ის, თუ როგორ ვიმეცნებთ სამყაროს, სულაც არ არის თავისთავად ცხადი და უალტერნატივო. ამ თავში მკითხველი ნახავს, რომ სამყაროს შემეცნების ის წესი, რომელსაც დღეს მივდევთ და რომლის მთავარი აზრი ბოლომდე შეუცნობელი სამყაროს შეცნობაა, სულაც არ არის უპირობო და რომ ამ წესის დადგენა პლატონმა დაიწყო. ამ თავში მკითხველი აღმოაჩენს, რომ პლატონის დიალოგები სულაც არ არის გადაღეჭილი და ბოლომდე გადამუშავებული ტექსტები და რომ მათში დღესაც შეიძლება ახალი ცოდნის პოვნა: ირკვევა, რომ პლატონის ცხოვრების საქმე პლატონის დროს უკვე გარდაცვლილ პითაგორასთან კამათი და პითაგორას ფილოსოფიის ჩანაცვლება იყო. პლატონის დიალოგების და სხვა შემორჩენილი წყაროების ანალიზით დგინდება, რომ პითაგორა, რომელმაც, გადმოცემის თანახმად, უამრავ სიახლესთან ერთად შექმნა სიტყვა „ფილოსოფია“, სამყაროს შემეცნებასა და ცოდნის შექმნაში სხვა შინაარსს დებდა, ვიდრე ჩვენ დღეს: სამყაროს შემეცნება და სამყაროს სურათის შექმნა პითაგორასათვის იყო არა შემეცნების საბოლოო მიზანი, არამედ ინსტრუმენტი, რომლის გამოყენებითაც მომუშავე ტექნოლოგია უნდა შექმნილიყო, რომელიც, თავის მხრივ, ცვლიდა არსებულ რეალობას და სამყაროს ამრავალფეროვნებდა. პითაგორასთვის სამყაროს სურათს მხოლოდ მაშინ ჰქონდა აზრი, თუკი მისი გამოყენებით წარმატებული ტექნოლოგია ინერგებოდა (ამის ყველაზე კარგი მაგალითი პითაგორას მათემატიკაა, რომელიც წარმატებით ახდენს იმპლემენტაციას არქიტექტურასა თუ სხვა გამოყენებით სისტემებში). შესაბამისად, პითაგორას მიხედვით, შემეცნების აუცილებელი მიზანი იყო ტექნოლოგიური ინოვაციების გზით რეალობის შეცვლა. როგორც ჩანს, პითაგორას ეს ფილოსოფია იმდროინდელ სამყაროს აღქმასთან თანხვედრაში იყო და პითაგორას ფილოსოფია საკუთარი სამყაროს კანონის დამდგენად/გამხმოვანებლად ითვლებოდა. პლატონმა, როგორც ჩანს, მიზნად დაისახა, შემეცნების ეს პარადიგმა შეეცვალა სხვა, საკუთარი პარადიგმით, რომლის მიხედვითაც შემეცნების მიზანი იქნებოდა არა რეალობის შეცვლა, იმპლემენტაცია, არამედ სამყაროს სურათის შექმნა, ხოლო ტექნოლოგიური სიახლე - სამყაროს სურათის შექმნის გვერდითი, უმნიშვნელო შედეგი. ამ მსჯელობის და მიღებული დასკვნის ამოსავალია კარგად ცნობილი ფაქტი, რომ სიტყვა flia ძველ ბერძნულში ნიშნავდა მეგობრობას, თანაბრობას, ურთიერთგაცვლას, შეყვარებულებს შორის ურთიერთობას და არა მიუღწევლისკენ სწრაფვასა და ლტოლვას, როგორც დღეს გვგონია. პლატონის დიალოგების ანალიზი ცხადყოფს, როგორ ცდილობს პლატონი პითაგორასეულ „flosofa“-ს (სიბრძნესთან, ცოდნასთან მეგობრობას) მნიშვნელობა შეუცვალოს და flia ჩაანაცვლოს eros-ით, ანუ სიბრძნესთან მეგობრობა აქციოს სიბრძნისკენ სწრაფვად, ლტოლვად.

- - - - - -

      ყველამ იცის პლატონის „ნადიმის“ მნიშვნელობა პლატონის ფილოსოფიის გაგებისათვის: ეს ის დიალოგია, სადაც პლატონი ფილოსოფიას განსაზღვრავს, როგორც სიბრძნის სიყვარულს, სიბრძნისაკენ სწრაფვას. სადაც სიბრძნე განსაზღვრულია, როგორც სიკეთე, ხოლო ფილოსოფოსი, ანუ ის, ვისაც სიბრძნე უყვარს, ამ სიკეთისკენ მიმართული, სიკეთისადმი სიყვარულით აღვსილი ადამიანი. ვინც ოდნავ მაინც მიახლოებია პლატონის ფილოსოფიას, ყველამ იცის, რომ პლატონის მიხედვით ფილო სოფოსი არის ის არასრულყოფილი არსება, რომელიც აცნობიერებს თავის არასრულყოფილებას და ამიტომ მიისწრაფვის სიბრძნისაკენ. ამავე ფორმულას ეხმიანება სოკრატეს ცნობილი გამოთქმა „მე ვიცი, რომ არაფერი ვიცი“. „ნადიმში“ პლატონი ბრძენი (სავარაუდოა, ქურუმი) ქალის, დიოტიმას პირით ამბობს, რომ ფილოსოფოსი არის ის, ვინც არც ბოროტია და არც კეთილი, რომელიც ვნებით არის აღვსილი სიბრძნის მიმართ და ესწრაფვის მას.

