ქცევა - Qwelly2024-03-29T06:19:22Zhttps://www.qwelly.com/group/psychology/forum/topic/listForTag?tag=%E1%83%A5%E1%83%AA%E1%83%94%E1%83%95%E1%83%90&feed=yes&xn_auth=noობიექტივაცია, განწყობა და ქცევაtag:www.qwelly.com,2019-03-25:6506411:Topic:13799392019-03-25T15:31:40.952Zლაშაhttps://www.qwelly.com/profile/lshisa
<div style="font-size: 15px; color: black;"><p> დიმიტრი უზნაძემ ნებელობის საკუთარი კონცეფციის პირველი ვარიანტი «ზოგად ფსიქოლოგიაში» წარმოადგინა 1940 წელს. ეს შეხედულება უზნაძის ფსიქოლოგიური შემოქმედების ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო და მნიშვნელოვანი ნაწილია. ამავე დროს, იგი არ არის თავისუფალი ხარვეზებისა და წინააღმდეგობებისაგან. ორმოციანი წლების განმავლობაში უზნაძე განუწყვეტლივ მუშაობდა ამ კონცეფციის დასახვეწად, რაზეც მეტყველებს მისი «შენიშვნების რვეული» [7]. აქ არაერთი ჩანაწერია, რომელიც…</p>
</div>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><p> დიმიტრი უზნაძემ ნებელობის საკუთარი კონცეფციის პირველი ვარიანტი «ზოგად ფსიქოლოგიაში» წარმოადგინა 1940 წელს. ეს შეხედულება უზნაძის ფსიქოლოგიური შემოქმედების ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო და მნიშვნელოვანი ნაწილია. ამავე დროს, იგი არ არის თავისუფალი ხარვეზებისა და წინააღმდეგობებისაგან. ორმოციანი წლების განმავლობაში უზნაძე განუწყვეტლივ მუშაობდა ამ კონცეფციის დასახვეწად, რაზეც მეტყველებს მისი «შენიშვნების რვეული» [7]. აქ არაერთი ჩანაწერია, რომელიც ქცევისა და ნებელობის საკითხებს ეხება. ბოლო, განმაზოგადებელ ნაშრომებში უზნაძე შეეცადა ნებელობის ფუნქცია თავისი ობიექტივაციის კონცეფციის ჭრილში განეხილა [5][6].</p>
<p> თუ ამ კონცეფციას ცნობიერების კი არა, ქცევის კატეგორიის კუთხით შევხედავთ, მასში არსებითად სამი სახეობის ქცევას აღმოვაჩენთ. პირველი, განწყობის პლანში მიმდინარე აქტივობა, ფაქტობრივად, იმპულსური ქცევაა. საკუთრივ ობიექტივაციის პლანში კი ორი სახის ქცევას ვხვდებით. უშუალოდ ობიექტივაციის აქტს თეორიული ქცევა მოჰყვება. მისი საშუალებით პიროვნება არკვევს იმპულსური ქცევის შეფერხების მიზეზებს. როგორც იმპულსურს, ისე თეორიულ ქცევას თავისი განწყობა უდევს საფუძვლად. შემდგომი ქცევა შემაფერხებელი ვითარების გამოსწორებასა და საწყისი მიზნის განხორციელებაზეა მიმართული. ეს ქცევა არსებითად ნებელობითია, თუნდაც იმიტომ, რომ მისი ქვემდებარე განწყობის შექმნა ნებელობით აქტს საჭიროებს.</p>
<p> შევჩერდეთ ჯერ-ჯერობით ამ უკანასკნელზე და დავსვათ შეკითხვა: რა საჭიროა ამ შემთხვევაში ნებისყოფის ცნების გამოყენება? უზნაძესთან ასეთ პასუხს ვნახულობთ: შეფერხებამ და ობიექტივაციის აქტმა დაანგრია იმპულსური ქცევის განწყობა. მის ნაცვლად შეიქმნა თეორიული ქცევის განწყობა. ამ უკანასკნელის საფუძველზე შესრულებულმა თეორიულმა ქცევამ გაარკვია შეფერხების მიზეზი. ახლა დადგა ამ მიზეზის აღმოფხვრისა და ამოსავალი ქცევის პრაქტიკული განხორციელების ამოცანა, რომლის გადაწყვეტა სათანადო განწყობას მოითხოვს. ასეთი «განწყობა, ასე ვთქვათ, იდეურ პლანში, უკვე მონახულია» [5; 164]. მაგრამ ეს არის «ნაგულისხმევი განწყობა», რომელსაც რეალური მოქმედების გამოწვევა არ შეუძლია. ამიტომ პიროვნება მიმართავს ნებელობის უნარს, რომელსაც შესწევს ძალა ეს «წარმოსახული მოქმედების განწყობა აქტუალურ განწყობად გადააქციოს» [6; 323].</p>
<p> «ზოგად ფსიქოლოგიაში», სადაც გაშლილი სახითაა წარმოდგენილი უზნაძის შეხედულება ნებელობაზე, არ არის საუბარი იმაზე, თუ რა განწყობის საფუძველზე მიმდინარეობს ფსიქიკური პროცესი ნებელობის მოსამზადებელ პერიოდში. ეს პროცესი მიმართულია პიროვნებისთვის მისაღები და მიზანშეწონილი ქცევის მონახვაზე, რომელსაც «ამტკიცებს» ნებელობის სპეციფიკის გამომხატველი გადაწყვეტილების აქტი. ამ აქტში იქმნება ახალი განწყობა, რომელიც ნებელობითი ქცევის შესრულებას განაპირობებს. ბოლო ნაშრომებში უზნაძე თითქოს აზუსტებს ამ მოდელს იმით, რომ ობიექტივაციის პლანში მიმდინარე ნებელობის მოსამზადებელ პერიოდს, თეორიული განწყობის სახით, თავის განწყობისეულ საფუძველს უფარდებს. გარდა ამისა, ნებელობას მიაწერს მოსამზადებელ პერიოდში (იდეურ პლანში) მონახული განწყობის აქტუალიზაციის ფუნქციას.</p>
<p> უნდა ითქვას, რომ ამ დაზუსტებებს უფრო მეტი გაუგებრობა შემოაქვს, ვიდრე სიცხადე. თეორიულ განწყობაზე დაწვრილებით ქვემოთ ვისაუბრებთ. აქ მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ, რომ თეორიულ განწყობასა და ქცევაზე დაყვანა იმისა, რაც გადაწყვეტილებამდე (ნებელობის აქტამდე) ხდება, სრულყოფილად და ზუსტად არ გამოხატავს მთელი მოსამზადებელი პერიოდის შინაარსს, რომელსაც, თვითონ ავტორი, მოტივაციას უწოდებს [4]. წმინდა თეორიული, აზროვნებითი აქტივობა ამ პერიოდის მხოლოდ პირველ ნაწილს თუ მოიცავს. რაც შეეხება დებულებას, რომ ამ პერიოდში შემუშავდება რაღაც არაქმედითუნარიანი განწყობა, რომელსაც სიცოცხლეს შთაბერავს ნებელობა, იგი დასაბუთებული არ არის. ამის გაკეთება, ალბათ, შეუძლებელიცაა. საქმე ისაა, რომ განწყობა ამ შემთხვევაში ბრჭყალებში არ არის ჩასმული. მაშასადამე, აქ ისეთი განწყობაა ნაგულისხმევი, რომელსაც თეორია სულ არ ითვალისწინებს. ის არც ინაქტურ ფორმაში შენახული ფიქსირებული განწყობაა და არც აქტუალური განწყობა. იგი არც ე.წ. «გადავადებული განწყობაა! « [1], ვინაიდან არც მისი გადავადების აზრი ჩანს (დამაბრკოლებელი ვითარება ხომ უკვე გაირკვა) და არც მისი რეალიზაციისთვის ნებელობის ჩარევის აუცილებლობა. ამიტომ, საფიქრებელია, რომ იგი არც არის განწყობა. ნებელობის აქტის წინა პერიოდი ამზადებს არა საკუთრივ განწყობის რაღაც არასრულყოფილ და არასიცოცხლისუნარიან ნიმუშს, არამედ ფაქტორებს, რომლებსაც ეს აქტი ერთად კრავს ახალი განწყობის სახით.</p>
