შესავალი

      მიზეზ-შედეგობრიობისა და, აქედან გამომდინარე, პროგნოზირებადობის საკითხი ერთობ იზიდავს მკვლევართა გონებას (Smith 1991: 177). ამ საკითხზე ერთი პასუხი კონტროლის გამოყენებაშია და ის აპოთეოზს აღწევს ექსპერიმენტულ სქემაში. თუ კონკურენციული მიზეზები ან ახსნა კვლევიდან გამოირიცხება, შესაძლებელი ხდება მკაფიო მიზეზ-შედეგობრიობის დადგენა: მოდელს შეუძლია შედეგის ახსნა. სმითი (1991: 177) ამტკიცებს, რომ ექსპერიმენტული მიდგომა ყველაზე დასაბუთებულია და მიაჩნია, რომ ეს ერთადერთი მეთოდია, რომელიც უშუალოდ მიზეზ-შედეგობრიობით არის დაინტერესებული. ეს, რა თქმა უნდა, საკამათოა, როგორც ამ წიგნის მესამე ნაწილში გავარკვიეთ.

      მეთორმეტე თავში აღვწერეთ ეხ პოსტ ფაცტო კვლევა, როგორც შებრუნებული ექსპერიმენტირება, როდესაც ძიება უკვე გარკვეული მახასიათებლებით განსხვავებული ჯგუფებით იწყება და რესტროსპექციულად ეძებენ იმ ფაქტორებს, რომლებმაც ასეთი განსხვავებები Gამოიწვია. ამის შემდეგ წარმოგიდგინეთ ექსპერიმენტატორი მკვლევრის მიდგომის კერლინგერისეული აღწერა:

თუ X, მაშინ Y; თუ ფრუსტრაცია, მაშინ აგრესია . . . მკვლევარი რაღაც მეთოდით ზომავს X და შემდეგ აკვირდება Y-ს, რათა ნახოს, პარალელურად იცვლება თუ არა ისიც.
(Kerlinger 1970)

      ექსპერიმენტული კვლევის არსებითი მახასიათებელი ისაა, რომ მკვლევარი მიზანმიმართულად მანიპულირებს და აკონტოროლებს იმ პირობებს, რომლებიც მისთვის საინტერესო მოვლენებს განაპირობებენ, წარადგენს ექსპერიმენტულ ზემოქმედებას, ანუ, ჩარევას და ზომავს თავის მიერ შექმნილ განსხვავებას. ექსპერიმენტი მოიაზრებს ერთი ცვლადის (რომელსაც დამოუკიდებელ ცვლადს უწოდებენ) მნიშვნელობის შეცვლას და ამ ცვლილების ეფექტის დაკვირვებას მეორე ცვლადზე, რომელსაც დამოკიდებული ცვლადი ჰქვია. იყენებს რა ფიქსირებულ სქემას, ექსპერიმენტული კვლევა შეიძლება იყოს დამადასტურებელი და ნულოვანი ჰიპოთეზის დასაბუთებას ან უარყოფას სცდილობდეს, ან გამოკვლევითი და გარკვეული ცვლადების ეფექტების დადგენას ესწრაფვოდეს. დამოუკიდებელი ცვლადი შემავალი ცვლადია, ხოლო დამოკიდებული ცვლადი - გამოსავალი, ანუ შედეგი; მაგალითად, კგეილი და მორისონი (Kgaile and Morrison 2006) შედეგზე გავლენის მქონე შვიდ დამოუკიდებელ ცვლადზე მიუთითებენ (სკოლის ეფექტურობაზე) (13. 1 ჩანართი)

ჩანართი 13.1
დამოუკიდებელი და დამოკიდებული ცვლადები

      ექსპერიმენტში დამოკიდებული ცვლადი პოსტ-ტესტით იზომება, ხოლო დამოუკიდებელი ცვლადები გამოცალკევდება და ზედმიწევნით კონტროლდება.

      წარმოიდგინეთ, ვართ ლაბორატორიაში, სადაც ახალი სასუქის თვისებები უნდა შევისწავლოთ. ამ სასუქის გამოყენებას ფერმერები მარცვლოვან კულტურასთან, ვთქვათ, სიმინდთან შეძლებენ (Morrison 1993: 44 - 5). ამ სიტუაციაში მეცნიერი აიღებდა ერთ ტომარა სიმინდის მარცვალს და შემთხვევითობის წესით გაყოფდა ორ თანაბარ ნაწილად. ერთი ნაწილი ჩვეულებრივ საარსებო პირობებში გაიზრდებოდა - გაკონტროლდებოდა და გაიზომებოდა მარტო ნიადაგის, ტემპერატურის, წყლისა და სინათლის ოდენობა და არავითარი სხვა ფაქტორი. ეს იქნებოდა საკონტროლო ჯგუფი. მეორე ნაწილი გაიზრდებოდა საკონტროლო ჯგუფის ანალოგიურ - იგივენაირად გაკონტროლებული და გაზომილი რაოდენობის ნიადაგის, ტემპერატურის, წყლისა და სინათლის - პირობებში, მაგრამ, დამატებით ექნებოდა ახალი სასუქი. ოთხი თვის შემდეგ შეამოწმეს ორივე ჯგუფი და გაზომეს. საკონტროლო ჯგუფი ნახევარი მეტრით იყო გაზრდილი და სიმინდის ყოველი ტარო ადგილზე იყო, თუმცა, პატარა მარცვლები ჰქონდა. ამის საპირისპიროდ, ექსპერიმენტული ჯგუფიც ნახევარი მეტრით გაიზარდა, მაგრამ, ყოველ ტაროში გაცილებით დიდი მარცვლები აღმოჩნდა - უფრო დიდი, სავსე და მკვრივი მარცვლები.

      მეცნიერი დაასკვნის, რომ ვინაიდან ორივე ჯგუფს მხოლოდ გაზომილი რაოდენობის ნიადაგთან, ტემპერატურასთან, წყალთან და სინათლესთან ჰქონდა შეხება, სხვა ვერაფერი გამოიწვევდა ექსპერიმენტული ჯგუფის ასე გაფურჩქვნას, თუ არა - ახალი სასუქი. ამ ექსპერიმენტში ძირითადი ფაქტორები იყო:

• მთლიანი ტომრის შიგთავსის შემთხვევითი წესით გადანაწილება ორ თანაზომიერ (საკონტროლო და ექსპერიმენტულ) ჯგუფში, ორივე ჯგუფში შემავალი სიმინდის საწყისი გაზომვა, რათა დარწმუნებულიყვნენ, რომ ორივე ჯგუფი ერთნაირი იყო (ანუ წინასწარი ტესტირება);
• ძირითადი ცვლადების გამოყოფა (ნიადაგი, ტემპერატურა, წყალი და სინათლე);
• ძირითადი ცვლადების გაკონტროლება (ერთი და იგივე რაოდენობა თითოეულ ჯგუფს);
• ნებისმიერი სხვა ცვლადის გამორიცხვა;
• განსაკუთრებული მოპყრობა (ანუ ჩარევა) ექსპერიმენტული ჯგუფისადმი, ორივე ჯგუფში სხვა ცვლადების მუდმივად შენარჩუნების პირობებში;
• მოსავლის და ზრდის საბოლოო გაზომვა საკონტროლო და ექსპერიმენტული ჯგუფების შესადარებლად და წინასწარი ტესტირების შედეგებისგან განსხვავებების შეფასება (პოსტ-ტესტი);
• ერთი ჯგუფის მეორესთან შედარება;
• განზოგადების ეტაპი: მოცემულ პირობებში ახალი სასუქი აუმჯობესებს მოსავალს და ზრდას.