      თითქოსდა ყველაფერი ცხადია და გასაგები. ყველამ ვიცით, რომ სიტყვა „ფილოსოფია“ სიბრძნის სიყვარულს ნიშნავს, შესაბამისად, როცა სხვადასხვა ენაზე თარგმანებში ვკითხულობთ, რომ ფილოსოფოსი არის ის, ვისაც სიბრძნე უყვარს, არაფერი არ გვეხამუშება და არც უნდა გვეხამუშებოდეს. მაგრამ სხვაგვარადაა საქმე, როდესაც იმავე ადგილის ბერძნულად წაკითხვას შევეცდებით (Plat. Sym. 204 a b):

      τίνες οὖν, ἔφην ἐγώ, ὦ Διοτίμα, οἱ φιλοσοφοῦντες, εἰ μήτε οἱ σοφο ὶ μήτε οἱ ἀμαθεῖς; δῆλον δή, ἔφη, τοῦτό γε ἤδη καὶ παιδί, ὅτι οἱ μεταξὺ τ ούτων ἀμφοτέρων, ὧν ἂν εἴη καὶ ὁ Ἔρως. ἔστιν γὰρ δὴτῶν καλλίστω ν ἡ σοφία, Ἔρως δ᾽ ἐστὶν ἔρως περὶ τὸ καλόν, ὥστε ἀναγκαῖον ἔρωτα φιλόσοφον εἶναι, φιλόσοφον δὲ ὄντα μεταξὺ εἶναι σοφοῦ καὶ ἀμαθοῦς.

      „‘Who then, Diotima,’ I asked, ‘are the followers of wisdom, if they are neither the wise nor the ignorant?’ „‘Why, a child could tell by this time,’ she answered, ‘that they are the intermediate sort, and amongst these also is Love. For wisdom has to do with the beautiful things, and Love is a love directed to what is beautiful; so that Love must needs be a friend of wisdom, and, as such, must be between wise and ignorant (ჰაროლდ ფოულერის თარგმანი).

      მაშ ვინღაა, დიოტიმა, - ვკითხე, - სიბრძნის ტრფიალი, რაკი ის არც ბრძენთ უყვართ, არც უმეცართა? - ბავშვიც კი მიხვდება, - მომიგო, - რომ სწორედ ის, ვისაც საშუალო ადგილიუჭირავს ამ ორთა შორის, ეროსიც ერთი მათთაგანია. სიბრძნე ხომ უმშვენიერეს ფენომენთა რიცხვს ეკუთვნის, ხოლო ეროსი მშვენიერებისადმი სიყვარულია, მაშასადამე, ეროსს უეჭველად უყვარს სიბრძნე და, ამდენად, საშუალო ადგილი უჭირავს ბრძენსა და უმეცარს შორის (ბაჩანა ბრეგვაძის თარგმანი).

      – Так кто же, Диотима, - спросил я, - стремится к мудрости, коль скоро ни мудрецы, ни невежды философией не занимаются? - Ясно и ребенку, - отвечала она, - что занимаются ею те, кто находится посредине между мудрецами и невеждами, а Эрот к ним и принадлежит. Ведь мудрость - это одно из самых прекрасных на свете благ, а Эрот - это любовь к прекрасному, поэтому Эрот не может не быть философом, то есть любителем мудрости, а философ занимает промежуточное положение между мудрецом и невеждой (ალექსანდრ ლოსევის თარგმანი)

      სამივე თარგმანში მთარგმნელები ერიდებიან სიტყვა „ფილოსოფოსების“ (φιλοσοφοῦντες) გამოყენებას და თარგმნიან ასე: „სიბრძნისკენ მიმსწრაფნი და „სიბრძნის მიმდევრები“. არადა, ბერძნულ დედანში გარკვევით წერია „ფილოსოფოსები“ (φιλοσοφοῦντες). ამავე აბზაცში ეროსი გაიგივებულია ფილოსოფოსთან Ἔρως δ᾽ ἐστὶν ἔρως περὶ τὸ καλόν, ὥστε ἀναγκαῖον ἔρωτα φιλόσοφον εἶναι, φιλόσοφον δὲ ὄντα μεταξὺ εἶναι σοφοῦ καὶ ἀμαθοῦς. and Love is a love directed to what is beautiful; so that Love must needs be a friend of wisdom, and, as such, must be between wise and ignorant. სიბრძნე ხომ უმშვენიერეს ფენომენთა რიცხვს ეკუთვნის, ხოლო ეროსი მშვენიერებისადმი სიყვარულია, მაშასადამე, ეროსს უეჭველად უყვარს სიბრძნე და, ამდენად, საშუალო ადგილი უჭირავს ბრძენსა და უმეცარს შორის. а Эрот - это любовь к прекрасному, поэтому Эрот не может не быть философом, то есть любителем мудрости, а философ занимает промежуточное положение между мудрецом и невеждой, თუმცა, მთარგმნელები, როგორც ვხედავთ, კვლავ ერიდებიან სიტყვა „ფილოსოფიის“ გამოყენებას და კვლავ „სიბრძნის მოყვარულად“, „სიბრძნის მეგობრად“, ან „სიბრძნის მიმდევარად“ თარგმნიან სიტყვა „ფილოსოფოსს“. თუმცა, სხვა პარაგრაფებში, სადაც ერთად არ იყენებენ „ფილოსოფიას“ და „სიყვარულს“, philosophia ჩვეულებრივად ითარგმნება, როგორც „ფილოსოფია“ (210d);