<p> სურათი კიდევ უფრო გართულდება, თუ გავითვალისწინებთ აზროვნების ისეთ ნიშანს, როგორიც მისი აქტიურობაა. უზნაძე საგანგებოდ აანალიზებს აზროვნების პროცესის მიზანშეწონილ და აქტიურ ხასიათს და აღნიშნავს, რომ «პიროვნება პირველივე ნაბიჯებიდან იღებს მასში თავისი მიზნებით მონაწილეობას და ბოლომდე აქტიურად წარმართავს მას. ასეთი აქტივობა შეიძლება მხოლოდ ნებელობის გამოყენების სხვადასხვა შემთხვევას ახასიათებდეს, თორემ სხვა ფსიქიკური პროცესების მიმართ ამას ვერ ვიტყვით» [4; 444-445]. აზროვნების განსაკუთრებულობა მართლაც მჟღავნდება იმაში, რომ სხვა ფსიქიკური პროცესებისაგან განსხვავებით, მას უნებლიე ფორმა არ გააჩნია. მაგრამ ეს იმასაც ნიშნავს, რომ, თუ აზროვნება ქცევის სახეობაა (თეორიული ქცევა), ეს ქცევა ნებელობითია და მას ასეთი ქცევის ყველა აუცილებელი ნიშან-თვისება უნდა ახასიათებდეს. აქედან გამომდინარე, საკუთრივ თეორიული ქცევის შესრულებამდე წარმატებით უნდა განხორციელდეს გადაწყვეტილების მომზადებისა და თავად გადაწყვეტილების მიღების პროცესები, რომლებიც დაგვირგვინდება სათანადო თეორიული განწყობის შექმნით. ისიც მივიღოთ მხედველობაში, რომ თეორიული ნებელობითი ქცევის მოსამზადებელი პერიოდი თვითონაც უნდა შეიცავდეს თეორიულ ქცევას და ა.შ. უსასრულოდ. ამიტომ მთელი ამ თეორიული კონსტრუქციის გამართულობა სერიოზული ეჭვის ქვეშ დგება.</p>
<p> მოცემული თეორიული მოდელის სირთულეები კიდევ უფრო თვალსაჩინო გახდება რეალური ქცევის ანალიზისას. განვიხილოთ მაგალითი ყოველდღიური ცხოვრებიდან. ვიგრძენი წყურვილი და მივედი მაგიდასთან, სადაც მინერალური წყალი მეგულება. დაუფიქრებლად ავიღე იქვე მყოფი გასახსნელი, მაგრამ ბოთლის თავსახური ვერ მოვხსენი. დავაკვირდი და გავარკვიე, რომ გასახსნელი თავსახურის მიმართ ზუსტად არ მქონდა მომარჯვებული. მის შემდეგ ხელად განვახორციელე ზუსტი მოძრაობა, გავხსენი ბოთლი, დავლიე წყალი და მოვიკალი წყურვილი. აქტივობა დასრულდა. მას, შესაძლოა, წუთიც არ დასჭირვებია. ახლა საკითხავია, ამ პატარა ეპიზოდში ერთი ქცევა შესრულდა თუ სამი ურთიერთდაკავშირებული, მაგრამ მაინც არსებითად განსხვავებული? შესაბამისად, ერთი განწყობის ფორმირება-რეალიზაცია მოხდა, თუ სამისა? პირველი პასუხი რომ უფრო მართებულად გამოიყურება, ძნელი დასანახი არ არის. მაშ, რატომ უნდა ვიფიქროთ სხვანაირად? როგორც ჩანს, იმ ორი თეორიული დაშვების გამო, რომელთა ემპირიული ვალიდურობა ერთობ სათუოა.</p>
<p> პირველი დაშვების თანახმად, თვითმომსახურების ტიპური იმპულსური ქცევა (წყლის დალევა), მასში მიკროსკოპული შეფერხების გამო, სახეს იცვლის და ნებელობით ქცევად გარდაიქმნება. მისი სხვაგვარი კვალიფიკაცია შეუძლებელია, ვინაიდან შეფერხების მიზეზის გამოსწორებასა და საბოლოო მიზნის რეალიზაციაზე მიმართული ქცევის (მესამე ქცევა) განწყობისეული მექანიზმის ამოქმედება მხოლოდ ნებელობის დახმარებით არის შესაძლებელი. იგულისხმება, რომ სხვანაირად თეორიული ქცევის მომყოლი პრაქტიკული ქცევის გაგრძელება და დასრულება ვერ მოხერხდება. უზნაძე სპეციალურად აღნიშნავს, რომ «სუბიექტმა ეს ნაგულისხმები განწყობა აქტუალურ განწყობად უნდა გადააქციოს და უშუალოდ მისი რეალიზაცია უნდა მოახდინოს და არა იმ განწყობისა, რომელიც მან მოქმედი ობიექტივაციის აქტში შეაჩერა» [6; 323]. ნებელობა არააქტუალურ განწყობას აქტუალურად აქცევს, ან, სხვანაირად რომ ვთქვათ, ძალას აძლევს, ენერგიით ამარაგებს დამასრულებელ პრაქტიკულ ქცევას. აქ აუცილებლად ჩნდება შეკითხვა: რატომ გახდა საჭირო ამ ქცევისთვის ახალი ენერგეტიკული წყაროს მოძიება ნებელობის სახით? განა ამოსავალი მოტივაცია, რომელიც თავიდან აღძრავდა ქცევას, სადმე გაქრა? ჩვენს მაგალითს რომ დავუბრუნდეთ, ნუთუ შეიძლება იმის დაშვება, რომ ბოთლის გაღებასთან დაკავშირებული უმნიშვნელო ტექნიკური სირთულეების გამო ინდივიდს გაუქრა წყლის დალევის სურვილი და ქცევის დასრულებისთვის ნებელობის ამოქმედება გახდა საჭირო? ალბათ არა. მიახლოების გრადიენტის ეფექტის გათვალისწინებით, ამოსავალი მოთხოვნილება არა თუ გაქრებოდა, გაძლიერდებოდა კიდეც. თუ ასეა, მას სავსებით შესწევს უნარი, დარჩეს სათანადო განწყობის მოტივაციურ ფაქტორად და დაასრულოს ქცევა. ამრიგად, პირველი დაშვება უნდა უარვყოთ და ვივარაუდოთ, რომ ობიექტივაციის აქტისა და მის შედეგად აღმოცენებული თეორიული აქტივობის შემდეგ ინდივიდი უბრუნდება ზუსტად იმავე ქცევას, რომელიც შეწყვიტა ობიექტივაციის აქტმა.</p>
<p> მაგრამ წყდება კი ეს ქცევა სინამდვილეში? აქ მეორე დაშვებასთან მივდივართ, რომლის მიხედვით პრაქტიკული ქცევის შეფერხების მიზეზის გასარკვევად აღმოცენებულ კოგნიტურ აქტივობას უთუოდ დამოუკიდებელი ქცევის სტატუსი აქვს, ამ უკანასკნელს კი ყველა თავისი ატრიბუტი: საკუთარი ენერგეტიკული წყარო – «თეორიული მოთხოვნილება», «პრობლემური სიტუაცია» და მათ საფუძველზე შექმნილი «თეორიული ქცევის განწყობა». ამ მსჯელობის სათავე იმის მტკიცებაშია, რომ აზროვნება და თეორიული მოთხოვნილება აუცილებელ კავშირში არიან, პირველი მეორის გარეშე არ არსებობს.</p>
<p> ობიექტივაციის პლანში წარმართული გონებრივი აქტივობის ასეთმა გააზრებამ შ. ჩხარტიშვილის მკვეთრი კრიტიკა გამოიწვია. მისი აზრით, ქცევითი რეალობის ამგვარ ინტერპრეტაციას ლოგიკურად მივყავართ დასკვნებამდე, რომელთა გაზიარება შეუძლებელია, სახელდობრ: 1) ადამიანი აზროვნებს მხოლოდ მაშინ, თუ იგი თეორიული მოთხოვნილებითაა აღძრული და არც ერთ სხვა მოთხოვნილებას, რაოდენ ძლიერიც უნდა იყოს ის, არ ძალუძს შექმნას განწყობა, რომელიც აზროვნების აქტებს მოემსახურება; 2) აზროვნებისა და პრაქტიკული მოქმედების აქტები ერთი და იმავე ქცევის შემადგენლობაში ვერ შევლენ; 3) ფილოგენეზსა და ონტოგენეზში თეორიული მოთხოვნილება ყოველთვის და აუცილებლად წინ უსწრებს აზროვნების პროცესს [12]. მაგრამ, შეიძლება კი დამარწმუნებლად იმის დამტკიცება, რომ ობიექტივაციის შემთხვევაში წყდება ამოსავალი ქცევა და სუბიექტი გადაერთვება ახალ ქცევაზე? ამოვიდეთ ზემოთმოყვანილი მაგალითიდან. რეალურად შემდეგს ვაკვირდებით: ქცევის რომელიღაც უბანზე გაჩნდა დაბრკოლება და აქტივობის ქსოვილში ახალი პროცესები ჩაერთო. რისთვის? ცხადია იმისთვის, რომ გართულებულ პირობებში ამ ქცევის რეგულაცია უფრო მაღალ დონეზე წარმართულიყო. არ იქნება სწორი იმის მტკიცება, რომ ქცევის სიტუაციურ ან ინსტრუმენტულ ბლოკში წარმოქმნილი პრობლემების გამო ქცევას ეკარგება მოტივი და მიზანი. ეს რომ ასე იყოს, მაშინ ახალ აქტებს (გონებრივი პროცესები) დაეკარგება თავისი რეალური დანიშნულება. ისინი ხომ სწორედ ამ მოტივსა და მიზანს ემსახურებიან. აქტივობაში მათი ჩართვის გამო სუბიექტი არ გადის ამოსავალი ქცევის სივრციდან. იმისთვის, რათა ვილაპარაკოთ ერთი ქცევის მეორით შეცვლაზე, აქტივობას ახალი საზრისი უნდა გაუჩნდეს, მან ახალი სუბიექტური ღირებულება (მოტივი) უნდა შეიძინოს. ჩვენს შემთხვევაში სუბიექტი, საბოლოო ჯამში, ერთი და იმავე ქცევის პრობლემებს წყვეტს. მას თავისთავად არ აინტერესებს უეცრად წარმოქმნილი ტექნიკური პრობლემა, მას არა აქვს მოთხოვნილება, ჩასწვდეს შეფერხების ბუნებას (ნორმალურ ადამიანში ბოთლის გაუხსნელობის პრობლემა თეორიულ ინტერესს არ უნდა იწვევდეს). პირიქით, ხშირად ქცევაში შეფერხებები აღძრავს არა ინტერესს (რომლის გარეშე თეორიული მოთხოვნილების დახასიათება შეუძლებელია), არამედ მკაფიოდ გამოხატულ უარყოფით ემოციებს. ფენომენოლოგია ამას აშკარად გვიდასტურებს. ეს სწორედ იმიტომ ხდება, რომ სუბიექტი ახალ, შემეცნებით ინტერესთან დაკავშირებულ თეორიულ ქცევას კი არ იწყებს, არამედ მიისწრაფის იმავე მოთხოვნილების დაკმაყოფილებისკენ. ამ მოთხოვნილების წყაროდან იკვებება ქცევაში ახალჩართული ყველა ფსიქიკური ფუნქცია, უნარ-ჩვევა, ცოდნა-გამოცდილება, რომელიც საბოლოო მიზნის მიღწევას ემსახურება.</p>
