისა და მისი თვისებების მიმართების საკითხად ტრანსფორმირდება. ასეა სპინოზას შემთხვევაშიც.

      აქედან გამომდინარე, სპინოზას პოზიცია განსხვავდება არა მხოლოდ დეკარტეს პოზიციისაგან, არამედ ამ უკანასკნელის მიმდევრის, ნიკოლა მალბრანშის (1638-1715) შეხედულებისგანაც. მალბრანში ფიქრობდა, რომ ვინაიდან სული და სხეული აბსოლუტურად დამოუკიდებელი არსებია (სუბსტანციებია), მათი ურთიერთზემოქმედება პრინციპში შეუძლებელია. რაც შეეხება მათ ურთიერთშესაბამისობას, ეს ემპირიული ფაქტია და ღმერთის ჩარევით აიხსნება. ამ თვალსაზრისს ოკაზიონალიზმი (ოცცასიო-შემთხვევა, საბაბი) ეწოდება. მის მიხედვით, ის, რაც სულიერი პროცესის (აზრის ან ნების) სხეულებრივ მიზეზად გვეჩვენება, სინამდვილეში არის მხოლოდ საბაბი. ნამდვილად მოქმედი მიზეზი მხოლოდ ღმერთია. ღმერთი არეგულირებს მათ მიმართებას, იგი ყველა კერძო შემთხვევაში ქმნის სხეულში სულის შესაბამის მდგომარეობას და პირიქით. სწორედ აქედან, და არა სპინოზასაგან იღებს სათავეს ე.წ. ფსიქოფიზიკური პარალელიზმის კონცეფცია. პარალელიზმი ფსიქოფიზიკური პრობლემის გადაწყვეტის მეორე ვარიანტია. პირველი ვარიანტი ურთიერთზემოქმედების თეორიაა. ორივე მათგანს XVII საუკუნეში ჩაეყარა საფუძველი. პირველი დეკარტეს სახელს უკავშირდება, ხოლო მეორე - ლაიბნიცს.

      უნდა აღინიშნოს, რომ დავა ფსიქოფიზიკური პრობლემის გარშემო ფსიქოლოგიური აზროვნების მთელ ისტორიას გასდევს და ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი მუდმივი პრობლემაა. XIX საუკუნის მიწურულში, როცა ფსიქოლოგია ბოლოსდაბოლოს გამოეყო ფილოსოფიას და დამოუკიდებელი მეცნიერება გახდა, ბევრი წამყვანი მეცნიერი, ფაქტობრივად, ძველ არგუმენტებს იმეორებდა, კერძოდ იმას, რომ სხეულებრივი და ფსიქიკური პროცესები ქმნიან ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად და ერთმანეთის პარალელურად მიმდინარე მიზეზშედეგობრივი მოვლენების რიგს (ვუნდტი, ტიჩენერი, ებინჰაუზი, რიბო და სხვა). იყვნენ ისეთებიც, ვინც ურთიერთზემოქმედების თვალსაზრისზე იდგა (კიულპე). XX საუკუნის ერთერთი უდიდესი ფსიქოლოგის, ჟ. პიაჟეს თქმით, საკითხი დღესაც ასე დგას: “ან ცნობიერებასა და შესაბამის ნერვულ პროცესებს შორის არსებობს ურთიერთზემოქმედება, ან ლაპარაკია მოვლენათა ორ პარალელურ რიგზე, რომელთა განსხვავებულობა გამორიცხავს მათი ერთმანეთზე ზემოქმედების შესაძლებლობას”. ამ უკანასკნელ თვალსაზრისს გაფორმებული სახე მისცა ლაიბნიცმა.

      გოტფრიდ ვილჰელმ ლაიბნიცი (1646-1716) დაიბადა ლაიფციგის უნივერსიტეტის ფილოსოფიის პროფესორის ოჯახში. სწავლობდა ლაიფციგისა და იენის უნივერსიტეტებში. ლაიბნიცს ენციკლოპედიური განათლება და ფართო მეცნიერული ინტერესები ჰქონდა. მათემატიკასთან ერთად (იგი იყო დიფერენციალური და ინტეგრალური აღრიცხვის ერთ-ერთი აღმომჩენი, ნიუტონთან ერთად) ლაიბნიცის კვლევითი და პრაქტიკული ინტერესების - სფეროში შედიოდა ისტორიის, ენათმეცნიერების, გეოლოგიის, ფიზიკის, ეკონომიკის, ფინანსებისა და პოლიტიკის საკითხები. ლაიბნიცი იყო ბერლინის აკადემიის დამაარსებელი და პირველი პრეზიდენტი, მონაწილეობდა ანალოგიური ცენტრების ორგანიზებაში სხვა ქვეყნებშიც (მას ეკუთვნის სანკტპეტერბურგის აკადემიის პროექტიც). ლაიბნიცს, კანტამდე, ბადალი არ ჰყავდა გერმანულ ფილოსოფიაში. მის ფილოსოფიურ სისტემაში, ე.წ. მონადოლოგიაში, სულთან დაკავშირებულ ფსიქოლოგიურ პრობლემატიკას მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს.

      ლაიბნიცი მკაცრი პარალელიზმის პოზიციაზე იდგა. ოკაზიონალისტებისაგან განსხვავებით, მან უარყო ღმერთის ჩარევა ყოველ ცალკეულ ფსიქოფიზიკურ აქტში და ღმერთს სულსა და სხეულს შორის წინასწარ დაწესებული ჰარმონიის შექმნა დააკისრა. სული და სხეული ავტონომიურად მოქმედებენ თავიანთი შინაგანი წესებისა და კანონების შესაბამისად, მაგრამ, ვინაიდან ზუსტად და ურთიერთშეთანხმებულად არიან აწყობილი, იქმნება მათი ერთმანეთზე დამოკიდებულების შთაბეჭდილება. ეს ისეთივე შეცდომაა, როგორც ორი საათის შემთხვევაში, რომლებიც ერთნაირი სიზუსტით მუშაობენ და, მაშასადამე, ერთნაირ დროს აჩვენებენ, თუმცა სრულიად დამოუკიდებლად მოქმედებენ. ცხადია, რომ საუბარი მათ ურთიერთზემოქმედებაზე ყოველგვარ აზრს მოკლებულია. ამგვარად, ამ საკითხში დეკარტესა და ლაიბნიცის პოზიციები კარდინალურად განსხვავებულია. განსხვავებულია ისინი ცნობიერების გაგებასთან დაკავშირებითაც. ამ საკითხში ლაიბნიცი ასევე უპირისპირდება თავისი დროის კიდევ ერთ უდიდეს მოაზროვნეს, ლოკს, რომელთან ხანგრძლივ და მწვავე პოლემიკას მის შემოქმედებით ბიოგრაფიაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია.

სწორედ ლოკთან კამათში ჩამოაყალიბა ლაიბნიცმა ბევრი საყურადღებო დებულება ფსიქოლოგიისთვის. ასეთია, თუნდაც, ფსიქიკის უნივერსალური აქტივობის პრინციპი. ლოკის მიხედვით, მარტივი იდეების შემეცნების, ანუ იმავე შეგრძნების პროცესში გონება პასიურია და მთლიანად საგნობრივი სინამდვილის ზემოქმედებით არის განსაზღვრული. ხოლო ლაიბნიცის თანახმად კი სულიერი “აქტივობა შეგრძნებებშიც არსებობს, ვინაიდან ისინი უფრო მკაფიო აღქმებს უზრუნველყოფენ და, მაშასადამე, გვაძლევენ საბაბს ზოგი რამ შევამჩნიოთ და განვვითარდეთ”. აზრი იმის შესახებ, რომ სულიერი სამყარო მუდმივი განვითარებისა და გართულების პროცესშია, წითელ ზოლად გასდევს ლაიბნიცის მთელ ფსიქოლოგიას. განვითარება კი აქტივობას გულისხმობს. ამიტომ სულიერი მოვლენები არ ამოიწურება შემე ცნებითი (აღქმები, წარმოდგენები) ფენომენებით. მათთან ერთად არსებობს აქტივობის, ნების გამომხატველი მოვლენები, ანუ ე.წ. მისწრაფებები. ფსიქიკის შემეცნებით და ნებელობით მხარეს შორის უმჭიდროვესი კავშირია. ისინი, არსებითად, ერთმანეთს დაუშორებელი მოვლენებია. მისწრაფების ობიექტი წარმოდგენაა, ხოლო წარმოდგენის გაჩენის ძალა მისწრაფებაშია. ლაიბნიცი ასეც ამბობს: “იმ შინაგანი პრინციპის მოქმედებას, რომელიც ერთი წარმოდგენის მეორეში გადასვლას იწვევს, შეიძლება მისწრაფება ვუწოდოთ”. აღსანიშნავია, რომ ფსიქიკის აქტიურობა, მისი მისწრაფებულობა, მართლაც უნივერსალურია და ვრცელდება ყველა სულიერ შინაარსსა თუ განცდაზე, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ცნობიერების სხვადასხვა დონეზე შეიძლება არსებობდნენ.