      ცხადია, უნდა დავფიქრდეთ იმის შესახებ, თუ რა იწვევს ამ მთარგმნელობით უხერხულობას: ვფიქრობ, მსჯელობის ამოსავალი იმ ორ სიტყვაშია, რომლებიც ბერძნულიდან თარგმანებში უპირობოდ გადმოდის როგორც „სიყვარული“: philia და eros. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, პლატონის ამ დიალოგში ფილოსოფია განმარტებულია, როგორც სიბრძნის სიყვარული მაგრამ ეს სიყვარული არის არა philia, არამედ eros.

      სხვა ადგილას, ამავე დიალოგში, სოკრატე ამბობს (177d): „მე არაფერი ვიცი სიყვარულის ხელოვნების გარდა“ (ὃς οὐδένφημ ι ἄλλο ἐπίστασθαι ἢ τὰ ἐρωτικά.. I set up to understand nothing but love-matters.. ისედაც ხომ სულ იმას გავიძახი, ეროტიკის გარდა ამქვეყნად არა გამეგება-მეთქი. раз я утверждаю, что не смыслю ни в чем, кроме любви). სრულიად გაუგებარი და სოკრატესთვის მოულოდნელი განაცხადია: სოკრატე არა სიბრძნის მოყვარედ, არამედ სიყვარულის ხელოვნების მცოდნედ აცხადებს თავს. რიივის შესანიშნავ სტატიაში (Reev, 2014), რომელიც დაბეჭდილია სტენფორდის ფილოსოფიის ენციკლოპედიაში, განმარტებულია ეს მოულოდნელი ადგილი. რიივის აზრით, ეს ადგილი უნდა გავიგოთ, როგორც არსებითი სახელისა erôs (სიყვარული) და ზმნის erôtan (კითხვების დასმა) ფსევდოეტიმოლოგიური დაკავშირება, რაც, ასევე, კრატილოსშიც გვხვდება (Cratylus. 398c5-e5). კავშირი ცხადია: კითხვების დასმა - სიყვარულის ხელოვნება - სიბრძნის სიყვარული. „ნადიმის“ პერსონაჟი სოკრატე ამბობს (და არა წერს) ერთ სიტყვას, ხოლო მსმენელს მიეწოდება ორი მნიშვნელობა: „სიყვარულის ხელოვნება“ და „კითხვების დასმის ხელოვნება“.

      მაგრამ ამით ეს ძიება არ მთავრდება: კვლავ უპასუხოა კითხვა, თუ რატომ არ იყენებს პლატონი სიტყვა philia-ს ფილოსოფიის (ჩვენ როგორც ვიცით, სიბრძნის სიყვარულის) განსამარტავად და რაში სჭირდება საეჭვო ეტიმოლოგიის eros/ erotan გათამაშება, თუკი ჩვენ ყველამ ვიცით, რომ „ფილოსოფია“ „სიბრძნის სიყვარულს“ ნიშნავს? ანდა, რაში სჭირდება პლატონს ისეთი პრობლემური დებულების მოფიქრება, რომ „სიყვარული არის სიბრძნის მეგობარი“?

      ამ კითხვებზე პასუხი, არც ისე შორს პლატონის ტექსტებიდან, არისტოტელეს „ნიკომახეს ეთიკაშია“. ყველამ ვიცით, რომ ნიკომახეს ეთიკაში არისტოტელე დაწვრილებით აღწერს philia-ს და საბოლოოდ, philia-ს რამდენიმე სახეს გვთავაზობს. ესენია (Hughes. p. 168): philia ახალგაზრდა შეყვარებულებს შორის (1156b2), სამარადჟამო მეგობრებს შორის (1156b12), პოლიტიკურ ან ბიზნესმოკავშირეებს შორის (1158a28), ბავშვებსა და მშობლებს შორის (1158b20), მოგზაურებსა და ჯარისკაცებს შორის (1159b28), რელიგიური საზოგადოების წევრებს შორის (1160a19), ტომის წევრებს შორის (1161b14), ხელოსანსა და ნახელავის მყიდველს შორის (1163b35).