<p> თუ პრობლემას ზოგად პლანში განვიხილავთ, აუცილებელი გახდება იმის აღიარება, რომ ქცევაში მაღალი კოგნიტური პროცესების ჩართვა თავისთავად არ ნიშნავს ახალი ქცევის დაწყებას. ასეთი რამ ხდება მხოლოდ მაშინ, თუ ინდივიდში აღმოცენდება ძლიერი თეორიული მოტივაცია, თუ მისი ინტერესი მიიმართება თვით ინტელექტუალურ ამოცანაზე, ან მისი გაწყვეტის პროცესზე. აქ უნდა გავიხსენოთ უკვე XX საუკუნის დასაწყისში ჰ. მაიერის მიერ გამოთქმული ძალზე საყურადღებო თვალსაზრისი, რომელიც მიჯნავს ე.წ. «მსჯელობით» და «ემოციურ» აზროვნებას. ამ უკანასკნელის დამახასიათებელი თავისებურება ის არის, რომ აქ «შემეცნებითი პროცესი დაჩრდილულია, გადაწეულია უკანა პლანზე, არ არის იდენტიფიცირებული, როგორც ასეთი, ყურადღება ფოკუსირებულია პრაქტიკულ მიზანზე, რომლისთვისაც შემეცნება მხოლოდ თანმდევი საშუალებაა» [11; 126]. ამასთანავე, «ემოციური აზროვნება» იმავე ლოგიკურ პროცესებს იყენებს, როლებსაც «მსჯელობითი აზროვნება». ამ შემთხვევაში მთავარი ის არის, რომ აზროვნებითი აქტები სხვადასხვაგვარადაა მოტივირებული. მაიერის მიერ შემჩნეული ეს განსხვავება კარგად გამოიხატება შინაგანი და გარეგანი მოტივაციის დღეს დამკვიდრებული ტერმინოლოგიით. მაიერის ანალიზი იმითაც არის საყურადღებო, რომ «იგი აქარწყლებს ინტელექტუალისტურ ცრურწმენას, თითქოს აზროვნებაში პირველხარისხოვან როლს ყოველთვის შემეცნებითი ინტერესი თამაშობს» [11; 129].</p>
<p> ზემოთმოყვანილ თვალსაზრისამდე უზნაძე, როგორც ჩანს, ობიექტივაციის პლანში მიმდინარე თეორიული აქტივობის სპეციფიკის ჩვენების ამოცანამ მიიყვანა. «ზოგად ფსიქოლოგიაში» აზროვნების პროცესის ანალიზი ამ «ინტელექტუალისტური ცრურწმენის» გარეშე ხორციელდება. აქ უზნაძე საუბრობს «გაკვირვების განცდაზე», «გაკვირვების გრძნობაზე», ანუ აზროვნების საწყის ეტაპთან დაკავშირებულ ემოციაზე. ავტორი მიიჩნევს, რომ მართალია, გაკვირვება საფუძვლად უდევს აზროვნებას, მაგრამ იგი არ არის მისი ძირითადი წყარო. «იგი მხოლოდ მეორადი პროცესია, რომელიც უფრო ღრმად მდებარე იმპულსს ეყრდნობა. აზროვნების ძირითად სტიმულს, რასაკვირველია, მოთხოვნილება წარმოადგენს» [4; 441]. ყოველ აქტივობას მოთხოვნილების დაკმაყოფილების იმპულსი აღძრავს; გაკვირვება, როგორც ყოველგვარი გრძნობა, პირველადი მოტივაციის მიმართ მეორადი ფსიქიკური მოვლენაა, რომელიც გამოხატავს ინდივიდის დამოკიდებულებას მოთხოვნილების დაკმაყოფილების (განწყობის რეალიზაციის) მიმდინარეობის მიმართ, კერძოდ მისი დაბრკოლების მიმართ. ვინაიდან აზროვნების ფუნქცია პრაქტიკის ნიადაგზე აღმოცენდა და მის ინტერესებს ემსახურება, მას, გენეტიკურად მაინც, ვიტალურ მოთხოვნილებათა ინტერესი ამოძრავებს. მაგრამ ადამიანის დონეზე ჩნდება უამრავი სრულიად ახალი მოთხოვნილება, რომლის მსგავსი ცხოველებთან არ გვხდება. «აზროვნების მოქმედების იმპულსს ყოველი მათგანი შეიძლება დაედვას საფუძვლად. ოღონდ გადამწყვეტი როლი აქ იმას აქვს, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ეს მოთხოვნილება პიროვნებისთვის» [4; 441]. როგორც ვხედავთ, აქ უზნაძე საერთოდ არ ლაპარაკობს აზროვნებისთვის აუცილებელ და სპეციფიკურ მოთხოვნილებაზე. აზროვნების აღძვრა შეიძლება როგორც ვიტალური, ისე საზოგადოებრივი ხასიათის მოთხოვნილებით, მთავარია, მას დიდი მოტივაციური წონა ჰქონდეს. ხოლო გაკვირვება მოტივაციურ ფაქტორად არც განიხილება. შემდგომში, ობიქტივაციის კონცეფციის დამუშავების კვალდაკვალ, ეს პოზიცია სერიოზულად შეიცვალა. გაკვირვებამ მოტივაციური მნიშვნელობა შეიძინა და, არსებითად, თეორიულ მოთხოვნილებას გაუთანაბრდა. ეს უკანასკნელი კი ობიექტივაციის პლანში მიმდინარე აქტივობის, ანუ აზროვნების აუცილებელ პირობად გადაიქცა. შედეგად მივიღეთ ის, რაც მივიღეთ – საკმაოდ წინააღმდეგობრივი და «ეკოლოგიურად არავალიდური» თეორიული კონსტრუქცია. ყველაფერთან ერთად, იგი იმასაც გულისხმობს, რომ ობიექტივაციის დონეზე მარტო თეორიული, უფრო კონკრეტულად კი, სააზროვნო ქცევა ხორციელდება.</p>
<p> თუ ობიექტივიციის დონეზე მიმდინარე აქტივობას ქცევის ფსიქოლოგიის პოზიციიდან შევხედავთ, იმის აღიარება მოგვიწევს, რომ ამა თუ იმ ქცევაში ერთეული თეორიული (კოგნიტური) აქტების ჩართვა მთელ ქცევას თეორიულ-შემეცნებითად ვერ აქცევს. ხომ ფაქტია, რომ თეორიული ამოცანის გადაჭრისას წამდაუწუმ გვიწევს პრაქტიკული აქტების გამოყენება? განა ამიტომ ქცევას თეორიულის სტატუსი ეკარგება? არა, ის რჩება თეორიულ ქცევად, შემეცნებით-კვლევით საქმიანობად, ვინაიდან მისი ინტენციონალურ-შინაარსეული მხარე, ამოსავალი მოტივაცია და საბოლოო მიზანი თეორიული ხასიათისაა. საზოგადოდ, როცა ვცდილობთ დავახასიათოთ თეორიული ქცევის არსობრივი მხარე, მუდმივად უნდა გვქონდეს მხედველობაში, რომ რეალურ ქცევაში, ფაქტობრივად, ვერ მოინახება შემთხვევა, როცა იგი დაკომპლექტებულია მხოლოდ მოტორულ-პრაქტიკული ან მენტალურთეორიული აქტებით. რეალური ქცევა, მისი ზუსტი აღწერა-დახასიათება – აი რა უნდა იყოს ანალიზის საფუძველი. სწორედ ეს აკლია ობიექტივაციის წარმოდგენილ მოდელს.</p>