      ეს ბოლო მომენტი განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს. ლაიბნიცმა პირველმა შემოიტანა ფსიქოლოგიისთვის კარდინალური მნიშვნელობის ცნება არაცნობიერისა. იგი გამოდის დეკარტესა და ლოკის თვალსაზრისის წინააღმდეგ, რომლის მიხედვით ფსიქიკა და ცნობიერება გაიგივებულია. ლაიბნიცის აზრით, კარტეზიანელები ცდებოდნენ, როცა ამტკიცებდნენ, რომ არაცნობიერი აღქმა შეუძლებელია. იგი წერს: “რწმენა იმისა, რომ სულში არსებობს მხოლოდ ისეთი აღქმები, რომელთაც ის აცნობიერებს, უდიდესი შეცდომის წყაროა”.

      არაცნობიერის იდეა შემოტანილია ე.წ. თანდათანობის ან უწყვეტობის კანონის გასამართლებლად. ლაიბნიცის მიხედვით, სამყაროში ყველაფერი ამ კანონს ემორჩილება: არაორგანული და ორგანული, მცენარე და ცხოველი, ცხოველი და ადამიანი მხოლოდ საფეხურებია, რომლებიც უწყვეტი პროგრესიით არიან ერთმანეთთან დაკავშირებული. ეს კანონი ძალაშია სულიერი ცხოვრების მიმართაც. ემპირიული გამოცდილება არ გვიდასტურებს იმას, რომ სული მუდმივად და უწყვეტად ცნობიერ მდგომარეობაშია. მაგრამ მაშინ უნდა არსებობდნენ არაცნობიერი ფსიქიკური მდგომარეობები, წინააღმდეგ შემთხვევაში გაუგებარი გახდება, საიდან აღმოცენდება ახალი ცნობიერი შინაარსები, თუ უშუალოდ მათ წინ სხვა ცნობიერი შინაარსები არ იყო მოცემული. შეუძლებელია, რომ არაფრიდან რაიმე აღმოცენდეს. სიცარიელე და წყვეტა ვერ იარსებებს ფიზიკური ან სულიერი მოვლენების სფეროში. “ერთბაშად არაფერი წარმოიქმნება, არც აზრი და არც მოძრაობა”. მეორე მხრივ, სულიერის მიზეზი, პარალელიზმის დოქტრინის შესაბამისად, მხოლოდ სულიერი შეიძლება იყოს და არა სხეულებრივი. აქედან გამომდინარე, სულიერი ცხოვრების სფეროში ცნობიერ, შესამჩნევ, ან, ლაიბნიცის ტერმინოლოგიით, აპერცეპტირებულ განცდებთან ერთად, უნდა არსებობდეს ცნობიერების უფრო დაბალი ხარისხები ანუ ნაკლებად შესამჩნევი ან სულაც შეუმჩნეველი ფსიქიკური შინაარსები. მათ ლაიბნიცი მცირე განცდებს (მცირე პერცეფციებს) უწოდებს.

      ამრიგად, ცნობიერების აღმოცენების ასახსნელად ლაიბნიცი ცნობიერების მიღმა გადის, მაგრამ რჩება სულიერ (ფსიქიკურ) სინამდვილეში. იგი აფართოებს ფსიქიკურის ცნების შინაარსს და მასში, ცნობიერი მოვლენების გარდა, არაცნობიერი ფენომენებიც შეყავს. ეს არაცნობიერი განცდები მაშინაც არსებობენ, როცა ადამიანი უსიზმრო ძილშია ან ცნობიერება აქვს დაკარგული. ჩვენ მათ ვერ “ვხედავთ” შინაგანი მზერით, ვერ ვამჩნევთ, მაგრამ ვასკვნით მათი არსებობის შესახებ იმ შედეგების მიხედვით, რომლებიც მათი ზემოქმედებით არის გამოწვეული. ამ აზრის საილუსტრაციოდ ლაიბნიცი მიმართავს ზვირთცემის მაგალითს: ჩვენ გვესმის ზვირთცემის გუგუნი, მაგრამ ცალკეული ტალღის მოძრაობა თითქოს არ იწვევს ჩვენში რაიმე შთაბეჭდილებას. მეორე მხრივ, ჩვენზე რომ თითოეული ტალღის მოძრაობა არ მოქმედებდეს, მაშინ ასეულობით ათასი ტალღის მოძრაობაც არ გამოიწვევდა რაიმე შთაბეჭდილებას, ვინაიდან რამდენი არარაც გინდა შევაჯამოთ, ის ვერ შეადგენს რაიმე სიდიდეს.

      მცირე განცდები უდიდეს როლს თამაშობენ სულიერ სამყაროში. უნებლიე მოქმედებათა უმრავლესობა მათ მიერ არის განსაზღვრული. ისინი აპირობებენ ჩვენს გემოვნებას, მათგანვე გამომდინარეობს სურვილები და ვნებები. მცირე განცდები ვერ ცნობიერდება მათი სისუსტის გამო, მაგრამ ჩვენ თავისუფლად შევძლებდით მათ გაცნობიერებას (აპერცეფციას), ისინი რომ ასე მრავალრიცხოვანი არ იყვნენ, არ ითრგუნებოდნენ უფრო ძლიერი შთაბეჭდილებებით, ან კიდევ არ იყვნენ იმდენად ერთგვაროვანი, რომ გვიჭირს მათი განცალკევება ერთმანეთისაგან.

      ხშირად პირიქითაც ხდება. ცნობიერი შინაარსი, მისი ერთგვაროვნების გამო, იწვევს შეჩვევას და აჩლუნგებს ჩვენს ყურადღებას. შედეგად, ამ განცდას ეკარგება ცნობიერობის ნიშანი და არაცნობიერ განცდად გადაიქცევა. სწორედ ამიტომ, წისქვილთან ან ჩანჩქერთან ახლოს მცხოვრები ადამიანი ვეღარ ამჩნევს მათ ხმაურს, თუმცა ისინი განაგრძობენ მასზე ზემოქმედებას. აქედან ჩანს, რომ სულში მუდმივად ხორციელდება გადასვლები ცნობიერებიდან არაცნობიერში და პირიქით. ეს, პირველ ყოვლისა, იმიტომ არის შესაძლებელი, რომ არაცნობიერი და ცნობიერი განცდები თვისებრივად და შინაარსობრივად კი არ განსხვავედებიან ერთმანეთისაგან, არამედ მხოლოდ რაოდენობრივად. რაოდენობრივი განსხვავება შეიძლება ნიშნავდეს იმას, რომ ცნობიერი განცდა არაცნობიერზე ძლიერია, ინტენსიურია და იმასაც, რომ ცნობიერი განცდა უფრო რთულია; იგი მარტივი არაცნობიერი ელემენტების გაერთიანების შედეგად წარმოიქმნება, როგორც ეს ზვირთცემის მაგალითშია. ასეა თუ ისე, ყველა შემთხვევაში - არაცნობიერი განცდა გადადის ცნობიერში თუ ცნობიერი იქცევა არაცნობიერ განცდად - განსხვავება მათ შორის მხოლოდ რაოდენობით მხარეს ეხება და არა შინაარსობრივს. მართლაც, წისქვილის ხმა, განცდის შინაარსის თვალსაზრისით, ერთი და იგივეა მაშინაც, როცა ის გვესმის, ანუ ცნობიერია და მაშინაც, როცა არ გვესმის, ანუ არაცნობიერია.