      ეს მოდელი, რომლის წინაპირობასაც მიზეზ-შედეგობრიობის დადგენის მიზნით ცვლადების იზოლაცია და კონტროლია, ლაბორატორიულ პირობებში შეიძლება ადეკვატური იყოს, თუმცა, სოციალური სიტუაცია ოდესმე შეძლებს თუ არა ლაბორატორიის დაწმენდილ, ხელოვნურ სამყაროდ გადაქცევას, ან უნდა გადაიქცეს თუ არა ასეთ სამყაროდ, ეს ემპირიული და მორალური კითხვებია. ამასთან, გასათვალისწინებელია ადამიანებით მანიპულირების, მათ გაკონტროლების, მათდამი უსულო საგნებივით მოპყრობის ეთიკური დილემები (იხილეთ თავი 2). და მაინც, გავაგრძელოთ ექსპერიმენტული მოდელის განხილვა.

      საკლასო ოთახებში წარმოებულ სწავლის ექპერიმენტებში დამოუკიდებელი ცვლადი ხშირად გარკვეული სახის სტიმულია, მაგალითად, არითმეტიკული გამოთვლის ახალი მეთოდი. პასუხი, ანუ, დრო, დამოკიდებული ცვლადია, რომელიც შეკრების ოცი ამოცანის ახალი მეთოდით შესრულებას სჭირდება. თუმცა საგანმანათლებლო გარემოში წარმოებულ ემპირიულ კვლევათა დიდი ნაწილი კვაზი-ექსპერიმენტია და არა - ექსპერიმენტი. ერთი ყველაზე გამორჩეული განსხვავება კვაზი-ექსპერიმენტსა და ჭეშმარიტ ექსპერიმენტს შორის ისაა, რომ პირველის შემთხვევაში მკვლევარი ხელუხლებელი ჯგუფებით იწყებს კვლევას, ანუ ჯგუფებით, რომლებიც შექმნილია ნებისმიერი სხვა მეთოდით, მაგრამ არა - შემთხვევითი შერჩევით. ამ თავში გამოვყოფთ ჭეშმარიტი ექსპერიმენტისა და კვაზი-ექსპერიმენტული სქემის არსებით ნიშნებს და გვსურს, მკითხველისთვის გასაგები გავხადოთ განათლების სფეროში ექსპერიმენტირებისას კონტროლის მნიშვნელობა და მიზანი.

      ექსპერიმენტში მკვლევარს შეუძლია შედარებით განყენებული იყოს მონაწილეებისგან, რითაც კვლევაში გარკვეული ხარისხის ობიექტურობა შეაქვს (Robson 2002: 98). დამკვირვებლის ეფექტმა შეიძლება დააზარალოს ექსპერიმენტი, მაგალითად, მკვლევრის ჩანაწერები შეიძლება არათანმიმდევრული, უზუსტო, შერჩევითი ან ნაკლებად გაცნობიერებული იყოს, მათ შეიძლება გავლენა მოახდინონ ექსპერიმენტზე. გარდა ამისა, ექსპერიმენტი შეიძლება მონაწილის ეფექტებმაც აზარალოს (იხილეთ ჰათორნის ეფექტის განხილვა მეექვსე თავში); მონაწილის ქცევის შესაცვლელად შეიძლება საკმარისი აღმოჩნდეს საექსპერიმენტო გარემოში უბრალოდ ყოფნის ფაქტიც კი, და არა ის, თუ როგორ მოქმედებს ექსპერიმენტი.

      სამედიცინო ექსპერიმენტებში პრობლემის ამ წყვილს გარკვეული მონაწილეებისთვის პლაცებოს მიცემით აგვარებენ და ნებისმიერ ცვლილებას აფიქსირებენ, ხოლო ექსპერიმენტები ბრმა ან ორმაგად ბრმაა. ბრმა ექსპერიმენტში მონაწილეებმა არ იციან, საკონტროლო ჯგუფში არიან თუ ექსპერიმენტულში, მაგრამ ეს იცის მკვლევარმა. ორმაგად ბრმა ექსპერიმენტში მკვლევარმაც კი არ იცის, მონაწილე ექსპერიმენტულ ჯგუფშია, თუ საკონტროლოში - ეს ინფორმაცია მესამე მხარესთან ინახება. ეს მოდელი მოწოდებულია იმ მოუხელთებელი ეფექტების შესამცირებლად, რომელიც თან ახლავს მონაწილის ცოდნას, რომ ის საკონტროლო ან ექსპერიმენტულ ჯგუფშია. განათლების სფეროში ბრმა ექსპერიმენტის ჩატარება უფრო ადვილია, ვიდრე - ორმაგად ბრმა ექსპერიმენტის და ისიც კი შესაძლებელია, რომ მონაწილეებს სულაც არ უთხრან, რომ ექსპერიმენტში მონაწილეობენ, ან უთხრან, რომ ექსპერიმენტი X-ს შეეხება და სინამდვილეში Y-ს შეეხებოდეს, ანუ, „გზა-კვალი ავურიოთ“. მოტყუების ასეთი ფორმა ექსპერიმენტის უფრო ბუნებრივ პირობებში ჩატარების საშუალებას იძლევა და მონაწილეები არ ცვლიან თავიანთ ჩვეულ, ყოველდღიურ ქცევას.

ექსპერიმენტირების სქემები განათლების სფეროში

      ექსპერიმენტული სქემის რამდენიმე განსხვავებული სახეობა არსებობს,

      მაგალითად:

• გაკონტროლებული ექსპერიმენტი ლაბორატორიულ პირობებში („ჭეშმარიტი“ ექსპერიმენტი): ორი ან მეტი ჯგუფი;
• საველე, ანუ კვაზი-ექსპერიმენტი ბუნებრივ გარემოში და არა - ლაბორატორიაში, მაგრამ, სადაც ცვლადები იზოლირებული, გაკონტროლებული და მანიპულირებულია;
• ბუნებრივი ექსპერიმენტი, სადაც შეუძლებელია ცვლადების იზოლირება და გაკონტროლება.

      ექსპერიმენტულ სქემებს ამ თავში განვიხილავთ. ლაბორატორიული ექსპერიმენტი (კლასიკური ჭეშმარიტი ექსპერიმენტი) საგანგებოდ მოწყობილ, ხელოვნურ გარემოში ტარდება, სადაც შესაძლებელია ცვლადების იზოლირება, გაკონტროლება და მანიპულირება (როგორც სიმინდის მარცვლების ზემოთ განხილულ მაგალითში). საველე ექსპერიმენტი ლაბორატორიულ ექსპერიმენტს ჰგავს იმით, რომ ხდება ცვლადების იზოლირება, გაკონტროლირება და მანიპულირება, მაგრამ გარემო რეალური სამყაროა და არა - ხელოვნურად შექმნილი ლაბორატორიული სამყარო.