<p> ამრიგად, ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა, რომ არ არსებობს სერიოზული საფუძველი იმის მტკიცებისთვის, რომ ობიექტივაციის ყოველი აქტი თეორიულ მოთხოვნილებას წარმოქმნის, ყოველ შემთხვევაში ისეთი ძალისას, როგორიც საჭიროა ძველი განწყობის დასანგრევად და ახალი, თეორიული განწყობის აღმოსაცენებლად. მაშასადამე, განწყობათა ასეთი მონაცვლეობისთვის უბრალოდ არ არსებობს აუცილებელი მოტივაციური საფუძველი. მაგრამ მოსაზრება ობიექტივაციის პროცესში განწყობათა და შესატყვის ქცევათა მუდმივი ცვლის შესახებ იმის რწმენასაც გულისხმობს, რომ ამოსავალ განწყობას თვითონ არ შესწევს უნარი გაუმკლავდეს ქცევაში აღმოცენებულ სირთულეებს და, ამიტომ, სიტუაციისადმი უფრო ადეკვატური განწყობით უნდა შეიცვალოს. ეს რწმენა ეფუძნება განწყობის სტრუქტურის სტატიკურ მოდელს, რომლის თანახმად განწყობის სტრუქტურის ყოველგვარი ცვლილება აუცილებლად იწვევს ამ განწყობის შეცვლას. მსჯელობა ასე აიგება: თუ ძველი განწყობა შეძლებდა სიტუაციის სათანადო დონეზე ასახვას, ობიექტივაციის საჭიროება არც გაჩნდებოდა. რამდენადაც ასეთი «განწყობისეული ასახვა» არ ხდება, სიტუაციის უფრო ხარისხიან ასახვაზე მიმართული გონებრივი აქტივობის საფუძვლად პრაქტიკული ქცევის განწყობა ვერ გამოდგება. იგი თეორიული განწყობით უნდა შეიცვალოს [3].</p>
<p> ამ მოდელს ახლაც ჰყავს თავისი მომხრეები, მაგრამ ის აღარ არის ერთადერთი. ჩხარტიშვილმა მას ე.წ. «განწყობის დინამიკური სტრუქტურის მოდელი» დაუპირისპირა [9][12]. სტატიკურ მოდელს აზრი აქვს, თუკი სიტუაცია მთლიანად აისახება განწყობაში ქცევის დაწყებამდე და მის დასრულებულ სტრუქტურას ქმნის. მაგრამ, ფაქტობრივად, ეს ასე არ ხდება, ვინაიდან წარმოუდგენელია წინასწარ, აქტივობის დაწყებამდე, განწყობაში სიტუაციის ყველა მონაკვეთის დროით-სივრცითი, თუ სხვა პარამეტრების ასახვა და წინასწარ განჭვრეტა. მრავალი მათგანი მხოლოდ ქცევის მსვლელობაში, მომენტურად, მოვლენების შემთხვევითი შეხვედრების შედეგად იჩენს თავს. მიზანშეწონილი ქცევის ყველა აქტი კი სიტუაციასთან სრულ შესაბამისობაში უნდა იყოს. ამიტომ ინფორმაცია სიტუაციის მიმდინარე მომენტების შესახებ მუდმივად შემოდის განწყობის სტრუქტურაში ე.წ. «სიტუაციური ხატების» საშუალებით. ისინი აკონკრეტებენ განწყობის სტრუქტურას, რომელიც ქცევის დაწყებამდე არსებობს, ე.წ. «სიტუაციური გეგმის» სახით. ამდენად, განწყობას «მიმდინარე სტრუქტურა» აქვს; იგი დინამიკური წარმონაქმნია, რომელიც მუდმივად ცვალებადობს «ძირითადი კარკასის» შიგნით, რაც არ ნიშნავს ერთი განწყობის მეორით შეცვლას. ჩხარტიშვილი მხოლოდ სიტუაციურ ფაქტორთან დაკავშირებულ ცვლილებებს შეეხო, მაგრამ განწყობის სტრუქტურის მუდმივ რეორგანიზაციას მისი მოტივაციური და ოპერაციული ფაქტორებიც განაპირობებს, რაზეც სხვაგან საგანგებოდ გავამახვილეთ ყურადღება [10].</p>
<p> აქ მთავარია ხაზი გაესვას იმას, რომ განწყობაში წინასწარ ვერ იქნება ასახული ყველა ვითარება და კოლიზია, რომელიც ქცევის პროცესში წარმოიქმნება. ქცევის მსვლელობაში ხდება განწყობის სტრუქტურის მუდმივი კორეგირება, სირთულის წარმოქმნისას მასში ჩაერთვება ახალი სენსომოტორული და ფსიქიკური პროცესები, მათ შორის აზროვნება; იგეგმება დამატებითი მოქმედებები და ოპერაციები ამ სირთულის დასაძლევად. ეს ყველაფერი ხდება ერთი და იმავე ქცევისა და განწყობის ფარგლებში.</p>
<p> თუ ჩვენ გვსურს ქცევის ფსიქოლოგიის ენაზე ვილაპარაკოთ, მაშინ ზუსტი ქცევითი კვალიფიკაცია უნდა მივცეთ ობიექტივაციის დონეზე განხორციელებულ აქტივობას. აქ საჭიროა მაქსიმალური სიზუსტე გამოვიჩინოთ ქცევების აღწერა-დახასიათებაში. ჯერ ერთი, უნდა შევთანხმდეთ, რომ რეალურ ქცევაში საქმე გვაქვს პრაქტიკული და თეორიული აქტივობის მუდმივ ცვალებადობასთან, რაც სულაც არ მოითხოვს ქცევისა და განწყობის ფორმების კალეიდოსკოპურ ცვალებადობას (ასეთი რამ იგულისხმება განწყობის სტრუქტურის სტატიკურ მოდელზე დამყარებულ ობიექტივაციის კონცეფციაში). უფრო მეტიც, ერთიან ქცევაში პრაქტიკული და თეორიული აქტები ხშირად პარალელურად მიმდინარეობს. ამაში ადვილად დავრწმუნდებით, თუ გავაანალიზებთ რეალურ ქცევას და არა თეორიული მოდელის საჭიროებისთვის მოძებნილ შემთხვევებს. ამ მომენტში, როცა ეს კონკრეტული აზრი კომპიუტერში გადამაქვს, ჩემი აქტივობა ერთდროულად პრაქტიკულ და თეორიულ (ობიექტივაციის) პლანში მიმდინარეობს, ერთიანი განწყობის საფუძველზე; მე ერთ ქცევას ვახორციელებ. ანდა, განა ცოტაა შემთხვევა, როცა ქცევაში გაჩენილ ტექნიკურ პრობლემას ქცევის შეუწყვეტლად ვაანალიზებთ? მაგალითად, მანქანით მივდივართ და თან ვფიქრობთ, თუ სადაა უკეთესი მისი გაჩერება. ნუთუ აქ რამდენიმე ქცევასა და განწყობაზე უნდა ვსაუბრობდეთ? ამგვარი მაგალითები უამრავია. ამიტომ გარკვევით უნდა ითქვას, რომ ყველა ასეთი ქცევის რეგულირება რთულად სტრუქტურირებული განწყობის საფუძველზე ხდება, რომელიც ერთიანი ქცევის მიზანშეწონილი შესრულებისთვის აუცილებელი სხვადასხვა ფუნქციონალური სისტემების მზაობას მოიცავს.</p>
<p> საზოგადოდ, ობიექტივაცია გვევლინება არა მხოლოდ როგორც დისკრეტული აქტი (როგორც უზნაძის ცნობილ მაგალითებშია), არამედ როგორც საკმაოდ მყარი მდგომარეობა, რომელიც მთელ ქცევას გასდევს; მეტ-ნაკლებად რთული ქცევების განხორციელება ხშირად მუდმივი ობიექტივაციის რეჟიმს მოითხოვს: ადამიანი სულ ფხიზლადაა, აკონტროლებს თავის საქმიანობას, აცნობიერებს ვითარებას (ასე ვიქცევით უცხო, არასტანდარტულ, სარისკო და ა.შ. სიტუაციებში). ცხადია, ასეთ ქცევას ვერ ვუწოდებთ თეორიულს მხოლოდ იმიტომ, რომ ის სულ ობიექტივაციის პლანში მიმდინარეობს. ობიექტივაციის კლასიკური მოდელი კი ამას მოითხოვს. არსებითად ასეთივე სურათი იხატება შ. ნადირაშვილის მოდელშიც. აქ განწყობის ფორმირებისა და მოქმედების სამ დონეს – ინდივიდის, სუბიექტისა და პიროვნების დონეებს შეესაბამება ქცევის სამი სახე: იმპულსური, თეორიული და ნებელობითი [1][3].</p>