      მოძღვრებას არაცნობიერი ფსიქიკურის შესახებ ლაიბნიცი იყენებს ლოკთან მისი პოლემიკის ძირითადი საგნის თაობაზე მსჯელობისას - ესაა საკითხი თანდაყოლილი იდეების შესახებ. აღნიშნული საკითხი ემპირიზმისა და რაციონალიზმის დაპირისპირების ერთ-ერთი მთავარი პუნქტი გახდა. ემპირისტებს (ჰობსი, ლოკი) მიაჩნდათ, რომ შემეცნების, იდეების ერთადერთ პირველად წყაროს გამოცდილება, ცდა, გრძნობადი აღქმა შეადგენს. რაციონალსტები ფიქრობდნენ, რომ ინდივიდის გრძნობადი გამოცდილება არ არის საკმარისი შემეცნებისთვის, მისგან შეუძლებელია აბსტრაქტული და საყოველთაო ცოდნის მიღება. ამას გონება უზრუნველყოფს და ამდენად, ყველა რაციონალისტი გონების პრიორიტეტიდან ამოდის. მაგრამ აქ ორი ხაზია გასარჩევი. დეკარტე თვლიდა, რომ ჭეშმარიტი შემეცნების წყარო თანდაყოლილ იდეებშია, რომლებიც მზამზარეული სახითაა მოცემული ცნობიერებაში. ასეთია, პირველ რიგში, ღმერთის იდეა, აგრეთვე იგივეობის, მიზეზობრიობის, წინააღმდეგობისა და სხვა ე.წ. აზროვნების (გონების) ძირითადი კანონები. ამავე დროს, იგი უარყოფდა პლატონის ანამნეზისის ანუ თანდაყოლილი ცოდნის მოგონების კონცეფციას, რამდენადაც უარყოფდა არაცნობიერის არსებობას – სულში არ არსებობს რაიმე დაფარული ადგილი, საიდანაც თანდაყოლილი იდეების გამომზეურება ხდება.

      ლაიბნიცს კი მიაჩნდა, რომ სულში არსებობს მხოლოდ მიდრეკილებები, რომელთაგანაც შესაძლებელია გამოვიყვანოთ არაგამოცდილებისეული ჭეშმარიტებები.

      ლაიბნიცი არ უარყოფს ცდას, ემპირიული გამოცდილების მნიშვნელობას. ეს ყველაფერი აუცილებელია ნამდვილი ცოდნის მისაღწევად, მაგრამ არ არის საკმარისი, ვინაიდან აღქმა გვაძლევს ცოდნას მხოლოდ ცალკეულის, კერძოს, ინდივიდუალურის შესახებ. კონკრეტული მაგალითების საფუძველზე, რაც არ უნდა მრავალრიცხოვანი იყვნენ ისინი, ვერ დავადგენთ ჭეშმარიტების საყოველთაო და აუცილებელ ხასიათს. იქიდან, რომ რაღაც მოხდა, არ გამომდინარეობს, რომ ის ყოველთვის მოხდება. ის გარემოება, რომ ყოველ 24 საათში დღეს ღამე მოჰყვება, არ ნიშნავს იმას, რომ ეს ყოველთვის ასეა (სხვა განედებზე სხვანაირადაა, მაგალითად, ჩრდილოეთში წლის ერთი ნახევარი სულ დღეა, ხოლო მეორე ნახევარი - ღამე. მეტიც, მომავალში მზე და დედამიწა შეიძლება სულაც მოისპოს). ამიტომ აუცილებელი ჭეშმარიტებანი (მაგ., როგორც მათემატიკაშია) არ გამოიყვანება გრძნობადი აღქმის მონაცემებიდან, თუმცა, მათ გარეშე ამგვარ ჭეშმარიტებებზე არც ვიფიქრებდით. ლაიბნიცის თქმით, გრძნობადი გამოცდილება, არსებითად, მხოლოდ “საბაბია თანდაყოლილი იდეების გამოღვიძებისთვის”.

      თანდაყოლილი იდეების არსებობის წინააღმდეგ ლოკს შემდეგი არგუმენტი მოაქვს: თუ იდეა სულშია მოცემული, ის აუცილებლად გაცნობიერებულია. ბავშვმა არ იცის მათემატიკის კანონები, მას არ ესმის მათი შინაარსი. ამ კანონების შესახებ იდეები თანდაყოლილი რომ ყოფილიყო, მას ისინი იმთავითვე ეცოდინებოდა. ლაიბნიცი არღვევს ამ მსჯელობას თავისი კონცეფციით არაცნობიერის შესახებ. მისი აზრით, იდეების თანდაყოლილობა სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ისინი იმთავითვე ცნობიერი სახით არიან მოცემული სულში. სულში ბევრი ჯერ კიდევ გაუცნობიერებელი წარმოდგენა არსებობს, რომელთაც ჩვენი გონება დროთა განმავლობაში აცნობიერებს. ამის შედეგად ჩვენ ვრწმუნდებით, რომ ისინი თანდაყოლილი ყოფილან, რომ სული არ არის “სუფთა დაფა”, როგორც ამას ლოკი ამტკიცებდა. ლაიბნიცი სხვა მეტაფორას იყენებს. იგი სულს მარმარილოს ქვას ადარებს, რომლის “ძარღვები” მომავალ ქანდაკებას შეესაბამება; მასში უკვე თავიდანვეა მოცემული მომავალი ფიგურის კონტურები. მოქანდაკე სარგებლობს ამ მინიშნებებით, აცილებს ქვას იმას, რაც ზედმეტია და ასე ქმნის მისგან ქანდაკებას. ასევე, თანდაყოლილია იდეები, რომლებიც მიდრეკილების ან წინასწარი განწყობილების სახით არის მოცემული. ისინი არ არსებობენ სულში ჩამოყალიბებული და აქტუალური ფორმით; ეს იდეები მხოლოდ პოტენციალურია. თანდაყოლილი იდეა არ გულისხმობს იმთავითვე ნათლად და გარკვეულად შემეცნებას, ის მხოლოდ ჩანასახია, ესკიზია, შესაძლებლობაა, რომლის განხორციელება გონების აქტიური მოქმედების საშუალებით ხდება. ამრიგად, სული არც სუფთა დაფაა, მაგრამ არც მზამზარეული დებულებების ფორმით წარმოდგენილი ცოდნის სისტემა. აქტივობის ჩანერგილი უნივერსალური უნარის მეშვეობით პოტენციალური (არაცნობიერი) ცოდნა გამოკვეთილი იდეის სახეს იღებს.

      ლაიბნიცმა საკმაოდ დიდი წვლილი შეიტანა ფსიქოლოგიის მეთოდოლოგიის დამუშავებაში. მან დასრულებული სახე მისცა პარალელისტურ კონცეფციას. მანვე ჩამოაყალიბა მოსაზრება თანდაყოლილი იდეების შესახებ, რომელშიც ბევრი რამ არის საგულისხმო შეძენილი და მემკვიდრეობითი თვისებებისა და, კერძოდ, ნასახებისა და მიდრეკილებების ფსიქოლოგიის თვალსაზრისით. ლაიბნიცმა შემოიტანა მეცნიერებაში არაცნობიერი ფსიქიკურის ცნება, რომელიც შემდგომში ჰერბარტისა და, განსაკუთრებით, ფროიდის წყალობით, ფსიქოლოგიის ფუნდამენტურ კატეგორიად იქცა. ამ მხრივ ლაიბნიცის კონცეფციამ გავლენა დ. უზნაძის განწყობის ფსიქოლოგიის ჩამოყალიბებაზეც მოახდინა. ლაიბნიცი იყო პირველი, ვინც ცნობიერების ხარისებისა თუ დონეების დახასიათება სცადა. მის მიერ შემოთავაზებული ტერმინი “აპერცეფცია”, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, გამოყენებულ იქნა კანტის, ჰერბარტისა და ვუნდტის სისტემებში. ფსიქოლოგიის ისტორიკოსები ლაიბნიცს, არცთუ უსაფუძვლოდ, მიიჩნევენ ე.წ. აქტივობის ფსიქოლოგიის წინამორბედად. მის მიერ წინა პლანზე წამოწეულმა აქტივობის პრინციპმა განვითარება პოვა ბრენტანოს, შტუმფის, ჯეიმსის, კიულპეს, მაკ-დაუგოლისა და სხვათა შემოქმედებაში. თანამედროვე ფსიქოლოგიასთვის, მისთვის აქტივობა, ქცევის ფორმაში მოცემულობა, ფსიქიკის არსებით ნიშნად არის აღიარებული.