      „ნიკომახეს ეთიკის“ მკლევარები თანხმდებიან იმის შესახებ, რომ philia არისტოტელესთან ორმხრივია, გულისხმობს ორი, მეტ-ნაკლებად თანაბარი მხარის ორმხრივ ურთიერთობას: „საბოლოოდ, სიყვარული და მეგობრობა არისტოტელესთან უნდა გავიგოთ, არა როგორც გამომდინარე ვალდებულება და ნათესაობაზე დამყარებული, არამედ, როგორც ალტრუისტული სწრაფვა, რომელიც, როდესაც პოულობს პასუხს, მიდის იმ მდგომარეობამდე, რომელსაც არისტოტელე, და ბერძნები ზოგადად, philia-ს უწოდებდნენ“ (Konstan, 2008).

      ვფიქრობ, ცხადია, რომ philia ანტიკურ საბერძნეთში არ ნიშნავდა სიყვარულს იმ აზრით, რა აზრითაც პლატონი იყენებს სიტყვა eros-ს. philia ნიშნავს უფრო მეგობრობას, შესაძლებელია, გარკვეულ შემთხვევებში, სიყვარულსაც (Aristot. Nic. Eth.1156b2; 1158b20) და, რაც მთავარია, განსხვავებით პლატონის eros-ისგან, philia ნიშნავს ორ სუბიექტს შორის თანაბარ ურთიერთობას. სიყვარულის შემთხვევაში, philia არის სიყვარული, რომელიც ორ სუბიექტს შორის ორივეს აქვს ერთმანეთის მიმართ. Eros-ი, philia-სგან განსხვავებით, როგორც ვნახეთ, არის შეყვარებულის მისწრაფება, ლტოლვა, დაუძლეველი სურვილი შეუცნობლის შეცნობისაკენ. და რაც მთავარია, ის ცალმხრივი მისწრაფებაა - სიკეთისა და მშვენიერის შეცნობისაკენ, იმის მხრიდან, ვინც ბოროტებასა და სიკეთეს შუაა. Eros - არის გრძნობა, რომელიც ერთს ახასიათებს.

      როგორც ჩანს, „ნადიმში“ პლატონი ცდილობს, სიტყვა „ფილოსოფიას“ შინაარსი შეუცვალოს და „სიბრძნესთან მეგობრობა“ გადააქციოს „სიბრძნის სიყვარულად“. ვერ იტყვი, რომ მას ეს არ გამოუვიდა: ცნება „ფილოსოფიის“ დღევანდელი ინტერპრეტაცია მთლიანად პლატონის „ნადიმისეულია“. მაგრამ იყო თუ არა ყოველთვის ასე? სავარაუდოა, რომ არა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, პლატონს არ დასჭირდებოდა დიდი ძალისხმევა ამ სიტყვის მნიშვნელობის შეცვლისათვის.

      სანამ ამ ცნების ისტორიულ ანალიზს დავიწყებდეთ, უნდა ვნახოთ, ხომ არ არის პლატონის სხვა დიალოგებში რაიმე, რაც ამ კვლევის მიმართულების სწორ არჩევანს დაადასტურებს. რაიმე ტექსტი მაინც უნდა იყოს, რომელიც მიუთითებს პლატონის სურვილზე, ფილოსოფია ისე იყოს გაგებული, როგორც მას უნდა: სიბრძნისკენ სწრაფვად და ცალმხრივ ვნებად. წინააღმდეგ შემთხვევაში ზემოთ მოყვანილი ანალიზი ყოვლად დაუსაბუთებელ წარმოდგენად ჩაითვლება.

      ასეთი ტექსტი მართლაც არსებობს: პლატონის დიალოგი „ლისისი“, რომელიც კლასიფიკატორების მიერ ადრეულ პერიოდში დაწერილად მიიჩნევა, თითქმის მთლიანად ცნება philia-ს განხილვას ეძღვნება. დიალოგის ფაბულა ასეთია: სოკრატე ხვდება ჰიპოთალესს და კტესიპუსს. საუბარში ირკვევა, რომ ჰიპოთალესს უყვარს 10-12 წლის ბიჭი, სახელად ლისისი, მაგრამ ვერ ახერხებს მისთვის სიყვარულის ახსნას. სოკრატე სთავაზობს, აჩვენოს, თუ როგორ უნდა ელაპარაკოს ბიჭს, რომ თავი შეაყვაროს. მთელი დიალოგი არის philia-ს შესახებ, თუ რას ნიშნავს ეს ცნება, რა ურთიერთობას აღნიშნავს, ვინ მონაწილეობს philia-ში. სოკრატე და მისი მოსაუბრეები მიდიან რამდენიმე დასკვნამდე, რომლებსაც ამავე მსჯელობაში უარყოფენ (Lysis. 211e-223b): ა) philia შესაძლებელია მსგავს ადამიანებს შორის (შეუძლებელია იმიტომ, რომ მსგავსებს არაფერი სჭირდებათ ერთმანეთისგან), ბ) philia შესაძლებელია არამსგავს ადამიანებს შორის (შეუძლებელია იმიტომ, რომ არამსგავსმა არ იცის, რა უნდა უნდოდეს არამსგავსისგან), გ) philia შესაძლებელია ორს შორის, რომელთაგანაც ერთი არც ბოროტია და არც კეთილი, ხოლო მეორე - კეთილი (შეუძლებელია, იმიტომ, რომ კეთილს არაფერი სჭირდება იმისგან, ვინც კეთილს და ბოროტს შორისაა) და დ) philia შესაძლებელია მხოლოდ სულით ნათესავებს შორის (შეუძლებელია, იმიტომ, რომ თუ ისინი სულით ნათესავები არიან და არიან ერთნაირები, მაშინ მათ ერთმანეთისაგან არაფერი უნდათ, ხოლო თუ არ არიან ერთნაირები, მაშასადამე, ერთი მათგანი ბოროტებასთან ახლოს უნდა იყოს და philia, როგორც მხოლოდ სიკეთისკენ მიმართული, შეუძლებელია). დიალოგის ბოლოს სოკრატე ამბობს, რომ მიუხედავად დიდი ძალისხმევისა და მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ერთმანეთის მეგობრებად თვლიან თავს, მაინც არ იციან, რას ნიშნავს philos (მეგობარი) (Lysis 223b).