      ზოგჯერ შეუძლებელი, არასასურველი ან არაეთიკურია ლაბორატორიული ან საველე ექსპერიმენტების ჩატარება. მაგალითად, წარმოვიდგინოთ, რომ ავტოსაგზაო შემთხვევბში მოხვედრილ ადამიანებზე ტრავმის ეფექტის შესწავლა გვსურს. ჩვენ ვერ მოვთხოვთ ადამიანებს, რომ ავტობუსს შეუვარდნენ, მოძრავ სატვირთო მანქანას გადაუდგნენ წინ, ან მოტოციკლიდან გადმოვარდნენ და ა. შ. ამის ნაცვლად შეგვიძლია საავადმყოფოს ჩანაწერების შესწავლა, რათა ვნახოთ ავტობუსის, ავტოავარიით, სატვირთო მანქანების და მოტოკიცლის ავტოსაგზაო შემთხვევებით გამოწვეული ტრავმის ეფექტები და ვნახოთ, რომელი ჯგუფი გამოირჩევა ტრავმატულობის ყველაზე მეტი ხარისხით. შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ სატვირთო მანქანის ინციდენტის მსხვერპლები ყველაზე მეტად იყვნენ ტრავმირებული, შედარებით ნაკლებად - მოტოციკლის ინციდენტში დაზარალებულები და ბოლოს - ავტობუსში მსხდომნი. მიუხედავად იმისა, რომ შეუძლებელია ასპროცენტიანი დარწმუნებით იმის თქმა, თუ რამ გამოიწვია ტრავმა, მაინც შეგვიძლია რაციონალურად ვივარაუდოთ, რომ სატვირთო მანქანის ინცინდენტში მოხვედრილები ყველაზე მეტად დაზარალდნენ. აქ ვუყურებთ შედეგებს და უკუსვლით ვიკვლევთ შესაძლო მიზეზებს. ჩვენ ვერ ვახერხებთ ცვლადების იზოლირებას, გაკონტროლებას ან მანიპულირებას, მაგრამ, მაინც შეგვიძლია ზოგიერთი შესაძლო გამართლებული დასკვნის გაკეთება.

      კვლევის სქემების ქვემოთ მოცემულ ჩამონათვალში კემპბელისა და სტენლის (1963) ნაშრომიდან აღებულ სიმბოლოებსა და გამონათქვამებს ვიყენებთ:

• X-ით აღინიშნება ჯგუფისადმი ექსპერიმენტული ცვლადის ან მოვლენის წარდგენა, რომლის ეფექტიც უნდა გაიზომოს;
• O აღნიშნავს დაკვირვების ან გაზომვის პროცესს;
• როდესაც Xს და Yს ერთმანეთის ქვეშ წერია, ნიშნავს, რომ ერთდროულად ხდება;
• R სხვადასხვა ჯგუფებში შემთხვევითად გადანაწილებას ნიშნავს.
• პარალელური სტრიქონები, რომლებიც ერთმანეთისგან არ არის გამოყოფილი წყვეტილი ხაზით, რანდომიზაციით გათანაბრებული ჯგუფების შედარებას აღნიშნავს, ხოლო წყვეტილი ხაზით გაყოფილი სტრიქონები - იმ ჯგუფებს წარმოადგენს, რომლებიც შემთხვევითი გადანაწილების წესით არ გათანაბრებულა.

ჭეშმარიტად ექსპერიმენტული სქემა

      „ჭეშმარიტი“ ექსპერიმენტული სქემის რამდენიმე ვარიანტი არსებობს და უმეტესობას ქვემოთ განვიხილავთ.

• საკონტროლო და ექსპერიმენტული ჯგუფების პრე-ტესტ-პოსტ-ტესტი;
• ორი საკონტროლო და ერთი ექსპერიმენტული ჯგუფის პრე-ტესტ-პოსტტესტი;
• საკონტოლო და ექსპერიმენტული ჯგუფების პოსტ-ტესტი;
• ორი ექსპერიმენტული ჯგუფის პოსტ-ტესტი;
• ორი ექსპერიმენტული ჯგუფის პრე-ტესტ-პოსტ-ტესტი;
• წყვილების მორგების სქემა;
• ფაქტორული სქემა;
• პარამეტრული სქემა;
• განმეორებითი გაზომვის სქემა.

      ლაბორატორიულ ექსპერიმენტში, როგორც წესი, დიდი რაოდენობით ცვლადები უნდა დადგინდეს და გაკონტროლდეს, რაც, შესაძლოა, პრაქტიკულად განუხორციელებელი იყოს. ამასთან, თავად ლაბორატორიულ გარემოს შეუძლია ექსპერიმენტზე ზემოქმედება, ან კონკრეტული ჩარევის შედეგის გამოსავლენად გარკვეული დრო იყოს საჭირო (მაგალითად, კითხვაში გარკვეული სახის ჩარევას მცირე მყისიერი ეფექტი თუ ექნება. მაგრამ, შეიძლება გამოვლინდეს დროში გადავადებული შედეგი, რომელიც მოზრდილობაში კითხვის სიყვარულს შეუწყობს ხელს, ან დროთა განმავლობაში, კუმულაციური ეფექტი შეიძლება მოგვცეს).

      „ჭეშმარიტი“ ექსპერიმენტი რამდენიმე ძირითადი მახასიათებლით გამოირჩევა:

• ერთი ან მეტი საკონტროლო ჯგუფი;
• ერთი ან მეტი ექსპერიმენტული ჯგუფი;
• საკონტროლო და ექსპერიმენტულ ჯგუფებში ცდის პირების შემთხვევითად გადანაწილება;
• ჯგუფების ტოლფასობაში დასარწმუნებლად პრეტესტირება;
• დამოუკიდებელ ცვლადზე მოხდენილი ეფექტების სანახავად ჯგუფების პოსტტესტირება;
• ერთი ან მეტი ჩარევა ექსპერიმენტულ ჯგუფში (ჯგუფებში);
• დამოუკიდებელი ცვლადების იზოლაცია, კონტროლი და მანიპულაცია;
• საკონტროლო და ექსპერიმენტული ჯგუფები არ „აჭუჭყიანებენ“ ერთმანეთს.

      თუ ექსპერიმენტს არ აქვს ყველა დასახელებული მახასიათებელი, მაშინ ეს კვაზი-ექსპერიმენტია, რომელიც შეიძლება ექსპერიმენტივით გამოიყურებოდეს („კვაზი“ ნიშნავს „ისე თითქოს“), მაგრამ იყოს არა ჭეშმარიტი ექსპერიმენტი, არამედ - მხოლოდ მისი ერთ-ერთი ვარიანტი.

      ლაბორატორიული ექსპერიმენტის ალტერნატივა კვაზი-ექსპერიმენტი, ან საველე ექსპერიმენტია, რომელშიც შედის:

• ერთი ჯგუფის პრე-ტესტ-პოსტ-ტესტი;
• არაეკვივალენტური საკონტოლო ჯგუფის სქემა;
• დროის სერიების სქემა.

      ამათ ქვემოთ განვიხილავთ. საველე ექსპერიმენტში უფრო ნაკლებად კონტროლდება ექსპერიმენტული პირობები ან გარეშე ცვლადები, ვიდრე - ლაბორატორიულ ექსპერიმენტში და ამიტომ, მიზეზ-შედეგობრიობაზე მითითება მეტად საკამათოა. მაგრამ, მას ის ხიბლი აქვს, რომ ბუნებრივ პირობებში მიმდინარეობს. გარეშე ცვლადები შეიძლება იყოს:

• მონაწილის ფაქტორები: საკონტროლო და ექსპერიმენტული ჯგუფები შეიძლება მნიშვნელოვანი მახასიათებლებით განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისგან;
• ჩარევის ფაქტორები: ჩარევა შეიძლება არ იყოს იდენტური ყველა მონაწილისთვის და ვარირებდეს, მაგალითად, თანმიმდევრობის, ხანგრძლივობის, ჩარევის ხარისხისა და დახმარების მიხედვით; ასევე, შეიძლება განხვავებული იყოს სხვა პრაქტიკები და შინაარსები;
• სიტუაციური ფაქტორები: ექსპერიმენტული პირობები შეიძლება განსხვავებული იყოს.