      ზემოთ უკვე ითქვა, რომ ლაიბნიცის მთავარი ოპონენტი ლოკი იყო. ეს ბუნებრივიცაა, ვინაიდან რაციონალიზმს ფილოსოფიაში (და ფსიქოლოგიაშიც) ემპირიზმი უპირისპირდება, ხოლო ახალი დროის უდიდესი ემპირისტი ლოკი იყო. ეს ემპირიზმი გრძნობად გამოცდილებას ცოდნის უპირველეს და უმთავრეს წყაროდ მიიჩნევს და ამტკიცებს, რომ ყოველგვარი ცოდნა ემპირიული გამოცდილებით საბუთდება. ემპირიზმმა და მასთან დაკავშირებულმა ასოციაციურმა კონცეფციამ უდიდესი ზეგავლენა მოახდინა ფსიქოლოგიის განვითარებაზე. საზოგადოდ, ითვლება, რომ ემპირისტულ-ასოციაციონისტური აზროვნება ფსიქოლოგიის, როგორც დამოუკიდებელი ექსპერიმენტული მეცნიერების ფილოსოფიურ-მეთოდოლოგიური საფუძველია.

      სულიერი მოვლენების ანალიზის ეს მეთოდოლოგია ბრიტანეთში ჩაისახა. მის სათავეებთან იდგა დეკარტეს თანამედროვე გამოჩენილი ფილოსოფოსი, თომას ჰობსი (1588-1679). ჰობსის ემპირიული ფსიქოლოგიის ძირითადი დებულებები გადმოცემულია მის მთავარ ნაშრომში “ლევიათანი” (1651) და ტრაქტატებში “მოქალაქის შესახებ”, “სხეულის შესახებ”, “ადამიანის შესახებ”. ჰობსი ილაშქრებს დეკარტეს შეხედულების წინააღმდეგ ორი სუბსტანციის შესახებ. იგი უარყოფს გონიერი სულის, როგორც დამოუკიდებელი სუბსტანციის არსებობას. სუბსტანცია მხოლოდ მატერიალურია, სხეულებრივია. “უსხეულო სუბსტანცია” უაზრო გამოთქმაა, ისევე როგორც “უსხეულო სხეული”. აზროვნებს მატერია და არა სულიერი სუბსტანცია. მეცნიერება შეისწავლის სხეულს, რომელიც განისაზღვრება სივრცის, დროის, რაოდენობისა და მოძრაობის თვისებებით. მოძრაობა არის სამყაროს უნივერსალური პრინციპი. მას მატერიალური სხეულებიც ემორჩილება, და ადამიანის ცნობიერებაც.

      ადამიანი არის სხეული, რომელიც, სხვა მატერიალური სხეულების მსგავსად, მექანიკის კანონებს ემორჩილება. დეკარტეს მექანიკურ დეტერმინიზმს ჰობსმა დასრულებული სახე მისცა. ადამიანი წარმოდგენილია, როგორც მექანიზმი, რომელშიც “გული არის ზამბარა, ნერვები - ძაფები, ხოლო სახსრები - ბორბლები, რომლებიც ამოძრავებენ ადამიანის სხეულის მთელ მანქანას”. ჰობსმა მექანიკური დეტერმინიზმის პრინციპი უნივერსალურ პრინციპად გამოაცხადა და მას დაუმორჩილა ადამიანის მთელი ფსიქიკური ცხოვრება. ეს უკანასკნელი - სხეულებრივი პროცესის თანამდევი მოვლენა, ე.წ. ეპიფენომენია, რომელსაც რეალური მნიშვნელობა არა აქვს. რეალურად არსებობს სხეული და მისი მოძრაობა. ცნობიერება ამ მოძრაობის პარალელურად აღმოცენდება ისევე, როგორც წარმოიქმნება შეგრძნება: “შეგრძნების მიზეზი გარეგანი სხეულია (ობიექტი), რომელიც ან უშუალოდ აწვება ყოველი შეგრძნების შესატყვის ორგანოს (როგორც გემოსა და შეხების დროს), ან გაშუალებულად (როგორც მხედველობის, სმენისა და ყნოსვის შემთხვევაში). ეს დაწოლა, რომელიც სხეულის შიგნით გრძელდება და ნერვების საშუალებით ტვინამდე და გულამდე აღწევს, იწვევს წინააღმდეგობას, უკუზეწოლას, ანუ გულის მცდელობას, გათავისუფლდეს. ვინაიდან ეს მცდელობა გარეთ არის მიმართული, იგი ისეთ რამედ გვეჩვენება, რომელიც გარეთ არსებობს. სწორედ ეს არის ის მოჩვენება ან აჩრდილი, რასაც ხალხი შეგრძნებას უწოდებს”. მაშასადამე შეგრძნება, ყველა სხვა განცდის მსგავსად, არის გარეგანი საგნის მიერ სხეულში გამოწვეული პროცესების გვერდითი ეფექტი (აჩრდილი), რომელსაც მათზე უკუზემოქმედების მოხდენა არ შეუძლია ისევე, როგორც არფის სიმებიდან მომდინარე მელოდია ვერ იმოქმედებს მათი რხევის სიხშირეზე ან ფეხით მოსიარულეს ჩრდილი ვერ იმოქმედებს მისი მოძრაობის სიჩქარეზე. ამდენად, ფსიქიკური მოკლებულია რაიმე რეალურ მნიშვნელობას და დაიყვანება პროცესებსა თუ მოვლენებზე (ეპიფენომენებზე), რომლებიც პასიურად მიჰყვებიან რეალურ და ფუნდამენტურ მატერიალურ (სხეულებრივ) პროცესებს. ამგვარ თვალსაზრისს ეპიფენომენალიზმი ეწოდება.

      ეპიფენომენური სამყაროს საფუძველს შეგრძნებები ქმნიან. ფსიქიკა ხატებისაგან (წარმოდგენებისაგან) შედგება. წარმოსახვა გაფერმკრთალებული შეგრძნებაა, ხოლო მეხსიერება წარსულთან დაკავშირებული წარმოდგენა. აზროვნება წარმოდგენების ისეთი დაკავშირებაა, რომელსაც შემდგომში ასოციაცია დაერქვა. ჰობსმა არ იცის ეს ტერმინი, მაგრამ ისე ახასიათებს ასოციაციის პროცესს, რომ იგი წარმოდგენების დაკავშირების უნივერსალური პრინციპის სახეს იღებს. იქაც, სადაც წარმოდგენები თითქოს უსისტემოდ მიჰყვებიან ერთმანეთს, სპეციალური ანალიზი აღმოაჩენს მათ კავშირს, წარმოდგენები შემთხვევით არ აღმოცენდება. “აზრთა ჯაჭვი” ზოგჯერ უგეგმოდ, არამიმართულად წარიმართება, ზოგჯერ კი იმართება ნებით, როცა რაიმეს მოგონება გვინდა ან პრობლემის გადაჭრას ვცდილობთ. ამ ნააზრევში შეიძლება დავინახოთ თავისუფალი და კონტროლირებადი ასოციაციის კონცეფციის წინაპარი, რომელსაც დიდი მნიშვნელობა ენიჭება, განსაკუთრებით სიღრმის ფსიქოლოგიაში (იხ. თავი 8.1). ასევე იკვეთება ჰობსის აზრის სენსუალისტური მიმართულება, ანუ განსხვავებული ფსიქიკური შინაარსების გრძნობად გამოცდილებაზე (შეგრძნებაზე) დაყვანა, რაც განსაკუთრებით ლოკის ფსიქოლოგიისთვის გახდება დამახასიათებელი.