<p> ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ობიექტივაციის შედეგად აღმოცენებული თეორიული აქტივობა შეიძლება ხორციელდებოდეს დამოუკიდებელი თეორიული ქცევის სახითაც. ეს მაშინ ხდება, როცა იმდენად ძლიერი შემეცნებითი მოტივაცია აქტუალიზდება, რომ იგი ანგრევს ან გადაავადებს წინმსწრებ განწყობას და ახალი, თეორიული ქცევის განწყობას ედება საფუძვლად. თუმცა, გაცილებით ხშირად, ობიექტივაციის აქტის მომყოლი თეორიული აქტივობა იმავე ქცევის კალაპოტში მიმდინარეობს, რომლის პრობლემების გადაწყვეტასაც ემსახურება. ამ შემთხვევაში შესაბამის გონებრივ აქტებს (დაკვირვება, დამახსოვრება, მოგონება, გააზრება, ანგარიში, შეფასება, ანალიზი, სინთეზი, განყენება, წარმოსახვა და სხვა) ქცევაში შემავალ მოქმედებათა და ოპერაციების სტატუსი აქვთ და, როგორც ასეთებს, საკუთარი განწყობა არ გააჩნია. თეორიული მოქმედებები და ოპერაციები იგეგმება და ხორციელდება რთული ობიექტივირებული ქცევის განწყობის ნიადაგზე, რომლის სტრუქტურაში თეორიული და პრაქტიკული მოქმედებები ერთმანეთშია გადახლართული. ობიექტივაციით გამოწვეული ცვლილებები დინამიკური სტრუქტურის მქონე ერთიანი განწყობის შიგნით მიმდინარეობს. ქცევის პროცესში გაჩენილი სირთულეები და პრობლემები წყდება «სიტუაციური გეგმის» კორექციის, ანუ მასში დამატებითი თეორიული მოქმედებებისა და ოპერაციების ჩართვის გზით. ამ თეორიული აქტივობის შედეგები აისახება იმავე განწყობაში, რომელიც უფრო კონკრეტიზირებული და ადეკვატური ხდება. ეს, თავის მხრივ, საშუალებას იძლევა, იმავე განწყობისეულ საფუძველზე დაიგეგმოს და შესრულდეს ზოგიერთი პრაქტიკული მოქმედება და ოპერაცია შეფერხების აღმოსაფხვრელად. ამის მერე ქცევა გრძელდება საბოლოო მიზნის მიმართულებით, როგორც ეს თავიდანვე იყო დაპროგრამებული განწყობაში.</p>
<p> თუ გვსურს ობიექტივაციის პლანში წარმართული აქტივობის ზუსტი ქცევითი კვალიფიკაცია, უნდა შევთანხმდეთ ქცევის სახეების ერთმანეთისაგან გარჩევის პრინციპებზეც. ეს შეადგენს ქცევის ზოგადი თეორიის აღწერითი ნაწილის პრობლემატიკას, რომელსაც განწყობის სკოლაში ყოველთვის სერიოზული ყურადღება ექცეოდა. თვითონ უზნაძემ შექმნა ქცევის ფორმების ისეთი კლასიფიკაცია, რომელიც უნიკალურია მსოფლიო ფსიქოლოგიაში. აქ ქცევები ერთმანეთისაგან გამოიყოფა და ჯგუფდება აქტივობის მოტივაციური შინაარსის, ანუ შესაბამისი მოთხოვნილებების მიხედვით; ქცევის სახელწოდება იმის მიხედვით განისაზღვრება, თუ რაზეა მიმართული აქტივობა, რა საზრისის მატარებელია იგი. ამით განსხვავდება ერთმანეთისაგან მოხმარება-მომსახურება და თამაში, სწავლა და ესთეტიური ტკბობა, მხატვრული შემოქმედება და შრომა. სხვათა შორის, ეს უკანასკნელი, როცა იგი შემეცნებითი ინტერესით არის მოტივირებული, «გონებრივი შრომის» სახეს იღებს, თუმცა იმისთვის, რომ აქტივობა სწორედ შრომად იქნას ცნობილი და არა სხვა სახის თეორიულ ქცევად, იგი ამავე დროს, «ობიექტური ღირებულების მქონე ნაწარმოების შექმნის განზრახვით» უნდა წარმოებდეს. თუ იგი მხოლოდ ინტელექტუალური მოთხოვნილებით, ცოდნის წყურვილით არის აღძრული, რომლის დასაკმაყოფილებლად სუბიექტი უბრალოდ სხვადასხვა არხებიდან, ინფორმაციას მოიპოვებს, მაშინ მოხმარების ტიპის ქცევასთან, სახელდობრ, «ცნობისმოყვარეობასთან» გვაქვს საქმე. უზნაძე მოხმარებასა და ცნობისმოყვარეობას შორის პრინციპულ განსხვავებას ვერ ხედავს.</p>
<p> «სპეციფიკური ამ უკანასკნელისთვის მხოლოდ ისაა, რომ აქ წამყვანი როლი არა ფიზიკურს, არამედ ფსიქიკურს, კერძოდ ინტელექტუალურ აქტებს აქვს დაკისრებული. ამ მიზეზის გამო არ იქნება მართებული, ცნობისმოყვარეობის განზრახვით გაერთიანებული აქტები მოხმარების ჩვეულებრივ სახეობათა (ჭამა, სმა, სქესობრივი მოთხოვნილების დაკმაყოფილება) ხაზზე მოვათავსოთ; უფრო სწორი იქნება, თუ მათ ქცევის ცალკე ფორმად ვაღიარებთ, რომელიც ტიპოლოგიურად მოხმარების ქცევის ანალოგიურ ფორმას წარმოადგენს» [8; 420]. როგორც ვხედავთ, აქტივობის «ფიზიკურ» (ოპერაციულ) მხარეს, მის რაგვარობას ამ შემთხვევაში დამატებითი დისკრიმინაციული ნიშნის სტატუსი ენიჭება. იგი საშუალებას იძლევა, ძირითადი კრიტერიუმის მიხედვით გამოყოფილი ქცევის ფორმების შიგნით მოხდეს აქტივობის სახეების დიფერენციაცია, მაგალითად, ერთმანეთისგან გაირჩეს ფიზიკური და გონებრივი შრომა, ანდა გაიმიჯნოს ტიპოლოგიურად მსგავსი ქცევის ფორმები, მაგალითად მოხმარება და ცნობისმოყვარეობა.</p>
<p> უზნაძესთან სხვა კლასიფიკაციასაც ვხდებით, სადაც სწორედ ქცევის საშემსრულებლო-ოპერაციული მხარე, უფრო ზუსტად, მისი სირთულის დონე გამოდის პირველ პლანზე. აქტივობის იმპულსურ, თეორიულ და ნებელობით ქცევებად დაყოფა ამ პრინციპის მიხედვით ხდება. აღსანიშნავია, რომ ნაცადია ამ ორი კლასიფიკაციური პრინციპის გაერთიანებაც [3]. ამ შემთხვევაში ქცევის ინტროგენურ-ექსტროგენური ფორმების ჰორიზონტალურ განზომილებას ემატება აქტივობის სამი დონის ვერტიკალური განზომილება. ასეთი მიდგომა საკმაოდ პერსპექტიულად გამოიყურება, თუმცა ამ მიდგომის ფარგლებში შექმნილ სქემებში ვხვდებით ხარვეზებსაც. აქ მხოლოდ ერთს აღვნიშნავთ – ესაა ცნობისმოყვარეობის მოთავსება უმდაბლეს, ინდივიდის, ანუ იმპულსური ქცევის დონეზე. ადვილია დავრწმუნდეთ, რომ ქცევის ეს ფორმა სულაც არ არის იმპულსური. ამას თუნდაც უზნაძის მიერ მოყვანილი ცნობისმოყვარეობის გამოვლინების მაგალითები მოწმობს: გაზეთის კითხვა ახალი ამბების გასაგებად, მეცნიერული ლიტერატურის გაცნობა რაიმე საკითხზე ზუსტი ცნობების მისაღებად, ან თუნდაც სხვებისადმი მიმართვა საინტერესო ინფორმაციის მისაღებად და ა.შ. განა მართებულია მათი იმპულსურ, ე.ი. არაცნობიერად მიმდინარე ქცევად მიჩნევა?</p>
<p> შეიძლება ვინმემ თქვას, რომ უზნაძის მიხედვით, იმპულსურ და ნებელობით ქცევებს არა ფსიქიკური რეგულაციის სხვადასხვა დონე, არამედ მოტივაციური კრიტერიუმი (აღმძვრელი მოთხოვნილების სახეობა) განასხვავებს. აქ შეიძლება მოყვანილ იქნას უზნაძის გამონათქვამები იმის თაობაზე, რომ «ნებელობის შემთხვევაში აქტუალური მოთხოვნილების იმპულსი კი არ არის მოქმედების თუ ქცევის წყარო, არამედ სულ სხვა რამ, რაც შეიძლება ზოგჯერ ეწინააღმდეგებოდეს კიდეც მას» [4; 179]. უზნაძის აზრით, ნებელობის ფსიქოლოგიის საკვანძო საკითხი მართლაც ისაა, თუ რომელი წყაროდან იღებს ნებელობა მოქმედების ენერგიას. ეს საკითხი სხვაგან განვიხილეთ და ჩვენი შეხედულებაც გამოვთქვით [10]. ამ კონტექსტში კი მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ, რომ ამ საკითხის გადაწყვეტას უზნაძე ნებელობითი ქცევის ე.წ. მაღალ (ეთიკურ, ესთეტიკურ და ინტელექტუალურ) მოთხოვნილებებთან დაკავშირებაში ხედავს. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ არც ნებელობითი და არც სხვა, უფრო დაბალი დონის ქცევის (თუნდაც იმპულსურის) მიბმა რაიმე სახის მოთხოვნილებაზე არ არის მართებული. აქ ამ პოზიციის ვრცელ დასაბუთებაზე არ შევჩერდებით, უბრალოდ უზნაძის ერთ ჩანაწერზე მივუთითებთ, სადაც ვითარება ძალზე საინტერესო და, ჩვენი აზრით, სწორი რაკურსით არის განხილული. შენიშვნების რვეულში ასეთ ანალიზს ვხვდებით: ემოცია შეიცავს ლტოლვის ტენდენციას და იმპულსური ქცევაც ამ იმპულსითაა მოტივირებული (მაგალითად, შეგვეშინდა და გავიქეცით). ნებელობითი ქცევა ემოციური იმპულსების შემაკავშირებელი და კოგნიტურად განსაზღვრული ქცევაა. «რასაკვირველია, შესაძლებელია ე.წ. მაღალ ემოციებსაც ჰქონდეთ, და აქვთ კიდეც ასეთივე იმპულსი; და მაშინ მათაც შეუძლიათ ქცევის განსაზღვრა. ცხადია, ეს ქცევაც იმპულსური იქნება. მაშასადამე, არაა გამორიცხული ზნეობრივი ემოციებიდან გამომდინარე იმპულსური ქცევის არსებობა: შეიძლება ზნეობრივადაც იქცეოდე იმპულსურად! იგივე ითქმის, განსაკუთრებით, რელიგიური ქცევის შესახებ და აგრეთვე, მეტად თუ ნაკლებად, ესთეტიკურისა და ინტელექტუალურის შესახებაც» [7ბ; 54].</p>