      ზემოთ ჩამოთვლილმა პირობებმა ექსპერიმენტის შეცდომამდე შეიძლება მიგვიყვანოს, რაც, თავის მხრივ, იმის წინაპირობას შეიძლება ქმნიდეს, რომ მიღებული შედეგები არ უკავშირდებოდეს მკვლევრისთვის საინტერესო დამოუკიდებელ ცვლადს.

საკონტროლო და ექსპერიმენტული ჯგუფების პრე-ტესტ-პოსტ-ტესტი

      ექსპერიმენტული სქემის სრულად განხილვა ამ თავის ფარგლებს სცდება. ქვემოთ მოკლედ მიმოვიხილავთ ერთ სქემას, რომელიც კემპბელისა და სტენლის (1963) ნაშრომიდან შევარჩიეთ, სადაც ამომწურავად არის განხილული მოცემული საკითხი. ეს მაგალითი იმის არსებითი ნიშნების დასანახად გვჭირდება, რასაც ავტორები „ჭეშმარიტად“ ექსპერიმენტულ სქემას უწოდებენ, ხოლო კერლინგერი (1970) „კარგ“ სქემად მოიხსენიებს. არსებულ ვარიანტებთან ერთად შერჩეული სქემა ხშირად გამოიყენება განათლების სფეროში ექსპერიმენტირებისას.

      პრე-ტესტ-პოსტ-ტესტ საკონტროლო ჯგუფის სქემა შემდეგნაირად შეგვიძლია გამოვსახოთ:

      კერლინგერი (1970) შენიშნავს, რომ თეორიულად შემთხვევითი გადანაწილება E და C ჯგუფებში ყველა შესაძლო დამოუკიდებელ ცვლადს აკონტროლებს. ცხადია, პრაქტიკაში ეს მხოლოდ მაშინ ხდება, როდესაც ექსპერიმენტში საკმარისი რაოდენობის ცდის პირები მონაწილეობენ, რათა შემთხვევითად გადანაწილებამ ისე იმუშაოს, როგორც კონტროლის მძლავრმა საშუალებამ, თუმცა, რანდომიზაციის ეფექტი ცდის პირთა მცირე რაოდენობის შემთხვევაშიც კარგად ჩანს, რაც წარმოდგენილია 13.2. ჩანართში

ჩანართი 13.2.
რანდომიზაციის ეფექტები

      შეკვრიდან ამოიღეთ ათი წითელი და ათი შავი ბარათი. აურიეთ და ორად დაარიგეთ ისე, რომ თითოეულ ჯგუფში 10 ბარათი მოხვდეს. ახლა დათვალეთ ნებისმიერ ჯგუფში წითელი და შავი ბარათების რაოდენობა და ჩაწერეთ შედეგები. ეს პროცედურა ბევრჯერ გაიმეორეთ და ყოველ ჯერზე ჩაიწერეთ მიღებული შედეგი.

      მალე დარწმუნდებით, რომ წითელი და შავი ბარათების ყველაზე მოსალოდნელი განაწილებაა ხუთ-ხუთი თითო ფერის ბარათი თითო ჯგუფში: შემდეგი ყველაზე მოსალოდნელი განაწილებაა ექვსი წითელი (ან შავი) და ოთხი შავი (ან წითელი) და ა. შ. შეიძლება გაგიმართლოთ (ან არ გაგიმართლოთ, თუ დემონსტრაციის მიზნიდან გამოვალთ!) და ერთ ჯგუფში მხოლოდ წითელი და მეორეში მხოლოდ შავი ბარათები მიიღოთ. ამ ხდომილობის ალბათობაა ერთი შემთხვევა 92,378-დან. მეორე მხრივ, არანაკლებ ერთი ფერის ექვსი ბარათისა და არანაკლებ ერთი ფერის ოთხი ბარათის „ნარევის“ მიღების ალბათობა - 100-დან 82 შემთხვევაა..

      ახლა წარმოიდგინეთ, რომ ოცი ბავშვისგან შემდგარ კლასში წითელი ბარათები „უკეთეს“ ათ ბავშვს წარმოადგენს, ხოლო შავი ბარათები - „უფრო ცუდ“ ათს. ამ პირობებში თქვენ დაასკვნით, რომ მხოლოდ შემთხვევითობის კანონების მოქმედება თითქმის დარწმუნებით მოგცემთ „კარგი“ და „ცუდი“ ბავშვების საკმარისად ეკვივალენტურ „ნარევს“ ექსპერიმენტულ და საკონტროლო ჯგუფებში.

წყარო: ადაპტირებულია Pilliner 1973

      ამგვარად, რანდომიზაცია ეკვივალენტობის მეტ ალბათობას უზრუნველყოფს ანუ, ექსპერიმენტულ და საკონტროლო ჯგუფებში ნებისმიერი სხვა ფაქტორების ან მახასიათებლების პროპორციულად გადანაწილებას, რომლებმაც შესაძლოა სავარაუდო გავლენა მოახდინონ მკვლევრისთვის საინტერესო ექსპერიმენტულ ცვლადებზე.

      ეს მარტივი და მოხდენილი, ჭეშმარიტად ექსპერიმენული სქემა იმდენად მძლავრია, რომ მეექვსე თავში აღწერილი ყველა საფრთხე, რომელიც, კემპბელისა და სტენლის მიხედვით (1963) შინაგან ვალიდობას შეიძლება დაემუქროს, გაკონტროლებულია პრე-ტესტ-პოსტ-ტესტ საკონტროლო ჯგუფის სქემაში. ჩარევის კაუზალური ეფექტი სამ ეტაპად შეგვიძლია გამოვითვალოთ:

1. 1. I ქულის მისაღებად ექსპერიმენტული ჯგუფის პოსტ-ტესტის ქულას გამოაკელით პრეტესტის ქულა;
2. 2. II ქულის მისაღებად საკონტროლო ჯგუფის პოსტ-ტესტის ქულას გამოაკელით პრე-ტესტის ქულა;
3. 3. I ქულას გამოაკელით II ქულა.

      თუ კემპბელისა და სტენლის ტერმინოლოგიას გამოვიყენებთ, ექსპერიმენტული ჩარევის ეფექტი იქნება:

      (O2 − RO1) − (O4 − RO3)

      თუ ამ გამოთვლით მიღებული რიცხვი უარყოფითია, მაშინ კაუზალური ეფექტიც უარყოფითია.