      სენსუალისტურ-ემპირისტული პოზიციიდან უპირისპირდება ჰობსი დეკარტეს სწავლებას თანდაყოლილი იდეების შესახებ. “არ არსებობს ადამიანის გონებაში არც ერთი ცნება, რომელიც პირველადად, მთლიანად ან ნაწილობრივ არ იყო აღმოცენებული შეგრძნების ორგანოებში”. არ არსებობს არა მხოლოდ თანდაყოლილი იდეები, არამედ თანდაყოლილი ნიჭიერებაც კი. ადამიანები ერთნაირი შესაძლებობებით იბადებიან. მათ შორის გონებრივი განსხვავება ცხოვრების პროცესში ყალიბდება. აქ გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება გამოცდილებას, რომლის შეძენა შეიძლება არაორგანიზებული ცხოვრებისეული პრაქტიკის ან სისტემატური სწავლების გზით. ერთნაირ პირობებში ერთნაირი გონება ვითარდება. მაგრამ ფსიქიკური ცხოვრების სფეროში არსებობს ისეთი ერთი ფაქტორი, რომლითაც ადამიანები ძალზე განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. ეს ფაქტორი ვნებებია. სწორედ ვნებები განაპირობებენ იმას, რომ ზოგი ადამიანი აქტიურია და ინიციატივიანი, ზოგიც პასიური და ინდიფერენტული. ეს გონებრივ აქტივობაზეც აისახება: “გონებრივ განსხვავებათა მიზეზები ვნებებში უნდა ვეძებოთ”.

      ჰობსი მკაცრი დეტერმინისტია და, სპინოზას მსგავსად, პრინციპულად უარყოფს ნების თავისუფლებას, რომელსაც ქმედების მიზეზების არცოდნით გამოწვეულ ილუზიად მიიჩნევს. მათრახით დატრიალებულ ბზრიალასაც შეეძლო ჩაეთვალა თავისი მოძრაობა საკუთარი ნებით გამოწვეულად, ამბობს ჰობსი. ამასთანავე, იგი ცდილობს, რომ აუცილებლობის კატეგორიასთან ერთად თავისუფლების კატეგორიასაც შეუნარჩუნოს ადგილი, თუმცა ძალიან შეზღუდული მნიშვნელობით. ადამიანის ქცევა, ამბობს იგი, შეიძლება შევადაროთ მდინარეს, რომლის წყალი მიედინება თავისუფლად და, ამავე დროს, აუცილებლად თავისი კალაპოტის გაყოლებით. ადამიანის ქცევა ყოველთვის დეტერმინირებულია გარე პირობებით და ამ აუცილებლობას ვერსად გაექცევი. მაგრამ ასეთი აუცილებლობის ჩარჩოებშიც ადამიანი გარკვეულად თავისუფალია თავისი მოქმედების არჩევაში. თუმცა მისი თავისუფლება აქაც შეზღუდულია იმ შინაგანი მოტივაციური ძალებით, ან, ავტორის თქმით, მოძრაობის დამწყები “ძალისხმევით”, რომელსაც არსებითად ორი გამოვლინება აქვს - ძალისხმევა რაიმესკენ, რაც ლტოლვაა (მისწრაფება) და ძალისხმევა რაიმესაგან, რაც არის ზიზღი. სიყვარული იგივე ლტოლვაა, სიძულვილი კი - ზიზღი. ლტოლვის ობიექტი “კარგად” მიიჩნევა, ზიზღის ობიექტი - “ცუდად”. ჩვენ უნდა გავერკვეთ იმაში, თუ რისკენ მივისწრაფით და რა იწვევს ზიზღს, რომელი მოქმედებაა კარგი და რომელი - ცუდი. ამ კოლიზიას, რასაც დღეს მოტივთა ბრძოლას ვუწოდებთ, ჰობსი აზროვნებისა და მოფიქრების სახელს არქმევს. ამ პროცესის შედეგად იქმნება მოტივაციური მდგომარეობა (დადებითი ან უარყოფითი ტენდენცია), რაც შეიძლება ნებელობად მივიჩნიოთ. ჰობსი თვლის, რომ მხოლოდ ამ აზრით და ამ ფარგლებში შეიძლება ვილაპარაკოთ ნების თავისუფლებაზე. საბოლოოდ, მოქმედება განსაზღვრულია გარეგანი და შინაგანი მიზეზების წყებით და “ყველასთვის, ვინც შეძლებს დაინახოს ამ მიზეზთა კავშირი, ცხადი გახდება, რომ ყოველგვარ ადამიანურ ნებელობით მოქმედებას მაინც აუცილებლობა განაპირობებს”.

      ჰობსი ფსიქოლოგიისთვის მნიშვნელოვან მრავალ საკითხს შეეხო. მიუხედავად ამისა, მისი გავლენა ფსიქოლოგიაზე მაინც შედარებით სუსტი იყო. ეპიფენომენალიზმი აუფასურებს მის ზოგიერთ საინტერესო მიგნებას ფსიქოლოგიის სფეროში. ჰობსი, ისევე როგორც სპინოზა, მონიზმის პოზიციიდან უდგება ფსიქოფიზიკურ პრობლემას. მაგრამ ამ მიდგომებს შორის პრინციპული განსხვავებაა. სპინოზა სულს და სხეულს, მატერიალურს და იდეალურს ერთი არსის (ბუნების) გამოვლინებებად თვლის. მისთვის აზროვნება და განფენილობა ერთი სუბსტანციის ორი, თანაბარი მნიშვნელობის მქონე თვისებაა. ჰობსთან ნამდვილ რეალობად მხოლოდ მატერიალური სუბსტანცია და მისი თვისებები განიხილება. ფსიქიკური პროცესები სხეულებრივი პროცესების თანმდევი აჩრდილებია, რომლებსაც არ გააჩნია დამოუკიდებელი მნიშვნელობა ადამიანის ცხოვრებაში. ფსიქიკური ფენომენები (იგივე ეპიფენომენები) კიდეც რომ არ არსებობდნენ, ამით ფაქტობრივად არაფერი შეიცვლება. ისინი არავითარ მონაწილეობას არ იღებენ ცხოველქმედების პროცესში და არ წარმოადგენენ ამ პროცესის აუცილებელ რგოლს - ქცევა მათ გარეშეც მშვენივრად განხორციელდება. თავი რომ დავანებოთ იმას, თუ რამდენად ეწინააღმდეგება ეს ყოველივე საღ აზრს და ადამიანთა ცხოვრებისეულ გამოცდილებას, დგება პრინციპული ხასიათის მეცნიერული საკითხები: საზოგადოდ, რატომ და რისთვის წარმოიქმნა ფსიქიკა, როგორ უნდა აიხსნას ფსიქიკის მუდმივი განვითარება ფილოგენეზში და უაღრესად ინტენსიური განვითარება ონტოგენეზში ან, თუნდაც, ცნობიერების ისტორიული ფორმების ცვალებადობა. ნათელია, რომ ფსიქოლოგიისთვის ამ საკითხებზე პასუხს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს, ეპიფენომენოლოგიური მიდგომის ფარგლებში კი ეს შეუძლებელია. ამიტომ ემპირიული ფსიქოლოგიის სათავედ ჰობსის კი არა, მისი თანამემამულის, ლოკის მოძღვრებაა მიჩნეული.