      როგორც ვხედავთ, „ლისისი“ დაწერილია იმისათვის, რომ დადგინდეს სიტყვა philia-ს უაზრობა, „მეტაფიზიკური შეუძლებლობა“: პლატონი, ცხადია, ვერ უარყოფს ან აკრძალავს სიტყვას, მაგრამ ცდილობს, დაანახვოს მკითხველს ამ სიტყვის წინააღმდეგობრიობა და მისი შეუსაბამობა რეალობასთან: „ლისისში“ დიალოგი მიმდინარეობს ყველა იმ შემთხვევის შესახებ, როგორც, შესაძლებელია, გამოყენებული იყოს სიტყვა philia და ყველა შემთხვევაში ნაჩვენებია, რომ ამ სიტყვის შესაძლო შინაარსი წინააღმდეგობაში მოდის თავის თავთან და, შეიძლება ითქვას, აუქმებს საკუთარ თავს.

      ბუნებრივია, უნდა ვიკითხოთ, რაში სჭირდებოდა პლატონს ეს გრძელი მოგზაურობა სიტყვა „ფილოსოფიის“ მნიშვნელობის შესაცვლელად? ვფიქრობ, ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს ცოდნის (სიბრძნის) ორ გაგებასთან, რომელიც ანტიკურ საბერძნეთში ჩამოყალიბდა:

      სიტყვა „ფილოსოფიის“ გამოგონებას პითაგორას მიაწერენ (Diogenes Laërtius 1.12, 8.8). პითაგორას შესახებ არსებული ცნობების მხოლოდ ნახევარიც რომ მართალი იყოს, ის მაინც რჩება მისი პერიოდის ბერძნული კულტურის კანონის შემქმნელად. პითაგორას, გარდა სიტყვა „ფილოსოფიის“ გამოგონებისა, მიაწერენ, რომ ის იყო პირველი, ვინც თქვა, რომ დედამიწა მრგვალია და ბრუნავს მზის გარშემო, შექმნა სულთა გადასახლების თეორია, მათემატიკური თეორიები (მათ შორის პითაგორას თეორემა), შეადგინა პირველი განათლების თეორია და განათლება მჭიდროდ დაუკავშირა სახელმწიფოს მოწყობას, შექმნა სფეროთა მუსიკის თეორია, რომელსაც საფუძვლად დაუდო ციური სხეულების მოძრაობის მათემატიკური გაანგარიშებები, მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა მედიცინის განვითარებაში, პირველმა დაიწყო ლაპარაკი სამყაროს მოწყობის კანონებზე, პითაგორასვე მიაწერენ სიცოცხლის ევოლუციის მსგავს პირველ იდეას, პირველს თუ არა, ერთ-ერთ პირველ ფილოსოფიურ სკოლას და ა.შ. მისი გავლენა ბერძნულ და, შემდგომ, დასავლურ კულტურაზე ძალიან დიდია - დაწყებული მათემატიკით და დამთავრებული არქიტექტურის კანონით (Carpenter, 1966). შესაძლებელია თუ არა ვიმსჯელოთ, რა შინაარსს დებდა პითაგორა სიტყვა „ფილოსოფიაში“? დიოგენე ლაერტელთან ვკითხულობთ, რომ პითაგორას ეკუთვნის გამოთქმა: κοινὰ τ ὰφίλων εἶναι καὶ φιλίαν ἰσότητα „მეგობრებისათვის ყველაფერი საერთოა და მეგობრობა თანასწორობაა“ (Diogenes Laërtius 8,1.10). ლაერტელის ამავე ტექსტიდან ჩანს, რომ პითაგორა მეგობრობის ცნებას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა (Diogenes Laërtius 8,1. 15, 33).