<p> ასევე ვერ მივიჩნევთ გონებრივ შრომად სუბიექტის ისეთ აქტივობას, რომლის მიზანიც გონების მხოლოდ გავარჯიშება ან თვითდამკვიდრებაა (მაგალითად კროსვორდის ამოხსნა, ვიქტორინაში მონაწილეობა). უზნაძის კლასიფიკაციის მიხედვით ეს ქცევა ინტელექტუალურ გართობას უნდა მივაკუთვნოთ.</p>
<p> ამრიგად, უზნაძე სავსებით მართებულად ამტკიცებს, რომ არა აქვს მნიშვნელობა, დაბალია თუ მაღალი მოთხოვნილება (ემოციებზე აქ შესაბამისი ლტოლვების, მოთხოვნილებების მნიშვნელობით არის საუბარი) ქცევა მაინც იმპულსურია, თუ იგი უშუალოდ ამ იმპულსს მიჰყვება და არაცნობიერად მიმდინარეობს. ნებელობითი ქცევა მაშინ იწყება, როცა წარმოიქმნება მოტივაციური კონფლიქტი და პიროვნება დაპირისპირებულ ტენდენციებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანის, ღირებულის გარკვევის წინაშე დგება. მოტივაციური კონფლიქტი ქცევის მოტივაციური საფუძვლის მოშლას და შესაბამისი განწყობის ლიკვიდაციას ნიშნავს. ამის შემდგომ იწყება ნებელობითი პროცესი, რომელიც ახალი ქცევის მონახვასა და შეწყნარებაში მდგომარეობს. ცხადია, ყოველივე ეს ობიექტივაციის დონეზე გაიშლება.</p>
<p> ობიექტივაციის ინიციაციას არა მარტო ქცევის მოტივაციურ, არამედ ოპერაციულ სფეროში წარმოქმნილი პრობლემებიც ახდენენ. პირველ შემთხვევაში პასუხი გასაცემია შეკითხვაზე, თუ რა და რისთვის უნდა გაკეთდეს, ხოლო მეორეში – როგორ უნდა გაკეთდეს ის, რაც სუბიექტის მიერ შეწყნარებულია. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში ქცევის შესრულების ტექნიკური პრობლემები წყდება. ეს «ფსიქიკური სამუშაო» კოგნიტური ფუნქციების საშუალებით ხორციელდება. ამის აუცილებლობა შეიძლება ქცევის პროცესშიც გაჩნდეს და მის დაწყებამდეც. ორივე შემთხვევაში იგი კონკრეტული ქცევის მოტივისა და მიზნის რეალიზაციას ემსახურება და ბიოგენური, ფსიქოგენური თუ სოციოგენური მოთხოვნილებით არის აღძრული. თუ ეს «ფსიქიკური სამუშაო» თეორიული ფსიქოგენური მოთხოვნილებით არის მოტივირებული, იგი დამოუკიდებელი ქცევის სახეს იღებს. უმეტესწილად კი მას ჩართული მოქმედებებისა და ოპერაციების სტატუსი აქვს და შესაბამისი ქცევის განწყობით იმართება. ეს ქცევა თეორიული არ არის; უმჯობესია მას გაცნობიერებული ან ობიექტივირებული ქცევა ვუწოდოთ. თუ ქცევებს ფსიქიკური რეგულაციის იერარქიის მიხედვით დავალაგებთ, ამ კლასში შემავალი ქცევები სირთულის მეორე დონეზე განლაგდება, იმპულსურსა და ნებელობითს შორის.</p>
<p> ადვილია დავრწმუნდეთ, რომ, პრინციპში, მოტივაციურ-ინტენციური კრიტერიუმით გამოყოფილი ქცევის არაერთი ფორმა შეიძლება სამივე დონეზე ხორციელდებოდეს. ავიღოთ, მაგალითად, თვითმომსახურება. იგი არ არის ერთმნიშვნელოვნად იმპულსური, როგორც სხვათა შორის, უზნაძე მიიჩნევს (გაუგებარია, რატომ უნდა ემსახურებოდე საკუთარ თავს მხოლოდ არაცნობიერად?). ამ ქცევის შესრულების ტექნიკური პრობლემების გადაწყვეტის საჭიროება მას გაცნობიერებულ, ობიექტივირებულ ქცევად გარდაქმნის, ხოლო თუ პიროვნების მხრიდან ამ ქცევის სანქციონირება გახდება საჭირო, იგი ნებელობითი ქცევის სახეს მიიღებს.</p>
<p> დასასრულ, მცირე ისტორიული ექსკურსის სახით აღვნიშნავთ, რომ უკვე ე. კლაპარედი მკაფიოდ განასხვავებდა აქტივობის დეზადაპტაციით, ქცევის შეფერხებით აღმოცენებულ ცნობიერების პროცესებს (რომლებიც მიმართული არიან მიზნის განხორციელების ხერხების, საშუალებებისა და პირობების საკითხების გადაწყვეტაზე) იმათგან, რომლებიც თვით სუბიექტისთვის მისაღები მიზნის გამოვლენას ემსახურება. ეს პროცესები განსხვავდება არა მარტო იმით, თუ რა ვითარება იწვევს მათ, არამედ საკუთრივ ფსიქოლოგიური შინაარსითაც. მათ შორის განსხვავება ისევე დიდია, როგორც ამოცანის გადაწყვეტასა და გადაწყვეტილების მიღებას შორის. ერთ შემთხვევაში პროცესი უპირატესად კოგნიტურია, მეორეში – მოტივაციური, ან, სხვაგვარად, შესაბამისად – გონებრივი და ნებელობითი, როგორც თვით კლაპარედი ამბობს [13]. ჩვენი ანალიზის კონტექსტში საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს კლაპარედის მიერ ფორმულირებული «გაცნობიერების კანონიც». ამ კანონის თანახმად, ცნობიერება ჩნდება მაშინ, როდესაც ინდივიდის ადაპტაცია აღარ მიმდინარეობს ავტომატურად (არაცნობიერად), როდესაც თავს იჩენს რაიმე სირთულე და ინდივიდი იძულებული ხდება, გაითვალისწინოს ქცევის სუბიექტური და ობიექტური გარემოებანი; მაშინ აღმოცენდება სპეციალური პროცესი, რომელიც ხასიათდება «ცნობიერების უეცარი ამოხეთქვით».</p>
<p> მსგავსი იდეა ცოტა ადრე გამოთქვა ვ. შტერნმა, როცა საუბრობდა გარემოსა და პიროვნების კონვერგენციის პროცესის შეფერხებაზე. ცნობიერება სამყაროსთან პიროვნების კონფლიქტის მანიშნებელია, მისი პროდუქტი და დაძლევის საშუალებაა [2]. შტერნი «ობიექტივაციის» ტერმინსაც კი ხმარობს. ა. ვიემენიც კონფლიქტს განიხილავს, როგორც «მენტალობის სტიმულს», ხოლო ჯ. დიუი XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე ამბობდა: იქ, სადაც მხოლოდ ისეთი საგნებია, რომლებიც ინდივიდის წინაშე არავითარ პრობლემებს არ აყენებენ, ცნობიერებაც არ ფუნქციონირებსო (სხვა საკითხია, თუ რამდენად მართებულია ამგვარი თვალსაზრისის გავრცელება ობიექტივაციის ყველა შემთხვევაზე [1]). ყოველივე ეს მიუთითებს იმაზე, რომ უზნაძის ობიექტივაციის თეორია ცარიელ ადგილზე არ გაჩენილა. მისი იდეური წანამძღვრების ანალიზს სპეციალური გამოკვლევა ესაჭიროება. აქ მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ არსებითად გაცნობიერების პროცესის ანალიზიდან წამოსულმა ამ შეხედულებამ უზნაძესთან ერთგვარად ინტელექტალისტური ჟღერადობა შეიძინა. ობიექტივაცია, როგორც აქტივობა, არ ნიშნავს მხოლოდ აზროვნებას და, თანაც, მაინცადამაინც თეორიული ქცევის რანგში მიმდინარე ქმედებას.</p>