      ჯონ ლოკი (1632-1704) დაიბადა ბრისტოლის მახლობლად, ადვოკატის ოჯახში. განათლება მიიღო ლონდონის უინძორის სკოლაში და ოქსფორდის უნივერსიტეტში, სადაც მომდევნო წლებში ასწავლიდა ფილოსოფიას, ბერძნულს და ლიტერატურას. ეწეოდა კვლევით მუშაობას ექსპერიმენტულ ქიმიაში, მეტეოროლოგიასა და მედიცინაში. 1668 წელს იგი აირჩიეს ლონდონის სამეფო საზოგადოების (ანუ ინგლისის მეცნიერებათა აკადემიის) წევრად. ამ დროიდან იწყება მისი მეგობრული და, ამასთანავე, საქმიანი ურთიერთობა ლორდ ეშლისთან, რესტავრაციის ხანის გამოჩენილ პოლიტიკურ მოღვაწესთან. ლოკი უშუალოდ იყო ჩართული პოლიტიკურ საქმიანობაში, როგორც ინგლისის მეფის ოპოზიციის ლიდერის მდივანი და ნდობით აღჭურვილი პირი. კარლ II-ს წინააღმდეგ წარუმატებელი შეთქმულების შემდეგ ლოკი იძულებული გახდა, გაჰყოლოდა თავის მეგობარს და პატრონს ემიგრაციაში, ჯერ საფრანგეთში, მოგვიანებით კი ჰოლანდიაში. 1689 წლის რევოლუციისა და მეფის შეცვლის შემდეგ ლოკი სამშობლოში დაბრუნდა. მომდევნო წლებში დაასრულა და გამოაქვეყნა ტრაქტატები სახელმწიფო მართვისა და აღზრდის საკითხებზე, ასევე თავისი ძირითადი ფილოსოფიური (და ფსიქოლოგიური) ნაშრომი “ნარკვევები ადამიანის გონების შესახებ” (1690), რომელიც ოცი წლის განმავლობაში იწერებოდა და ავტორის სიცოცხლეში ოთხჯერ გამოიცა.

      ამ ნაწარმოების სათაურიც მიუთითებს იმაზე, რომ ლოკის ფილოსოფია, არსებითად, შემეცნების თეორიაა (გნოსეოლოგიაა). მას აინტერესებს შემეცნების სანდოობისა და საზღვრების პრობლემა. ამიტომ პირველ რიგში სვამს საკითხს ადამიანის ცნობიერებაში მოცემული იდეების წარმოშობის შესახებ. საიდან ჩნდებიან ისინი, რა გზებით, რა საშუალებებით? აქ ლოკი, ცხადია, გვერდს ვერ უვლის საკითხს იდეების თანდაყოლილობის შესახებ. იდეათა (ცოდნის) თანდაყოლილობის თვალსაზრისი ჯერ კიდევ ანტიკურ ხანაში არსებობდა (სოკრატე, პლატონი, არისტოტელე და სხვა); ის გაბატონებული იყო შუა საუკუნეების სქოლასტიკაში, ხოლო ახალი დროის ფილოსოფიურ და ფსიქოლოგიურ აზროვნებაში იგი დეკარტემ დაამკვიდრა. ეს თვალსაზრისი ეყრდნობა ჭეშმარიტების გამომხატველი იდეების (ცნებების) ზოგადობისა და საყოველთაოობის არგუმენტს. ჩვენ გვაქვს ზოგადი იდეები, მაგრამ ზოგადი იდეა არასდროს აღქმაში (გამოცდილებაში) არ არის მოცემული, ე.ი. ის თანდაყოლილია.

      ლოკი აანალიზებს ასეთ ზოგად იდეებს, მაგალითად, იგივეობის იდეას, რასაც სხვაგვარად “დამტკიცების გონებაჭვრეტითი პრინციპი” ეწოდება (რაც არის, ის არის, ან შეუძლებელია, რომ ერთი და იგივე საგანი არსებობდეს და არ არსებობდეს). ეს იმდენად მიღებული დებულებაა, რომ მის საყოველთაოობაში თითქოს ეჭვის შეტანა შეუძლებელია. მიუხედავად ამისა, ამტკიცებს ლოკი, ეს დებულება კაცობრიობის დიდი ნაწილისთვის არ არის ცნობილი და მიღებული. ბავშვებისთვის, იდიოტებისთვის და ბევრი სხვა ადამიანისთვის ეს იდეა უცხოა. თანდაყოლილობის შემთხვევაში ეს ასე არ უნდა ყოფილიყო. ჩვენ ვიცით ამ საბუთზე ლაიბნიცის პასუხი: იდეები გამზადებული სახით არაა ჩადებული ახალშობილის გონებაში, ისინი არაცნობიერად არსებობენ და გონების შინაგანი ძალების მეშვეობით მხოლოდ მაშინ გაცნობიერდებიან, როდესაც ინდივიდი აზროვნებას დაიწყებს. მაგრამ ლოკი კატეგორიულად უარყოფს არაცნობიერი სულიერი მდგომარეობის არსებობას. როგორ შეიძლება რაიმე იყოს გონებაში და მან არ იცოდეს ამის შესახებ. ეს იგივეა, რომ რაიმე იყოს გონებაში და ამავე დროს არ იყოს მასში. “მე წინააღმდეგობის ტოლფასად მიმაჩნია იმის მტკიცება, თითქოს არსებობენ სულში აღბეჭდილი იდეები, რომელთაც ის არ აცნობიერებს და რომლებიც არ ესმის, ... ვინაიდან რაიმეს აღბეჭდვა სულში გაცნობიერების გარეშე ნაკლებ გასაგებად მეჩვენება” - აღნიშნავს ავტორი (ფსიქოლოგიის შემდგომმა განვითარებამ უარყო ფსიქიკის ასეთი დახასიათება).

      მოგზაურებისა და მისიონერების ჩანაწერებზე დაყრდნობით, ლოკი ამტკიცებს, რომ არ არსებობს არც საყოველთაო და, შესაბამისად, არც თანდაყოლილი მორალური პრინციპები. განა ზოგიერთ ქვეყნებში არ მარხავენ ახალშობილებს მშობიარობას გადაყოლილ დედებთან ერთად? - კითხულობს იგი; განა არ ისტუმრებენ მათ იმქვეყნად, თუ ე.წ. ასტროლოგი იტყვის, რომ ისინი უბედურ ვარსკვლავზე დაიბადნენ? განა ზოგიერთ ადგილას, ყოველგვარი სინდისის ქეჯნის გარეშე, არ ტოვებენ ბედის ანაბარა ან, სულაც, არ კლავენ გარკვეულ ასაკს მიღწეულ მშობლებს? ზოგან ჭამენ საკუთარ შვილებს, ზოგიერთ ველურ ტომს არა აქვს სიტყვა “ღმერთი”, არა აქვს რაიმე რელიგია, კულტი. მაშასადამე, თვით ღმერთის იდეაც არ არის საყოველთაო და თანდაყოლილი (არსებობს სხვადასხვა რელიგიები და, ასევე, განსხვავებული წარმოდგენები ღმერთზე ერთი რელიგიის ფარგლებში). მაგრამ თუ სულში იდეები ღმერთმა ჩაგვინერგა, იგი პირველ რიგში თავის იდეას ჩანერგავდა. აქედან დასკვნა: თანდაყოლილი იდეები საერთოდ არ არსებობს, სული არის “სუფთა დაფა”, “თეთრი ფურცელი” ან “ცარიელი ოთახი”. იდეათა ერთადერთი წყარო არის ემპირიული გამოცდილება.

      გამოცდილების ორი სახე არსებობს: გარეგანი და შინაგანი. გარეგანი გამოცდილება არის გრძნობადი აღქმა, შეგრძნება. მისი ობიექტი გარეგანი სამყაროა, თავისი მატერიალური საგნებით. შეგრძნების შინაარსს საგნების “გრძნობადი თვისებები” შეადგენს. მაგრამ ადამიანს აქვს ცოდნა საკუთარი სულიერი ცხოვრების შესახებაც. ამ ცოდნას ჩვენ ვიღებთ შინაგანი გამოცდილების, ე.წ. რეფლექსიის (ლათინურად “უკან მიმართვა”) საშუალებით. რეფლექსია, არსებითად, თვითდაკვირვების უნარია, რომელიც გვაწვდის ცნობებს ჩვენი გონების მოქმედებათა თაობაზე (აღქმა, აზროვნება, მოგონება, ეჭვი, რწმენა, სურვილი, მისწრაფება). მისი საშუალებით მიღებული იდეები შინაარსის მხრივ არსებითად განსხვავდება გარეგანი გამოცდილებით

მიღებული იდეებისაგან. ამავე დროს, ორივე მათგანი ცნობიერების სამსჯავროს წინაშე წარდგება, რამდენადაც “ცნობიერება არის იმის აღქმა, რაც ხდება ადამიანში, მის საკუთარ გონებაში”. ლოკის ეს კლასიკური განმარტება გულისხმობს, რომ ცნობიერება შეიძლება მიმართული იყოს როგორც ობიექტურ სინამდვილეზე (ჩვენ “ვიცით”, რა სენსორული თვისებები აქვს საგანს, რომელსაც ახლა აღვიქვამთ), ასევე სუბიექტურზე (ჩვენ “ვიცით”, რომ ახლა გონება სწორედ აღქმითაა დაკავებული). რეფლექსია სულის ოპერაციების გაცნობიერებაა. ამგვარად, გარეგანი აღქმა (შეგრძნების უნარი) ობიექტურზეა მიმართული, ხოლო შინაგანი აღქმა (რეფლექსია) - სუბიექტზე. პირველი - საგნის ჩვენზე ზემოქმედების შედეგია, მეორე - ამ შედეგზე სულის მუშაობის გაცნობიერება.