      თითქოს ცხადია, რომ, როდესაც პითაგორამ თავის საქმიანობას „ფილოსოფია“ დაარქვა, მას სიბრძნესთან (ცოდნასთან) მეგობრობა, მეგობრობაში ერთ დონეზე ყოფნა, საერთოობა, ურთიერთგაცვლა უნდა ეგულისხმა. რას შეიძლება ნიშნავდეს მეგობრობა ცოდნასთან მიმართებაში?

      თუკი პითაგორას შესახებ ამბებს გავიხსენებთ, ვნახავთ, რომ მისი საქმიანობა შეიძლება აღიწეროს, უპირველეს ყოვლისა, როგორც ცოდნის შექმნა, კონსტრუირება. მის მიერ განვითარებული მათემატიკა სხვა არაფერია, თუ არა სამყაროს აღწერის ერთ-ერთი საშუალება, ერთ-ერთი ენა. სავარაუდოა, რომ ამ ფაქტის გაცნობიერებამ და ასე აზროვნებამ მიიყვანა პითაგორა იდეამდე, რომ ცოდნა (სიბრძნე) არის არა სადღაც - ბუნებაში, ბუნების მიღმა - არამედ, კონსტრუირდება უკვე არსებულ ცოდნებზე დაყრდნობით და უკვე არსებულ ცოდნებთან (სიბრძნესთან) მიმართებაში.

      ამიტომ პითაგორასთვის მისი მოქმედების აღმწერი სიტყვა სწორედ „ფილოსოფია“, ანუ სიბრძნესთან მეგობრობა უნდა ყოფილიყო: როდესაც სუბიექტი არსებულ ცოდნასთან მეგობრობს, ამრავლებს მას და თვითონაც იზრდება/ბრძენდება არსებული ცოდნის გამრავლებით. ამიტომ ის, ვინც მეგობრობს ცოდნასთან, ანუ სიბრძნესთან, ფილოსოფოსია: თანაბარი სიბრძნესთან, რომელსაც სიბრძნესთან ყველაფერი საერთო აქვს და მეგობრობაში სიბრძნის თანასწორი. ის, რომ პითაგორელები ამბობდნენ, რომ ზეციური მუსიკა არსებობს, ეს ალბათ, პლატონის ეპისტემოლოგიური პარადიგმის გამარჯვებას უნდა მივაწეროთ. ამის შესახებ, მოგვიანებით.

      სავარაუდოა, რომ პითაგორას მიერ დადგენილ ფილოსოფიას, რომელიც ერთსა და იმავე დროს მაღალი თეორიისა და პრაქტიკული გამოყენების (მაგ., არქიტექტურაში) ნიმუში იყო, მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა ბერძნულ კულტურაში. პითაგორას წვლილის ცოდნით თუ ცოდნის გარეშე ჩვენს დღევანდელ კულტურაში ახალი ცოდნის შექმნა პითაგორასეული ფილოსოფიით ხდება, ანუ არსებულ ცოდნაზე დაყრდნობით, არსებული ცოდნის და ახალი ცოდნის მაკონსტრუირებლის გამდიდრების (სიბრძნის მატების) ორმხრივი პროცესით. ამ კუთხით თუ შევხედავთ, დავინახავთ, რომ პითაგორა, ამავე დროს, ცოდნის პირველი თეორიის შემქმნელია: მისი ფილოსოფიის მიხედვით, ცოდნა კონსტრუირდება და რეკონსტრიურდება ადამიანების მიერ, რომლებიც მიმართულები არიან ცოდნის გამრავლება-განვითარებისაკენ.

      სოკრატე პითაგორას გარდაცვალებიდან 30 წლის შემდეგ დაიბადა. მისი მიდგომა არსებული ცოდნის შესახებ რეფლექსიით სოციალური ჭეშმარიტების მიღწევა იყო. როგორც ჩანს, სოკრატე ჯერ კიდევ პითაგორას მიერ დადგენილ სააზროვნო ველში ცხოვრობდა და პითაგორას ტრადიციის შესაბამისად მოქალაქეობის შესახებ აზროვნებდა. სავარაუდოა, რომ ამ პერიოდში, პითაგორა უპირობოდ იყო მიჩნეული ბერძნული ინტელექტუალური კანონის ავტორად. დიოგენე ლაერტელი წერს, პლატონმა დიდი თანხა გადაიხადა პითაგორას სამი წიგნის შესაძენადო.

      სავარაუდოა, რომ პლატონმა გადაწყვიტა, პითაგორას ადგილი დაეკავებინა: მათი ბიოგრაფიებიც რომ შევადაროთ, ვნახავთ, რომ პლატონის ბიოგრაფია პითაგორას როლური მოდელის განმეორების მცდელობაა, სხვა მხარეში იდეალური სახელმწიფოს მოწყობის და წარუმატებლობის ჩათვლით. ვფიქრობ, სწორედ აქ შეიძლება გაივლოს სადემარკაციო ხაზი სოკრატესა და პლატონის სწავლებებს შორის, მაგრამ ეს უკვე სხვა მსჯელობის თემაა.