<p align="right">ირაკლი იმედაძე</p>
<p align="right"><em>წიგნიდან: <a rel="follow" href="https://www.qwelly.com/group/ebooks/forum/topics/gamokvlevebi" title="გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში"><strong><font color="red">გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში</font></strong></a></em></p>
<p></p>
</div> ნებელობითი ქცევის ფენომენოლოგიაtag:www.qwelly.com,2018-09-21:6506411:Topic:13402672018-09-21T13:19:35.783Zლაშაhttps://www.qwelly.com/profile/lshisa
<h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;"><strong>ნებელობითი ქცევის ფენომენოლოგია</strong></h2>
<p align="center"><img alt="ქცევა, ფენომენოლოგია, ნებელობა, ფსიქოლოგია, იმედაძე, Qwelly, fenomenologia, qceva imedadze, fsiqologia" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064213097?profile=original" title="ნებელობითი ქცევის ფენომენოლოგია"></img></p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><p> ნებელობის ფენომენოლოგიის საკითხი ყოველთვის იდგა ნებისყოფის ფსიქოლოგიის წინაშე. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ ნებისყოფის განცდითი ანტურაჟის დადგენა არ არის მხოლოდ აღწერითი, წმინდა ემპირიული ამოცანა. იგი მჭიდროდ უკავშირდება ახსნის, «ნებისყოფის საკუთარი ბუნების» გააზრების ამოცანას. ის, თუ რა განცდა…</p>
</div>
<h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;"><strong>ნებელობითი ქცევის ფენომენოლოგია</strong></h2>
<p align="center"><img title="ნებელობითი ქცევის ფენომენოლოგია" alt="ქცევა, ფენომენოლოგია, ნებელობა, ფსიქოლოგია, იმედაძე, Qwelly, fenomenologia, qceva imedadze, fsiqologia" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064213097?profile=original"/></p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><p> ნებელობის ფენომენოლოგიის საკითხი ყოველთვის იდგა ნებისყოფის ფსიქოლოგიის წინაშე. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ ნებისყოფის განცდითი ანტურაჟის დადგენა არ არის მხოლოდ აღწერითი, წმინდა ემპირიული ამოცანა. იგი მჭიდროდ უკავშირდება ახსნის, «ნებისყოფის საკუთარი ბუნების» გააზრების ამოცანას. ის, თუ რა განცდა ახასიათებს ნებისყოფას, როგორც უნარს ან პროცესს, თანხმობაში უნდა იყოს ამ უკანასკნელის თავისებურების, დანიშნულების, განსაზღვრულობის და ა.შ. გაგებასთან. სახელდობრ, ნებისყოფის ფსიქოლოგიის ფენომენოლოგიური ასპექტი «მიბმულია» ნებელობითი ქცევის წყაროს საკითხთან, რომელიც, ალბათ, ყველაზე პრობლემურია ნებისყოფის თეორიაში. ძალიან თუ გავამარტივებთ, ასე შეიძლება ვთქვათ – თუ ნებელეობითი ქცევა აღიძვრება მოთხოვნილებით, ან მისი ფუნქციის შემსრულებელი ფსიქიკური წარმონაქმნით, მაშინ «მე მინდა» განცდა ნებისყოფის დახასითებისთვის გამოდგება, და პირიქით – თუ ნებელობითი ქცევა გამიჯნულია მოთხოვნილებით აღძრული ქცევებისგან, მათთან კატეგორიულად არის დაპირისპირებული და აქტივობის სხვა წყაროსთან არის დაკავშირებული, მაშინ მისთვის უფრო ბუნებრივი «მე უნდა» განცდა იქნება. გარდა ამისა, თუ ანალიზი განწყობის თეორიის ფარგლებში მიმდინარეობს, ვერ ავცდებით ამ განცდების განწყობისეული დეტერმინაციის საკითხს. განწყობა ხომ ყოველგვარი ქცევისა და მასთან დაკავშირებული განცდების საფუძველია, მათ შორის ნებელობითის. დაბოლოს, ნებელობის ფენომენოლოგია გამოიყენება, როგორც მთავარი არგუმენტი ფსიქოლოგიისა და ფილოსოფიის ერთერთი ყველაზე დიდი თავსატეხის – ნების თავისუფლების პრობლემის დასმისას. უზნაძის თქმით «თვითონ ცნება ნებელობის თავისუფლების შესახებ არ გაჩნდებოდა, რომ მას ჩვენს განცდაში საფუძველი არ ჰქონოდა» [5; 221].</p>
<p> განვიხილოთ ეს საკითხები თანმიმდევრულად. ჯერ ზოგიერთი პირველადი მონაცემი წარმოვადგინოთ. ნებელობის ექსპერიმენტულ კვლევას არც ისე მდიდარი ისტორია აქვს. იგი XX საუკუნის პირველი ორი ათეული წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა და, თუ არ ჩავთვლით ლევინის ცნობილ გამოკვლევას, თითქმის მთლიანად ნებელობის ფენომენოლოგიური სურათის გარკვევით შემოიფარგლებოდა. ასეთებია ნ. ახის, ა. მიშოტისა და ე. პრიუნმის, ჯ. ლინდვორსკის გამოკვლევები. ამ კლასიკური გამოკვლევებით დადგინდა, რომ ნებელობის პროცესი, ან, როგორც ვიურცბურგის სკოლაში უწოდეს, «პირველადი ნებელობის აქტი», სპეციფიკური განცდების თანხლებით მიმდინარეობს. თუ ამ განცდების ერთობლიობას დავახასიათებთ, მას თვითაქტივობის განცდა შეიძლება ეწოდოს. ახის მიხედვით, იგი ოთხი განსხვავებული ხასიათის განცდების ერთობლიობას წარმოადგენს: 1. კუნთური დაძაბულობის შეგრძნებები (თვალსაჩინოების მომენტი); 2. მიზნისა და საშუალებების წარმოდგენები (საგნობრივი მომენტი); 3. «მე მინდა» ან «მე ნამდვილად მინდა» განცდა (აქტუალური მომენტი) და 4. ძალისხმევის გრძნობა (მდგომარეობის მომენტი). ამ განცდებს შორის მხოლოდ ერთი, «მე მინდა» განცდა არის ნამდვილად სპეციფიკური ნებელობისთვის. აქტუალური მომენტის გარეშე ნებელობაზე ლაპარაკი არ შეიძლება. დანარჩენი მომენტები, როგორც წესი, თან ახლავს ენერგიულ ნებელობით აქტს, მაგრამ მისთვის არსებითი არ არის. ის არანებელობით აქტივობაშიც გვხვდება და ნებელობითშიც.</p>
<p> ნებელობის აქტი, არსებითად, გადაწყვეტილების აქტია. სწორედ მას და მხოლოდ მას უკავშირდება ე.წ. აქტუალური მომენტი, ანუ «მე მინდა» განცდა. გაჩნდა სამართლიანი ეჭვი იმის თაობაზე, იკვლევდა თუ არა ახი სწორედ გადაწყვეტილებას და არა მის შესრულებას. ზელცს, მაგალითად, მიაჩნდა, რომ გადაწყვეტილებას ცდისპირი ინსტრუქციის მიღებასთან ერთად იღებს და ცდის მსვლელობაში აღმოცენებული განცდები გადაწყვეტილებას კი არა, მის რეალიზაციას უკავშირდება [21][10]. მიშოტის და პრიუმის ცდებმა, სადაც ნამდვილად გადაწყვეტილება შეისწავლებოდა, თითქოს დაადასტურეს ამ განცდის არსებობა. ნებისყოფის ფენომენოლოგიის დახასიათებისას უზნაძე მთლიანად ეყრდნობა ამ მონაცემებს. «მე მინდა» განცდის სპეციფიკურობა ეჭვის ქვეშ დააყენა ქართული ფსიქოლოგიური სკოლის თვალსაჩინო წარმომადგენელმა შალვა ჩხარტიშვილმა [8]. იგი არ უარყოფდა იმას, რომ ნებელობას (გადაწყვეტილებას) საკუთარი ფენომენოლოგია აქვს. პირიქით, ჩხარტიშვილი ეძებდა ნებელობის სპეციფიკის გამომხატველ განცდას. რაფინირებული ფენომენოლოგიური ანალიზის გზით, იგი მივიდა დასკვნამდე, რომ «მე მინდა» განცდა მოთხოვნილების ბუნებას გამოხატავს. ნებისყოფისთვის, რომელიც მოთხოვნილებას უპირისპირდება და ადამიანს იმას აკეთებინებს, რაც მას არ სურს, მაგრამ რაც სავალდებულოა, დამახასიათებელია -»მე უნდა» განცდა, ლოგიკურადაც (თეორიულად) და ინტროსპექციულადაც (ფენომენოლოგიურად). ეს პოზიცია საკმაოდ დამაჯერებელია და ჩხარტიშვილის, როგორც ნებისყოფის თვალსაჩინო მკვლევარის, უდავო დამსახურებად უნდა ჩაითვალოს. ეს, სხვა მკვლევარების მიერაც იყო აღნიშნული.</p>