      ერთი პრობლემა, რომელიც ამ კონკრეტულ ექსპერიმენტულ სქემას უკავშირდება, ტესტირების ურთიერთქმედების ეფექტია. გუდის (Good 1963) ახსნით, თუ ექსპერიმენტის ვალიდობის მეექვსე თავში ჩამოთვლილი საფრთხეები შეგვიძლია იმ მთავარ ეფექტებად მივიჩნიოთ, რომლებიც სხვა ცვლადების ყოფნა-არყოფნისგან დამოუკიდებლად ვლინდება, ურთიერთქმედების ეფექტები, როგორც დასახელებიდანაც ჩანს, კომბინირებული, შედგენილი ეფექტებია და მაშინაც კი შეიძლება ვლინდებოდეს, როცა მთავარი ეფექტები არა გვაქვს. მაგალითად, ურთიერთქმედების ეფექტი შეიძლება გამოვლინდეს, როგორც შედეგი იმისა, რომ პრე-ტესტული გაზომვა ექსპერიმენტული ცვლადისადმი ცდის პირების სენსიტიზაციას იწვევს.1 ურთიერთქმედების ეფექტი ორი ისეთი ჯგუფის დამატებით შეიძლება გაკონტროლდეს, რომელიც არ გაივლის წინასწარ ტესტირებას. შედეგად მივიღებთ ოთხჯგუფიან სქემას, როგორც ამას ქვემოთ სოლომონი (1949) გვთავაზობს. მოგვიანებით აღვწერთ განათლების სფეროში კვლევას, რომელშიც პრე-ტესტ-პოსტ-ტესტ ჯგუფის სქემას მოგვიანებით საკონტროლო ჯგუფს ამატებენ, რათა წინასწარი ტესტირებით გამოწვეული სენსიტიზაციის შესაძლებლობა იქნას გათვალისწინებული.

      სმითი (1991: 215) აღნიშნავს, რომ რანდომიზაციით ცვლადების მთელი დიაპაზონის ეკვივალენტობა მიიღწევა, გათანაბრება კი, მხოლოდ რამდენიმე კონკრეტული ცვლადის მიხედვით ეკვივალენტობას უზრუნველყოფს. მედიცინაში გამოყენებადი მეთოდის - რანდომიზებული და გაკონტროლებული ცდები (ღჩთ) მიზეზ-შედეგობრიობისა და განზოგადებადობის მიღწევის შესაძლო გზაა (თუმცა, მედიცინაში ზოგჯერ რანდომიზებული გაკონტროლებული ცდებისთვის შერჩევის მოცულობა იმდენად მცირეა - შეზღუდული რაოდენობის პაციენტები, რომელთაც კონკრეტული ჩივილი აქვთ - რომ ეს პროცედურა სერიოზულად ზარალდება).

      ბორუხი (Boruch 1997) მყარად იცავს დაგეგმვისა და შეფასებისთვის რანდომიზებული გაკონტროლებული ცდების გამოყენების იდეას. ის, ფაქტობრივად, ამტკიცებს, რომ ცუდი ექსპერიმენტული კონტროლის პრობლემამ კვლევითი პროგრამების წარმატებულობის შესახებ ძალზე საეჭვო მტკიცებულებებამდე მიგვიყვანა (Boruch 1997: 69). ამ მეთოდის გამოყენების მაგალითები შეგიძლიათ ნახოთ ნაშრომში Maynard and Chalmers (1997).

      რანდომიზებული გაკონტროლებული ცდა განათლების სფეროში მომუშავე მრავალი მკვლევრის „ოქროს სტანდარტია“, ვინაიდან ის კონტროლირებადობის, მიზეზ-შედეგობრიობისა და განზოგადებადობის დადგენას გულისხმობს (Coe et al. 2000; ჩურრიცულუმ, Eცალუატიონ ანდ Mანაგემენტ ჩენტრე 2000). რამდენად მართალია ეს - საკამათოა (Morrison 2001ბ). მაგალითად, კომპლექსურობის თეორია მარტივ მიზეზ-შედეგობრიობას კონტექსტში ქსელებზე, ბმებზე, ჰოლიზმზე, უკუკავშირზე, ურთიერთობებსა და ინტერაქციულობაზე (Cohen and Stewart 1995), გამოვლენაზე, დინამიკურ სისტემებზე, თვითორგანიზებასა და ღია სისტემაზე (და არა - საექსპერიმენტო ლაბორატორიის დახურულ სამყაროზე) აქცენტით ანაცვლებს. ჩვენ რომც შეგვეძლოს ექსპერიმენტის ჩატარება, მისი გამოყენება მიმდინარე, განვითარებადი, ინტერაქციული, ფარდობითი, ცვალებადი, ღია სიტუაციებისადმი - პრაქტიკულად შეიძლება გაგვიჭირდეს (Morrison 2001ბ). არასწორია დინამიკურ, განვითარებად, დენად, ღია სიტუაციებაში ცვლადების მუდმივად შენარჩუნება.

      გარდა ამისა, ლაბორატორია მოწყობილი, არარეალური და ხელოვნური სამყაროა. სკოლები და საკლასო ოთახები არ არის ლაბორატორიის სტერილური, რედუქციონისტული, გაანალიზებული და გაანალიზებადი სამყარო. მიზეზ-შედეგობრიობის თანმიმდევრულობის მიხედვით კონცეპტუალიზაციამ (Harre 1972), როდესაც მკვლევარი მიზეზ-შედეგობრიობის შესახებ დაკვირვების საფუძველზე დასკვნას აკეთებს, საკუთარი შეზღუდულობა უნდა აღიაროს. მიზეზებზე დასკვნებს ვერ გავაკეთებთ ეფექტებზე დაყრდნობით. ვერც მრავალჯერად მიზეზებზე გავაკეთებთ დასკვნებს, მრავალჯერად ეფექტზე დაყრდნობით. ლაბორატორიიდან საკლასო სიტუაციებზე განზოგადებადობა სახიფათოა; საველე ექსპერიმენტებშიც კი, სადაც ვერ ხერხდება ცვლადების გაკონტროლება, განზოგადებადობა ისევე სახიფათო შეიძლება იყოს.

      განმეორებადობისა და პროგნოზირებადობის მოთხოვნების ერთგული კლასიკური ექსპერიმენტული მეთოდები შეიძლება არც იყოს განსაკუთრებით ნაყოფიერი, ვინაიდან კომპლექსურ ფენომენში შედეგები არასოდესაა ნათლად გამეორებადი ან პროგნოზირებადი: ერთ მდინარეში ორჯერ არასოდეს შევდივართ. სწორხაზოვან აზროვნებაში მცირე მიზეზებს მცირე შედეგები მოაქვს, ხოლო დიდ მიზეზებს - დიდი. მაგრამ, სირთულის თეორიაში მცირე მიზეზებმა შეიძლება უზარმაზარი ეფექტი მოგვცეს და უზარმაზარმა მიზეზება - მცირე, ან სულაც, არაფერს დაუდოს სათავე. ამასთან, ფენომენების გაზომვად ცვლადებად დანაწევრება და შემდეგ, მხოლოდ რომელიმე კონკრეტულ ნაწილებზე ფოკუსირება, ერთიანობისა და მთლიანის არსის ხელიდან გაშვებას ნიშნავს. გაზომვა, როგორი ზუსტიც არ უნდა იყოს, ბევრს ვერაფერს გვეტყვის ფენომენის შესახებ. მე შემიძლია გავზომო პიროვნების ყოველი ფიზიკური ცვლადი, მაგრამ მისი ბუნება, ის, რაც მას იმად აქცევს, რაც არის, მოუხელთებელია დანაწევრებისა და გაზომვისათვის. რანდომიზირებული გაკონტროლებული ცდები უკვე აღწერილ მეცნიერულ პოზიციას - პოზიტივიზმს - განეკუთნება.

      მართალია, მეორე თავში უკვე ვისაუბრეთ ეთიკურ საკითხებზე, აქ მაინც უნდა ითქვას ზოგადი შენიშვნა, რომელიც ორჯგუფიანი ექსპერიმენტის მიმართ კეთდება (მაგალითად, Gorard 2001: 146): რამდენად ეთიკურია, მკვლევრის საჭიროებებისთვის საკონტროლო ჯგუფმა მკურნალობზე ან ჩარევაზე უარი რომ თქვას (ამის კონტრარგუმენტი ისაა, რომ მედიცინაში მკვლევარმა არ იცის, ჩარევა (მაგალითად, ახალი წამალი) იმოქმედებს, თუ დამანგრეველ შედეგებს მოიტანს; სინამდვილეში, ექსპერიმენტის მიზანი სწორედ ამის გარკვევაა.