      ის სტილიც, რასაც პლატონი მიმართავს „ნადიმის“ სტრუქტურის ასაწყობად, პითაგორაზე მიუთითებს: პითაგორაზე ამბობდნენ, რომ მან ბევრი რამ ისწავლა ეგვიპტელი და ბაბილონელი ქურუმებისაგან და ასევე, იმასაც, რომ მის სახელს, პითიას, შეუცდომელი წინასწარმეტყველის სახელი უდევს საფუძვლად. სოკრატეც „ნადიმში“, პლატონის ეპისტემოლოგიური თეორიის ღერძს სიბრძნის სიყვარულის შესახებ ქურუმი ქალის, დიოტიმას ნათქვამად გადმოსცემს.

      როგორც ჩანს, პლატონის პროექტის მთავარი ღერძი იყო არა მარტო სხვა ეპისტემოლოგიური მოდელის აგება, არამედ პითაგორას ეპისტემოლოგიური მოდელის მთლიანად ჩანაცვლება. განსხვავებით ზემოთ აღწერილი პითაგორული ეპისტემოლოგიური მოდელისაგან, ყველამ ვიცით, რას ემყარება პლატონის ეპისტემოლოგია: სიბრძნე (იდეალური ცოდნა) არსებობს სადღაც, ფიზიკური სამყაროს მიღმა და ყოველი ახალი ცოდნა არის ამ იდეალურ ცოდნასთან დაახლოება და მისი ნაწილის გადმოტანა ჩვენს სამყაროში. იდეალური ცოდნის დაუფლება შეუძლებელია, მაგრამ ამ ცოდნას მუდმივად უნდა ვუახლოვდებოდეთ. ამიტომ, პლატონის შემთხვევაში, ფილოსოფია არის სიბრძნის (იდეალური ცოდნის) სიყვარული, ვნება, როდესაც ეს სიყვარული და ვნება მხოლოდ იმას ახასიათებს, ვისაც ახალი ცოდნის მოპოვება სურს.

      განსხვავება პითაგორულ და პლატონურ ეპისტემოლოგიებს შორის, ვფიქრობ, თვალსაჩინოა: პლატონური ეპისტემოლოგია გვეუბნება, რომ ცოდნა არსებობს სადღაც (ბუნებაში, კოსმოსში, ბუნების მიღმა), რომ მას კონკრეტული ფორმა აქვს და ფილოსოფოსის ამოცანაა, ეს ცოდნა რაც შეიძლება ზუსტად დაინახოს და გადმოსცეს. პითაგორული ეპისტემოლოგია კი ამბობს, რომ სამყარო არაფერ შუაშია, ცოდნა (სიბრძნე) არის სამყაროს აღწერისა და ამ აღწერის გამოყენების გამოგონება: ისევე როგორც მათემატიკა არ არსებობს ბუნებაში, მაგრამ მათემატიკურად აღიწერება სამყარო და მათემატიკის გამოყენება სასარგებლოა ყველა საქმიანობაში.

      დიალოგებში „ლისისი“ და „ნადიმი“ პლატონი ნელ-ნელა, მეთოდურად უცვლის სიტყვა ფილოსოფიას მნიშვნელობას და პითაგორულ ეპისტემოლოგიას საკუთარით ანაცვლებს: ჯერ ამტკიცებს, რომ ცნება „მეგობრობა“ თავის თავში წინააღმდეგობრივია და ამიტომ მისი გამოყენება, გარდა ყოველდღიური ენისა, არ შეიძლება („ლისისი“). შემდეგ შემოაქვს სიბრძნის სიყვარულის, სიბრძნისაკენ სწრაფვის, ლტოლვის ცნება და ასე ადგენს ცოდნის მოპოვების ახალ პარადიგმას („ნადიმი“).