      შემეცნების ორი გზის დაშვება ე.წ. გნოსეოლოგიური დუალიზმია. მას შორს მიმავალი მეთოდოლოგიური შედეგები მოჰყვება. შემეცნების ორ გზას ორი სახის “ობიექტი”, შინაარსი შეესაბამება. ემპირიული გამოცდილების ორად გაყოფა (გარეგანი და შინაგანი), თავის მხრივ, საფუძვლად ედება ბუნებისმეტყველებისა და ფსიქოლოგიის საგნის დასაბუთებას: გარეგან გამოცდილებას შეისწავლიან ბუნების მეცნიერებანი, ხოლო შინაგანს - ფსიქოლოგია. აქედანვე გამომდინარეობს ფსიქოლოგიური კვლევის მეთოდური თავისებურებაც. საკუთარ თავში დახშული ცნობიერების სამყაროში შეღწევის ერთადერთი გზა თვითდაკვირვება, ინტროსპექციაა. “თუ მე ვაზროვნებ, მაგრამ ამის შესახებ არ ვიცი, სხვამ არავინ არ შეიძლება ეს იცოდეს”. ფსიქოლოგიური კვლევისთვის ღია მხოლოდ საკუთარი ცნობიერებაა. ეს თეზისი გახდა განმსაზღვრელი ინტროსპექციული ფსიქოლოგიისთვის.

      ლოკი შეგრძნებასაც და მის ასლსაც (წარმოდგენას) იდეას უწოდებს. მათი გამიჯვნა და ტერმინ “იდეის” ამ უკანასკნელთან დაკავშირება შემდგომი ეტაპის ასოციაციურ ფსიქოლოგიაში მოხდა. ასეა თუ ისე, ყველა იდეა ერთი ან მეორე სახის გამოცდილებიდან მომდინარეობს. ლოკი მათ განასხვავებს, მაგრამ ერთმანეთს არ უპირისპირებს. იგი მიუთითებს, რომ შინაგანი გამოცდილება, მაინც, გარკვეულწილად დამოკიდებულია გარეგანზე, ვინაიდან პირველადი მასალა ყოველთვის შეგრძნებათა გზით მიიღება. რეფლექსია მის შემდგომ და მის საფუძველზე ამოქმედდება და “იდეების იდეებს” ქმნის. მაშასადამე, ყოველგვარი ცოდნის პირველწყარო არის შეგრძნება. არაფერია გონებაში ისეთი, რაც მანამდე არ იყო შეგრძნებაში - ესაა სენსუალისტური თეზისი, რომელიც ჰობსიდან და გასენდიდან მოდის, მაგრამ ლოკთან უფრო სერიოზულად არის დასაბუთებული. ამრიგად, ორი სახის გამოცდილების გამოყოფით ლოკმა, არსებითად, საფუძველი ჩაუყარა ინტროსპექციულ ემპირიულ ფსიქოლოგიას, როგორც მეცნიერებას შინაგანი გამოცდილების შესახებ და, აგრეთვე, ამ ფსიქოლოგიისთვის დამახასიათებელ სენსუალისტურ ტრადიციას.

      შეგრძნების გზით მიღებული იდეების ანალიზს ლოკი მიჰყავს იდეისა და მისი შინაარსის შესაბამისობის საკითხამდე. იდეები სულში არსებობენ. მათ გარკვეული თვისებები შეესატყვისება, რომლებიც თითქოს საგნებს უნდა ახასიათებდნენ. მაგრამ ლოკის ანალიზი სხვა სურათს წარმოგვიდგენს. მისი აზრით, არსებობს თვისებათა ორი სახეობა. პირველადი თვისებები საგნების რეალური თვისებებია, ისინი ობიექტურად ახასიათებენ საგანს იმის მიუხედავად, აღიქმება იგი ჩვენ მიერ თუ არა. ეს თვისებებია: სიმკვრივე, მოცულობა, ფიგურა, მოძრაობა, უძრაობა, რაოდენობა და ა.შ. ამ თვისებების შესაბამისი იდეები მათ ზუსტად ასახავენ. მეორადი თვისებები არაა მოცემული საგნებში, მათი წარმოშობა და რაგვარობა შეგრძნების ორგანოს სპეციფიკაზეა დამოკიდებული, ესენია: ფერი, ბგერა, გემო, სუნი, ტემპერატურა და ა.შ.

      ამ კონცეფციის საილუსტრაციოდ ლოკი მარტივ ცდას მიმართავს. მარჯვენა ხელს ვყოფთ ცივ წყალში, მარცხენას - ცხელში. შემდეგ ორივე ხელს ვათავსებთ ნელთბილ წყალში. აღმოჩნდება, რომ ერთი ხელი წყალს თბილად შეიგრძნებს, მეორე - გრილად. ცხადია, რომ სითბო-სიგრილის განცდა ჩვენი აღქმის თავისებურებით არის გაპირობებული.

      ლოკიდან მომდინარეობს მთელი ემპირიული ფსიქოლოგიისთვის, განსაკუთრებით კი ასოციაციონიზმისთვის, დამახასიათებელი ელემენტარიზმი. ფსიქიკური მოვლენების განხილვის ეს ტრადიცია იმდენად ძლიერი აღმოჩნდა, რომ მან თავი იჩინა მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში ჩამოყალიბებულ ექსპერიმენტულ ფსიქოლოგიაშიც (ვუნდტი, ტიჩენერი, ებინჰაუზი და სხვა). იგი მომდინარეობს ლოკის მიერ ორი სახის იდეების, კერძოდ, მარტივი და რთული იდეების გამოყოფიდან. მარტივი იდეები არ იშლება, არ იყოფა, ისინი რთული იდეების ელემენტებია. ეს არის მასალა, რომლისაგანაც გონების რთული შინაარსები იქმნება (სწორედ ამას ეწოდება “ელემენტარიზმი”). მარტივ იდეებს წარმოშობს როგორც შეგრძნება, ისე რეფლექსია. ლოკი ახდენს მარტივი იდეების კლასიფიკაციას: 1) მარტივი იდეები, რომელთა საფუძველია ერთი რომელიმე გარეგანი გრძნობა (შეგრძნება) (მაგ., ფერი, გემო, სუნი და სხვა); 2) მარტივი იდეები, რომლებიც გამოწვეულია რამდენიმე გარეგანი გრძნობით (მაგ., ვრცეულობის ან ფიგურის განცდა აღმოცენდება მხედველობისა და შეხების თანამონაწილეობით); 3) მარტივი იდეები, რომელთა საფუძველია რეფლექსია (მაგ., გახსენება, მსჯელობა, რწმენა, ნებელობის აქტი და სხვა); 4) მარტივი იდეები, რომლებიც აღმოცენდება გარეგანი და შინაგანი გამოცდილების ერთდროული მოქმედებით (მაგ., სიამოვნება, უსიამოვნება, ერთიანობა, თანმიმდევრობა და სხვა). ამ კლასიფიკაციიდან ჩანს, რომ მარტივ იდეებს შორისაც არსებობს სირთულის სხვადასხვა ხარისხი.

      მარტივ იდეებთან დაკავშირებით აღსანიშნავია ლოკის მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ასეთი იდეები პასიურ სუბიექტს გულისხმობენ. გონება პასიურია მარტივი იდეების აღქმისას, “მას არ შეუძლია არ მიიღოს ისინი ისევე, როგორც სარკეს არ შეუძლია არ მიიღოს, შეცვალოს ან წაშალოს მის წინ დაწყობილი საგნების გამოსახულება”. ამავე დროს, თუ გონებაში უკვე არსებობს მარტივი იდეები, მას შეუძლია მათი შედარება, შეერთება და ამით ახალი, რთული იდეების შექმნა.