ორი საკონტროლო და ერთი ექსპერიმენტული ჯგუფის პრე-ტესტპოსტ-ტესტი

      ეს სქემა სოლომონს (1949) ეკუთვნის და მიზნად ისახავს ურთიერთქმედების ეფექტის დადგენას, რომელიც იმ შემთხვევაში წარმოიქმნება, თუ მკვლევარი სასურველი შედეგის შესახებ პრე-ტესტისა და პოსტ-ტესტის მიხედვით ასკვნის. აქაც რანდომიზებული გაკონტროლებული ცდის ანალოგიური სიტუაციაა, იმ განსხვავებით, რომ ერთის ნაცვლად ორი საკონტროლო ჯგუფია. სტანდარტულ რანდომიზებულ გაკონტროლებულ ცდაში ექსპერიმენტული ჯგუფის ნებისმიერი ცვლილება ჩარევის ან პრეტესტის შედეგი შეიძლება იყოს, საკონტროლო ჯგუფის ნებისმიერი ცვლილება კი - პრე-ტესტს მიეწერება. სოლომონის ვარიანტში მეორე საკონტროლო ჯგუფი იღებს ჩარევას, მაგრამ არა - პრეტესტს. ეს სქემატურად ასე შეიძლება გამოვსახოთ:

      ამგვარად, მეორე საკონტროლო ჯგუფის ნებისმიერი ცვლილება მხოლოდ ჩარევის შედეგი შეიძლება იყოს. ამ ტექნიკისა და მისი ვარიაციების სრული მიმოხილვისთვის მიმართეთ Baily.

საკონტოლო და ექსპერიმენტული ჯგუფების პოსტ-ტესტი

      ამ სქემაში მონაწილეები შემთხვევითად ნაწილდებიან საკონტროლო და ექსპერიმენტულ ჯგუფებში, მაგრამ არ ტარდება წინასწარი ტესტირება. ექსპერიმენტული ჯგუფი იღებს ჩარევას და შემდეგ ორივე ჯგუფში ტარდება პოსტ-ტესტი. ეს სქემა სქემატურად ასე გამოიყურება:

ორი ექსპერიმენტული ჯგუფის პოსტ-ტესტი

      აქ მონაწილეები შემთხვევითად ნაწილდებიან თითოეულ ექსპერიმენტულ ჯგუფში. ერთი ექსპერიმენტული ჯგუფი ერთ ჩარევას იღებს, მეორე ექსპერიმენტული ჯგუფი - მეორე ჩარევას. ორივე ჯგუფში მხოლოდ პოსტტესტი ტარდება. ეს სქემატურად ასე გამოიყურება:

ორი ექსპერიმენტული ჯგუფის პრე-ტესტ-პოსტ-ტესტი

      ამ შემთხვევაში მონაწილეები შემთხვევით ნაწილდებიან თითოეულ ექსპერიმენტულ ჯგუფში. ერთი ექსპერიმენტული ჯგუფი ერთ ჩარევას იღებს, მეორე ექსპერიმენტული ჯგუფი - მეორეს. ინდივიდებში ცვლილების გასაზომად ორივე ჯგუფში ტარდება პრე-ტესტი და პოსტ-ტესტი. სქემა სქემატურად ასე გამოიყურება:

      ჭეშმარიტი ექსპერიმენტი ერთი საკონტროლო და ორი ან მეტი ექსპერიმენტული ჯგუფითაც შეიძლება ჩატარდეს. სქემა სქემატურად ასე გამოიყურება:

      ეს სქემა შეიძლება განივრცოს პოსტ-ტესტ საკონტროლო და ექსპრიმენტული ჯგუფების და პოსტ-ტესტ ორი ექსპერიმენტული ჯგუფის სქემამდე, ასევე, პრეტესტ-პორტ-ტესტ ორი ექსპერიმენტული ჯგუფის სქემამდე.

წყვილების მორგების სქემა

      როგორც სახელწოდებიდან ჩანს, მონაწილეები საკონტროლო და ექსპერიმენტულ ჯგუფებში შემთხვევითად ნაწილდება, მაგრამ განწილების საფუძველი ისაა, რომ საკონტროლო ჯგუფის ერთი წევრი კვლევისთვის მნიშვნელოვნად მიჩნეული რამდენიმე დამოუკიდებელი ცვლადის მიხედვით შეესატყვისება ექსპერიმენტული ჯგუფის წევრს (მაგალითად, ისეთი დამოუკიდებელი ცვლადებით, რომლებიც, ვარაუდობენ, რომ გავლენას ახდენენ დამოკიდებულ ცვლადზე, როგორიცაა სქესი, ასაკი და უნარები). ამრიგად, ჯერ არჩევენ მონაწილეთა წყვილებს, რომლებიც მკვლევრისთვის საინტერესო დამოუკიდებელი ცვლადით შეესატყვისებიან ერთმანეთს (მაგალითად, ვინც კონკრეტულ საზომზე ერთნაირი ან მსგავსი ქულები მიიღო) და შემდეგ თითოეული წყვილი შემთხვევითად ნაწილდება საკონტროლო და ექსპერიმენტულ ჯგუფებში. ხდება წყვილის დონეზე რანდომიზაცია და არა - ჯგუფის. მიუხედავად იმისა, რომ სახელწოდების მიხედვით ეს მეთოდი საკონტროლო და ექსპერიმენტული ჯგუფების შესატყვისობას უზრუნველყოფს, პრაქტიკაში შეიძლება არც ისე იოლი იყოს საკმარისად შესატყვისი ინდივიდების მოძიება, განსაკუთრებით ექსპერიმენტში; თუმცა, ასეთი ზუსტი თანხვედრის მიღწევით ექსპერიმენტში მნიშვნელოვნად იზრდება კონტროლის ხარისხი. ვინაიდან შესატყვისი წყვილების სქემა ინდივიდუალური განსხვავებების გაკონტროლების საშუალებას იძლევა, ის სასარგებლოა, როდესაც მკვლევარი ვერ არის დარწმუნებული, რომ ინდივიდუალური განსხვავებები არ „გააჭუჭყიანებენ“ ჩარევის ეფექტებს.

      ბორგი და გალი (1979: 547) ექსპერიმენტის დაგეგმვისა და წარმოების ეტაპების სასარგებლო ჩამონათვალს გვთავაზობენ:

• გაზომეთ დამოკიდებული ცვლადი;
• წინა ეტაპზე მიღებული ქულების მიხედვით დააწყვილეთ მონაწილეები;
• ყოველი წყვილის თითოეული წევრი შემთხვევითობის წესით გადაანაწილეთ საკონტროლო ან ექსპერიმენტულ ჯგუფში;
• ექსპერიმენტულ ჯგუფს ექსპერიმენტული ჩარევა მიაწოდეთ და, თუ საჭიროა, საკონტროლო ჯგუფს - პლაცებო; დარწმუნდით, რომ საკონტროლო ჯგუფს ჩარევა არ მიეწოდება;
• ორივე ჯგუფში გაზომეთ დამოკიდებული ცვლადი და შეადარეთ, რათა განსაზღვროთ, როგორია ეფექტი და რამდენად იმოქმედა დამოუკიდებელმა ცვლადმა დამოკიდებულზე.