      ამ ფონზე პლატონის „სახელმწიფოს“ მე-6 თავში მოთხრობილი გამოქვაბულის მითი უნდა წავიკითხოთ არა მხოლოდ, როგორც ჭეშმარიტების ძიების სოციალური ალეგორია, არამედ, როგორც არსებულ ეპისტემოლოგიურ მოდელთან დაპირისპირებული ახალი მოდელი, რომელიც ცოდნის ახალ განსაზღვრებას ახდენს და, ფაქტობრივად, ობიექტური ცოდნის არსებობის თეორიას უყრის საფუძველს. შესაბამისად, პლატონის გამოქვაბულის მითი, ალბათ, უნდა გავიგოთ, არა მხოლოდ როგორც ჰაიდეგერისეული, ადამიანის ყოფნისკენ სწრაფვის გამოთავისუფლების ალეგორია (Mincă. 2015), ან როგორც ჭეშმარიტების ძებნაში სიზუსტეზე ორიენტაციის დადგენა (Philippoussis, 1976): ჰაიდეგერი თავისი ტექსტის „პლატონის სწავლება ჭეშმარიტების შესახებ“ დასკვნით ნაწილში წერდა, რომ „ამბავი გამოქვაბულის ალეგორიით გვიყვება იმას, რაც, სინამდვილეში, ახლაც და ყოველთვის ხდება კაცობრიობის იმ ნაწილში, რომელიც დასავლეთში ჩამოყალიბდა: ადამიანი ფიქრობს, რომ ჭეშმარიტების არსი ყველა არსებულის რეპრეზენტაციის „იდეებთან“ მიმართებით სიზუსტეშია და ყველაფერს არსებულს აფასებს „ღირებულებებთან“ მიმართებით. მნიშვნელოვანია არა ის, თუ რა იდეები ან რა ღირებულებებია ესენი, არამედ ის, რომ რეალურის გადმოცემა უპირობოდ ხდება „იდეების“ მიხედვით და „მსოფლიო“ უპირობოდ იზომება „ღირებულებების“ მიხედვით“ (Heidegger. 1962). როგორც ზემოთ მოყვანილი მსჯელობიდან შეიძლება გამომდინარეობდეს, „გამოქვაბულის მითი“, უპირატესად, ახალი ეპისტემოლოგიური თეორიის დადგენას ემსახურება, ალეგორიულად გვიხსნის, გვიჩვენებს, რომ ჭეშმარიტება, სიბრძნე, ცოდნა, ადამიანს გარეთაა და ადამიანმა ის უნდა მოძებნოს, სწვდეს, მოიპოვოს და ა.შ.

      პითაგორას და პლატონის ეპისტემოლოგიებს შორის განსხვავება არ არის ტრივიალური: მით უმეტეს, არ არის ტრივიალური, თუკი დავუშვებთ, რომ გვიან მოდერნამდე ცოდნა პლატონის პარადიგმით, ანუ ჭეშმარიტების გარეთ (ბუნებაში, კოსმოსში) ძებნით ვითარდებოდა. შეიძლება მხოლოდ ვივარაუდოთ, რა განვითარება ექნებოდა, როგორც ჰაიდეგერი ამბობს, „კაცობრიობის დასავლეთის ნაწილს“, ძირითადი მამოძრავებელი იდეა რომ ყოფილიყო არა პლატონისეული, ცოდნის და ჭეშმარიტების ძიება, არამედ, პითაგორასეული, ცოდნის და ჭეშმარიტების შექმნა.

      როგორც ჩანს, პლატონური რევოლუცია წარმატებით დასრულდა: ცოდნის პითაგორასეული პარადიგმა მთლიანად ჩაანაცვლა პლატონურმა პარადიგმამ. ის, რომ არისტოტელე ეპისტემოლოგიის პლატონისგან განსხვავებულ ვერსიას ავითარებს, სულაც არ ნიშნავს, რომ ის პლატონური პარადიგმის გარეთაა: არისტოტელეც, ისევე როგორც პლატონი, ამბობს, რომ ცოდნა (ჭეშმარიტება) ობიექტურად არსებობს, როგორც οὐσία πρώτη და οὐσία δευτέρα (მატერია და ფორმა). არისტოტელეს მიხედვით, ყოველ შემთხვევაში, იმ ტექსტების მიხედვით, რომელმაც ჩვენამდე მოაღწია, ინტელექტს შეუძლია, მხოლოდ სწვდეს მატერიას და ფორმას. ეს კი, პრინციპულად, პლატონის მიერ დადგენილი ეპისტემოლოგიის ჩარჩოში დარჩენაა. თუმცა, „ნიკომახეს ეთიკაში“, philia-ს შესახებ დაწვრილებითი მსჯელობა შეიძლება იმას მიუთითებდეს, რომ არისტოტელე ფიქრობდა პითაგორას მოდელის შესახებაც.

      სავარაუდოა, რომ პითაგორას პარადიგმის პლატონის პარადიგმით ჩანაცვლებაში ლომის წილი ქრიასტიანობისაა, რაკი მისთვის, როგორც პოლიტიკურად, ასევე ინტელექტუალურად, ძალიან მოხერხებული იყო პარადიგმა, რომელიც ბოლომდე მიუწვდომელი ჭეშმარიტების ობიექტურ არსებობას ამტკიცებდა, რითაც ადვილი ხდებოდა ერთი ჭეშმარიტების და ერთი ღმერთის გაიგივება.

      ის, რომ ცოდნა კონსტრუირებულია და კონსტრუირდება, ფილოსოფიისათვის XIX და XX საუკუნეებში გახდა ცხადი (Kuhn, 1962). სავარაუდოა, რომ ამის გაცნობიერებას და თემატიზებას ხელი შეუწყო ტექნოლოგიურმა რევოლუციამ (როდესაც ცოდნის ობიექტი ბუნებაში კი არ არის მოცემული, არამედ ადამიანის მიერაა შექმნილი), თუმცა ესეც სხვა მსჯელობის თემაა. ამ ტექსტის ამოცანა იყო, მიგვეთითებინა იმ შესაძლებელი პარდიგმული ცვლილების შესახებ, რომლებიც პლატონმა განახორციელა პითაგორას ეპისტემოლოგიური პარადიგმის წინააღმდეგ.

გიგი თევზაძე