      თუ მარტივი იდეების მიმართ გონება პასიურია, რთული იდეების შემთხვევაში ის საკმაო აქტიურობით გამოირჩევა. რთული იდეები წარმოიქმნება მარტივი იდეების გადამუშავების საფუძველზე მათზე გარკვეული გონებრივი მოქმედებების ჩატარების გზით. გონება მარტივი იდეების კომბინირებას ახდენს: გამოყოფს ერთმანეთისაგან, ადარებს ერთმანეთს, აერთიანებს მათ. გონებრივი მოქმედებებია: განყენება, შედარება და შეჯერება, შეერთება და შეჯამება. ლოკმა მოგვცა მარტივი იდეიდან ან ცალკეული საგნიდან რთული ან ზოგადი იდეის (ცნების) მიღების კლასიკური სქემა. ეს ხორციელდება ცალკეულში (კერძოში) ზოგადის მონახვის გზით. ზოგადი იდეა უნდა შეიქმნას, ვინაიდან რეალურ სინამდვილეში არსებობს მხოლოდ ინდივიდუალური, კონკრეტული საგნები, ხოლო ზოგადი სინამდვილე არ არსებობს. ჩვენ ერთმანეთს ვადარებთ საგნებს, აღმოვაჩენთ მათში მსგავს და განსხვავებულ ნიშნებს, შემდეგ ვახდენთ განყენებას დანარჩენი ნიშნებისაგან და ვტოვებთ მხოლოდ მსგავს ნიშნებს. მსგავსი ნიშნების ერთობლიობა, რომელიც ჩვენმა გონებამ გამოყო ცალკეული საგნებიდან და შემდეგ შეაერთა, არის ის, რასაც ზოგადს (ცნებას) ვუწოდებთ.

      რთული იდეების წარმოქმნის ერთ-ერთ მექანიზმს ლოკმა ასოციაცია უწოდა. ეს ტერმინი მან მხოლოდ “ნარკვევების” მეოთხე გამოცემაში შემოიტანა, 1700 წელს. ამან, თავისთავად, ბევრი ვერაფერი შესძინა ლოკის მოძღვრებას, მაგრამ გაჩნდა ტერმინი, რომელმაც დაიპყრო შემდგომი დროის ფსიქოლოგია. ლოკი ასოციაციის შემთხვევაშიც იდეების დაკავშირებისა და კომბინირების შესახებ საუბრობს, მაგრამ მასთან ამ ტერმინს მაინც სპეციფიკური მნიშვნელობა აქვს. ლოკი ერთმანეთს უპირისპირებს იდეების გონისმიერ და ასოციაციურ კავშირებს. ეს უკანასკნელი არასასურველი კავშირებია; ასოციაციური კავშირები იდეებს შორის არასწორი, არაბუნებრივი კავშირებია. ლოკი ერთ ადგილას მათ სიგიჟის სახეობადაც კი ნათლავს. ისინი შემთხვევითობის ან ჩვეულებისაგან მომდინარეობენ და აზრიანი საფუძველი არა აქვთ. ასოციაციები მაშინ ჩნდება, როდესაც “იდეები, რომლებიც თავისთავად სულაც არაა მონათესავე (მსგავსნი), ზოგიერთი ადამიანის გონებაში ერთმანეთს ისე უკავშირდება, რომ მათი გაყოფა ძალზე ძნელი ხდება. ისინი ყოველთვის თან სდევენ ერთმანეთს და როგორც კი ერთი იდეა შემოდის გონებაში, მაშინვე ჩნდება მასთან დაკავშირებული სხვა იდეა”. ამგვარი ასოციაციური კავშირებით ხსნის ლოკი სხვადასხვა ცრურწმენებს, ჩვენს სიმპათია-ანტიპათიებს, ფილოსოფიურ თუ პოლიტიკურ მიმდინარეობებს შორის არსებულ წინააღმდეგობებს და გაუგებრობებს. ლოკი იხსენებს თავის მეგობარს, რომელმაც გადაიტანა მტკივნეული ოპერაცია (მაშინ ანესთეზია არ არსებობდა) და, მიუხედავად ქირურგისადმი დიდი მადლიერებისა, არ შეეძლო მისი დანახვა – იმდენად ძლიერი აღმოჩნდა ექიმის სახისა და ტკივილის ასოციაცია; კიდევ ერთ მაგალითში ნათქვამია ადამიანზე, რომელმაც ისწავლა ცეკვა ოთახში, სადაც იდგა სკივრი და ამის შემდეგ შეეძლო ეცეკვა მხოლოდ იქ, სადაც მსგავსი ნივთი იდგა. მოკლედ, ასოციაციები ყოველგვარი შეცდომის მიზეზად გვევლინება, რის გამოც ლოკი პედაგოგებს მათთან ბრძოლისკენ მოუწოდებს. აღზრდის ამოცანა იმაშია, რომ წინ გადაეღობოს იდეათა შორის არასასურველი კავშირების შექმნას (ლოკი პედაგოგიკის ერთ-ერთი უდიდესი თეორეტიკოსია და, ასევე, ასაკობრივი და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის ერთერთი წინამორბედი (იხ. თავი 7.3.).

      ასოციაციის ასეთმა შეზღუდულმა გაგებამ ფეხი ვერ მოიკიდა. პირიქით, ასოციაცია იდეების დაკავშირების საყოველთაო და უნივერსალურ პრინციპად გამოცხადდა. ამან საფუძველი ჩაუყარა ასოციაციონიზმს, როგორც ემპირიული ფსიქოლოგიის ყველაზე მძლავრ მიმდინარეობას. ლოკის დამსახურება კი, ძირითადად, “ასოციაიციის” ძალზე სასარგებლო ტერმინის შემოტანაა. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ასოციაციებზე მსჯელობისას მან ხაზი გაუსვა ჩვევის როლს და ამით წინასწარ განჭვრიტა ე.წ გამეორების კანონი, რომელსაც ესოდენ დიდი მნიშვნელობა გვიანდელ ასოციაციონიზმში და ბიჰევიორიზმში მიენიჭა.

      საბოლოოდ უნდა ითქვას, რომ ლოკისაგან ფსიქოლოგიამ ბევრი რამ მიიღო: ინტროსპექციული ემპირიული ფსიქოლოგიის საგნისა და მეთოდის დასაბუთება, როგორც მეცნირებისა შინაგანი გამოცდილების (ცნობიერების) შესახებ, რომელიც რეფლექსიის (თვითდაკვირვების) გზით შეიმეცნება, ატომიზმი, ელემენტარიზმი, რომელიც ამტკიცებს ცნობიერების მარტივი შინაარსების (იდეების) პირველადობას მათგან წარმოებული რთული ფსიქიკური ფენომენების მიმართ, განზოგადების პროცესის სქემა, დაბოლოს, ტერმინი “ასოციაცია”.

      ფსიქოლოგიურ აზროვნებაზე საკმაოდ დიდი გავლენა მოახდინა ლოკის შეხედულებამ პირველადი და მეორადი თვისებების შესახებ. მის კვალს - ვხვდებით თითქმის ყველგან, სადაც საკითხი დაისმის სენსორული პროცესის სუბიექტური და ობიექტური მხარის ურთიერთმიმართების შესახებ. XIX საუკუნეში ფორმულირებული გრძნობის ორგანოთა სპეციფიკური ენერგიის ცნობილი კანონიც მის შორეულ გამოძახილად შეიძლება ჩაითვალოს (იხ. თავი 5.1.). ლოკის ამ კონცეფციის შემდგომმა გააზრებამ და ინტერპრეტაციამ გარკვეულად განსაზღვრა XVIII საუკუნის ემპირიული ფილოსოფიისა და ფსიქოლოგიის რამდენიმე მნიშვნელოვანი სისტემის, მათ შორის ფრანგი სენსუალისტების (კონდილიაკი, ჰელვეციუსი, დიდრო და სხვა) და ბრიტანელი სუბიექტური იდეალისტების (ჰიუმი, ბერკლი და სხვა) სისტემების სახეა.

ირაკლი იმედაძე