      ბორგი და გალი მიუთითებენ, რომ საკონტროლო და ექსპერიმენტული ჯგუფების კარგი შესატყვისობა სირთულეებთანაა დაკავშირებული. აქ შედის იმ ცვლადების ზედმიწევნით განსაზღვრა, რომლებითაც წევრები ერთმანეთს უნდა შეესატყვისებოდნენ. ბორგი და გალი (1979: 547) აღნიშნავენ, რომ დამოკიდებულ ცვლადთან კორელაციაში მყოფი რამდენიმე ცვლადით შესატყვისობა გაცილებით მეტად ამცირებს შეცდომის ალბათობას, ვიდრე მხოლოდ ერთი ცვლადით თანხვედრა. ცხადია, პრობლემას ქმნის ის, რომ რაც უფრო მეტი ცვლადით უნდა შეესატყვისებოდეს ორი ჯგუფი ერთმანეთს, მით უფრო რთულია ასეთი ჯგუფების შეკრება. ამიტომ, წონასწორობა უნდა შევინარჩუნოთ და ორ უკიდურესობას შორის ოქროს შუალედი ვიპოვოთ: მხოლოდ რამდენიმე ცვლადით შესატყვისობას, რაც შეცდომებს გამოიწვევს, და იმდენად ბევრი ცვლადით თანხვედრის მოთხოვნას შორის, რომ შეუძლებელი გახდეს ცდის პირების შერჩევა. წყვილების მორგების ნაცვლად შეგვიძლია შემთხვევითობის წესით გადანაწილება გამოვიყენოთ. სწორედ ამას განვიხილავთ ქვემოთ.

      მიჩელი და ჯოლი (1988: 103) სამ მნიშვნელოვან კითხვას სვამენ, რომელსაც მკვლევარმა ორი ჯგუფის შედარებისას უნდა უპასუხოს:

• ერთნაირია თუ არა ორი ჯგუფი ექსპერიმენტის დასაწყისისთვის?
• ჩარევისგან დამოუკიდებლად, ბუნებრივად მოიმატებს თუ არა ჯგუფებს შორის განსხვავება?
• რა წვლილს შეიტანს ორი ჯგუფის საწყისი გაზომვის შეცდომა მიღებულ ქულებს შორის განსხვავებაში?

      ბორგი და გალი (1979) შესატყვისობის სიზუსტის (ან დისპერსიის) ხარისხის დადგენის საჭიროებაზე ამახვილებენ ყურადღებას. მაგალითად, თუ ცდის პირები ერთმანეთს, ვთქვათ, სტანდარტიზებული ტესტით გაზომილი მეტყველების უნარით უნდა შეესატყვისებოდნენ, მნიშვნელოვანია ცვალებადობის საზღვრების დადგენა, რომელსაც შესატყვისობის განსაზღვრისათვის გამოვიყენებთ (მაგალითად, ± ქულა). აქაც, რაც მეტია სიზუსტე, მით მეტია შესატყვისობა, მაგრამ, რაც მეტია სიზუსტე, მით უფრო ძნელია ზუსტად შესატყვისი ადამიანების პოვნა.

      ამ პრობლემის დაძლევის ერთი გზა ყველა მონაწილის რანჟირებაა დამოკიდებული ცვლადის გაზომვით მიღებული ქულების თუ მაჩვენებლების საფუძველზე. შემდეგ, პირველი ორი ცდის პირი შეადგენს მორგებულ წყვილს (რომლიდანაც ერთი შემთხვევით მოხვდება საკონტროლო ჯგუფში, მეორე - ექსპერიმენტულში, მაგალითად, მონეტის აგდებით), შემდეგი ორი ცდის პირი - შემდეგ მორგებულ წყვილს და ა. შ. სანამ არ მივიღებთ ორ ჯგუფს. ამ შემთხვევაში ნაკლები სიზუსტე გვაქვს, თუმცა, ამას ცდის პირების დაკარგვისგან თავის არიდება აბალანსებს.

      მორგებული წყვილების ალტერნატივა, რომელიც ამ თავის დასაწყისში განვიხილეთ, რანდომიზაციაა. სმითი (1991: 215) აღნიშნავს, რომ წყვილების მორგების მეთოდი ფართოდ გამოიყენება კვაზი-ექსპერიმენტებსა და არაექსპერიმენტულ კვლევაში და ის ალტერნატიული მიზეზ-შედეგობრივი ახსნების გენერირების გაცილებით უარესი მეთოდია, ვიდრე რანდომიზაცია.

ფაქტორული სქემა

      ექსპერიმენტში დამოკიდებულ ცვლადზე ორი ან მეტი დამოუკიდებელი ცვლადი შეიძლება მოქმედებდეს. მაგალითად, გამოცდაზე ნაჩვენები მიღწევა შეიძლება ხელმისაწვდომი რესურსებისა (ერთი დამოუკიდებელი ცვლადი: შეზღუდული რესურსები, ზომიერად ხელმისაწვდომი რესურსები და სრულიად ხელმისაწვდომი რესურსები) და საგნის სწავლის მოტივაციის (მეორე დამოუკიდებელი ცვლადი: სუსტი მოტივაცია, ზომიერი მოტივაცია, ძლიერი მოტივაცია) შედეგი იყოს. ყოველი დამოუკიდებელი ცვლადი მის თითოეულ დონეზე შეისწავლება (მოცემულ მაგალითში თითოეულ მათგანს სამი დონე აქვს). მონაწილეები შემთხვევითობის წესით ნაწილდებიან ჯგუფებში, რომლებიც თითოეული დამოუკიდებელი ცვლადის დონეების ყველა შესაძლო კომბინაციას ფარავენ, როგორც მოდელშია ნაჩვენები:

      აქ შესაძლო კომბინაციებია: 1+4, 1+5, 1+6, 2+4, 2+5, 2+6, 3+4, 3+5 და 3+6, რაც 9 ჯგუფს გვაძლევს (კომბინაცია 3×3). შესაძლებელია პრე-ტესტისა და პოსტტესტის, ან მხოლოდ პოსტ-ტესტის ჩატარება. შეიძლება მივიღოთ, რომ, მაგალითად, შეზღუდული რესურსები სტატისტიკურად მნიშვნელოვნად მოქმედებს გამოცდის შედეგზე, ხოლო ზომიერად და სრულიად ხელმისაწვდომი რესურსები - არა, ანდა, სრულიად ხელმისაწვდომი რესურსები და ძლიერი მოტივაცია მნიშვნელოვან გავლენას ახდენენ გამოცდის შედეგზე, ხოლო ძლიერი მოტივაცია და შეზღუდული რესურსები - არა და ა. შ.

      ეს მაგალითი უშვებს, რომ თითოეულ ცვლადს ერთი და იგივე ეს მაგალითი უშვებს, რომ თითოეულ ცვლადს ერთი და იგივე რაოდენობის დონეები აქვს, თუმცა ეს შეიძლება ასე არ იყოს. ერთ ცვლადს შეიძლება ჰქონდეს, ვთქვათ, ორი დონე, მეორეს - სამი, მესამეს კი - ოთხი. ასეთ შემთხვევაში შესაძლო კომბინაციები იქნება 2×3×4=24 დონე და, შესაბამისად, გვექნება 24 ექსპერიმენტული ჯგუფი. კარგად ჩანს, რომ ფაქტორულ სქემაში სწრაფად წარმოქმნება მონაწილეების რამდენიმე ჯგუფი. გავრცელებული მაგალითია 2×2 სქემა, როდესაც ორ დამოუკიდებელ ცვლადს ორი მნიშვნელობა აქვს (ანუ ოთხი ჯგუფი). აქ I ექსპერიმენტულ ჯგუფს ჩარევა მიეწოდება I დამოუკიდებელი ცვლადის I დონეზე და II დამოუკიდებელი ცვლადის I დონეზე; II ექსპერიმენტულ ჯგუფს - I დამოუკიდებელი ცვლადის I დონეზე და II დამოუკიდებელი ცვლადის II დონეზე; III ექსპერიმენტულ ჯგუფს - I დამოუკიდებელი ცვლადის II დონეზე და II დამოუკიდებელი ცვლადის I დონეზე; IV ექსპერიმენტულ ჯგუფს - I დამოუკიდებელი ცვლადის II დონეზე და II დამოუკიდებელი ცვლადის II დონეზე.

      ფაქტორულ სქემაში დამოუკიდებელი ცვლადების ურთიერთქმედებაც უნდა გავითვალისწინოთ. მაგალითად, ერთი ფაქტორი (დამოუკიდებელი ცვლადი) შეიძლება იყოს „სქესი“, ხოლო მეორე - „ასაკი“ (13. 3 ჩანართი). მკვლევარი შეიძლება იკვლევდეს მათ გავლენას მათემატიკის სწავლის მოტივაციაზე.

      გრაფიკიდან ჩანს, რომ მათემატიკის სწავლის მოტივაცია უცვლელი კი არ არის მამრობითი და მდედრობითი სქესის მოსწავლეებთან, არამედ მონაწილის ასაკთან ერთად იცვლება. ეს ასაკისა და სქესის ურთიერთქმედების შედეგია - სქესის ეფექტი ასაკზეა დამოკიდებული. ფაქტორული სქემა სასარგებლოა ურთიერთქმედების ეფექტების საკვლევად.

ჩანართი 13.3.
ურთიერთქმედების ეფექტები ექსპერიმენტში

წყარო: Kgaile and Morrison 2006 ფაქტორული სქემის უმარტივეს ვარიანტში ერთი დამოუკიდებელი ცვლადის ორი დონე შეიძლება გვქონდეს, მაგალითად, ის არის ან არ არის, მაგრამ როგორც აქ ვნახეთ, ეს სქემა გაცილებით რთული სახითაც გვხვდება. ამ სირთულეს საჭირო ჯგუფების რაოდენობის გეომეტრიული პროგრესიით ზრდა განაპირობებს.

პარამეტრული სქემა

      ამ სქემაში მონაწილეები შემთხვევითად ნაწილდებიან ჯგუფებში, რომელთა პარამეტრები წინასწარ არის ფიქსირებული დამოუკიდებელი ცვლადის იმ დონეების მიხედვით, რომლებსაც მოცემული ჯგუფები იღებენ. მაგალითად, წარმოვიდგინოთ, რომ ტარდება ექსპერიმენტი, რომელიც მიზნად იმ ადამიანების კითხვის უნარის გაუმჯობესებას ისახავს, რომლებიც ცუდად, საშუალოდ, კარგად და ბრწყინვალედ კითხულობენ (დამოუკიდებელი ცვლადის „კითხვის უნარი“ ოთხი დონე). ჩარევას იღებს ოთხი ექსპერიმენტული ჯგუფი: I ექსპერიმენტული ჯგუფი (ისინი, ვინც ცუდად კითხულობენ), II ექსპერიმენტული ჯგუფი (ისინი, ვინც საშუალოდ კითხულობენ), III ექსპერიმენტული ჯგუფი (ისინი, ვინც კარგად კითხულობენ) და IV ექსპერიმენტული ჯგუფი (ისინი, ვინც ბრწყინვალედ კითხულობენ). საკონტროლო ჯგუფზე (V ჯგუფი) არ ხორციელდება ექსპერიმენტული ზემოქმედება. ასეთ ვითარებაში მკვლევარი შეძლებს ჩარევის განსხვავებული ეფექტების დიაგრამის შედგენას და უფრო ზუსტი ინფორმაცია ექნება მათ შესახებ, ვიდრე ერთი ექსპერიმენტული ჯგუფის შემთხვევაში ექნებოდა, რომელშიც კითხვის სხვადასხვა უნარის მქონე ადამიანი იქნებოდა გაერთიანებული. მას ეცოდინება, რომელ ჯგუფზე იმოქმედა ჩარევამ ყველაზე მეტად და რომელზე - ყველაზე ნაკლებად. პარამეტრული სქემა სასარგებლოა, როდესაც დამოუკიდებელი ცვლადის რამდენიმე დონე, ანუ მნიშვნელობა გვაქვს, რომლებმაც შეიძლება გავლენა მოახდინონ შედეგზე (დამადასტურებელი კვლევა), ან თუ მკვლევარს იმის დადგენა უნდა, დამოუკიდებელი ცვლადის განსხვავებული დონეები მოქმედებენ თუ არა შედეგზე (დაზვერვითიკვლევა).

განმეორებითი გაზომვის სქემა

      ექსპერიმენტულ ჯგუფში შემავალი მონაწილეები ორ ან მეტ ექსპერიმენტულ პირობაში თავსდებიან. ასე მაგალითად, ექსპერიმენტული ჯგუფის წევრმა შეიძლება ერთზე მეტი „ჩარევა“ მიიღოს, რომელიც შეიძლება მოიცავდეს, ან არ მოიცავდეს საკონტროლო პირობას. ეს წყვილების მორგების სქემის ნაირსახეობაა და კონტროლის მნიშვნელოვან შესაძლებლობას გვთავაზობს, რადგან ზუსტად ერთი და იგივე ინდივიდი იღებს სხვადასხვა ჩარევას. აქ თავს იჩენს რიგის ეფექტი: ის თანმიმდევრობა, რომლითაც ცდის პირებს ჩარევა მიეწოდებათ, შეიძლება ზემოქმედებდეს შედეგზე. პირველი ჩარევა შეიძლება მეორეზე ახდენდეს გავლენას (გადატანის ეფექტი), ხოლო მეორე ჩარევა - მესამეზე და ა. შ. გარდა ამისა, ადრინდელი ჩარევები შეიძლება უფრო მეტად მოქმედებდეს, ვიდრე - შემდგომი. ამის დაძლევა შეიძლება იმით, რომ ჩარევები მიწოდების რიგის მიხედვით შემთხვევითი წესით დავალაგოთ და მონაწილეებსაც ამავე წესით მივაწოდოთ მიღებული თანმიმდევრობები, თუმცა, ამან შეიძლება არ მოგვცეს დაბალანსებული თანმიმდევრობა. სასურველია, რომ მიზანმიმართულად დაიგეგმოს ეს სქემა; მაგალითად, სამჩარევიან ექსპერიმენტში ის ასე გამოიყურება:

      განმეორებითი გაზომვის სქემა სასარგებლოა, როდესაც რიგის ეფექტი უმნიშვნელოა, ან არ არის მოსალოდნელი, ანდა, ვინაიდან ეს სქემა ინდივიდუალური განსხვავებების კონტროლის საშუალებას იძლევა, როდესაც მკვლევარი ვერ იქნება დარწმუნებული, რომ ინდივიდუალური განსხვავებები არ შეერევა ჩარევის ეფექტებს.