<p> ამრიგად, ქართულ ფსიქოლოგიაში ორი თვალსაზრისია წარმოდგენილი – უზნაძისა და ჩხარტიშვილის. ნებისყოფის ეს კონცეფციები კარგადაა ცნობილი, ამიტომ მათი დაწვრილებითი დახასიათება აუცილებლობას არ წარმოადგენს. აღვნიშნოთ მხოლოდ უმთავრესი, რაც მათ აერთიანებს და განასხვავებს. ორივე თვალსაზრისი ერთი ფუძემდებლური დებულებიდან ამოდის, კერძოდ იქიდან, რომ ნებელობითი ქცევის წყარო არის არა აქტუალური მოთხოვნილება, არამედ სულ სხვა რამ, რაც შეიძლება ამ უკანასკნელს ეწინააღმდეგებოდეს კიდეც [5]. იმპულსური ქცევა აქტუალური მოთხოვნილების იმპულსს ეყრდნობა. ნებელობის პრობლემის არსი იმაშია, რომ მოინახოს ქცევის ამ სახეობის მამოძრავებელი საწყისი, აღმძვრელი ძალა, ენერგეტიკული წყარო. ვუწოდოთ პრობლემის ამგვარად წარმოდგენას – ენერგეტიკული პარადიგმა.</p>
<p> ჩვენი ანალიზისთვის მნიშვნელოვანია, რომ ეს პარადიგმა ფენომენოლოგიას ეფუძნება. ჯერ კიდევ უ. ჯეიმსი, რომელიც განცდების ანალიზის საუცხოო უნარით იყო დაჯილდოებული, ამბობდა, რომ ნებელობის ტიპური აქტისას ადამიანი იმას აკეთებს, რისი სურვილიც ნაკლებად აქვს. იგი თითქოს უპირატესობას სუსტ აღმძვრელს აძლევს და მოქმედებს «ყველაზე დიდი წინააღმდეგობის მიმართულებით» [13; 371]. ნებელობის პრობლემის ასეთი დაყენება გავრცელებული იყო ინტროსპექციის მონაცემებზე დამყარებულ კლასიკურ ფსიქოლოგიაში. მას არც ჩვენ დროში დაუკარგავს აქტუალობა. ჟ. პიაჟე, მაგალითად, ნებელობის ფსიქოლოგიის მთავარ საიდუმლოს იმაში ხედავს, რომ სუსტი ტენდენცია ძლიერს ამარცხებს [28].</p>
<p> ის, რომ ქართული ფსიქოლოგიური აზრი სწორედ ამ მიმართულებით ვითარდება, აღნიშნულია სპეციალურ ლიტერატურაში [14][16]. მართლაც, უზნაძის, ჩხარტიშვილისა და მათი მიმდევრების გულისყური მიმართული იყო ნებელობის სპეციფიკური აღმძვრელი ძალის გამოვლენაზე. უზნაძე ამ ძიებამ ე.წ. «მაღალ მოთხოვნილებებამდე» მიიყვანა. ამ მოთხოვნილებათა ბუნება კრიტიკული განსჯის საგანი გახდა. აღინიშნა უზნაძის პოზიციის წინააღმდეგობრიობა, სადაც, ერთი მხრივ, ხაზგასმულია, რომ ნებელობითი ქცევა არ შეიძლება იკვებებოდეს აქტუალური მოთხოვნილების იმპულსით, ხოლო მეორე მხრივ, მის სპეციფიკურ აღმძვრელად მაღალი მოთხოვნილებები მიიჩნევა. ლოგიკურად, ეს მოთხოვნილებები უნდა კარგავდნენ აქტუალობის ნიშანს, რომლის გარეშე მოთხოვნილება საერთოდ ვერ მოიაზრება; არააქტუალური – აღძვრის უნარს მოკლებულს, სამოქმედო ძალის უქონელს ნიშნავს.</p>
<p> გააცნობიერა რა ეს სირთულე, ჩხარტიშვილმა განიზრახა მოენახა ნებელობის სპეციფიკური ენერგიის ის წყარო, რომელიც არ იქნებოდა დაკავშირებული აქტუალურ მოთხოვნილებასთან. იგი შეეცადა დაესაბუთებინა დებულება ადამიანის ქცევის ორი დამოუკიდებელი წყაროს არსებობის შესახებ. იმპულსურ ქცევას აღძრავს აქტუალური მოთხოვნილებები. ამ შემთხვევაში ადამიანი აკეთებს იმას, რაც ამჟამად ყველაზე უფრო სურს. ასეთ ქცევას ბუნებრივად უკავშირდება «მე მინდა» განცდა. ნებელობის შემთხვევაში ადამიანი მიმართულია მუდმივი ობიექტური, საზოგადოებრივი ღირებულებების შექმნასა და დაცვაზე, ამიტომ იგი ვერ დაეყრდნობა უკონტროლო და მხოლოდ აწმყოს ინტერესებიდან გამომდინარე სურვილებს. ნებელობა არის სპეციფიკური ძალა, რომელსაც ფლობს მოზრდილი, ნორმალური ადამიანი, რათა განახორციელოს პიროვნების მუდმივი ინტერესები მაშინაც, თუ ისინი ეწინააღმდეგებიან აქტუალურ მოთხოვნილებებს. ასეთი ქცევის ფენომენოლოგიურ ქარგას საჭიროების, აუცილებლობის ანუ «მე უნდა» ან «მე ნამდვილად უნდა» განცდები ქმნიან.</p>
<p> უკანასკნელ ხანებში ნებელობის ცნობილმა მკვლევარმა ნ. ბარამიძემ წარმოადგინა ანალიზი, რომელიც მიმართულია იმისკენ, რომ მოინახოს კომპრომისი ნებელობის ფენომენოლოგიის ამ ორ გაგებას შორის. მაგრამ, ვინაიდან აღწერით-ფენომენოლოგიური ფენის ანალიზი ყოველთვის თეორიის ახსნით ნაწილს უკავშირდება, საჭიროა ამ უკანასკნელის შესახებაც ითქვას ზოგი რამ. უზნაძის შეხედულებათა სისტემის ძირითადი ამხსნელი ცნება განწყობაა. ქცევის დახასიათება მისი განწყობისეული მექანიზმის გარკვევის გარეშე წარმოუდგენელია. ცხადია, ნებელობით ქცევასაც განწყობა წარმართავს. ეს განწყობა წარმოიქმნება ნებელობის ე.წ. მოსამზადებელ პერიოდებში. ჯერ ხდება შესაძლო ქცევის მონახვა და ინტელექტუალური შეფასება; შემდეგ მისი მოტივირება, ანუ დაკავშირება ენერგიის წყაროსთან (რომელიმე მაღალ მოთხოვნილებასთან), დაბოლოს, მისი სანქციონირება – გადაწყვეტილების მიღება. ამ სპეციფიკურ ნებელობით აქტში წარმოიქმნება განწყობა, რომელიც განაპირობებს ქცევის შესრულებას. ამავე აქტთან არის დაკავშირებული თვითაქტივობის განცდა და მისი საკვანძო მომენტი – «მე მინდა» განცდა. ოღონდ, გასათვალისწინებელია, რომ გადაწყვეტილება სინამდვილეში მხოლოდ «სულს ჩაბერავს», ძალით აღავსებს, გამოაცოცხლებს განწყობის გარკვეულ მონახაზს, რომელიც წინა პერიოდების ინტელექტუალურ-მოტივაციური აქტივობის შედეგად იქნა მოპოვებული. თვითაქტივობის გრძნობა იქიდან მოდის, «მე ნამდვილად მინდა» განცდა იმიტომ აღმოცენდება, რომ გაჩნდა მომავალი ქცევის სრულფასოვანი განწყობა, ან, როგორც უზნაძე ამბობს, ძველი განწყობა ახლით შეიცვალა. ეს განცდა ამ ფაქტის ანარეკლია. ნებელობის ფენომენოლოგია განწყობის შეცვლის მაჩვენებელია.</p>
<p> ბარამიძეს კარგად ესმის ამოცანის სირთულე, ვინაიდან «მე მინდა» და «მე უნდა» სხვადასხვა ბუნების განცდებია. ერთი სურვილს გამოხატავს, მეორე – საჭიროებას. მიუხედავად ამისა, მას მიაჩნია, რომ «ნებისყოფით განსაზღვრული ნებისმიერი ქცევისთვის არც «მე მინდა» განცდაა უცხო და არც «მე უნდა» განცდა. ორივე ეს განცდა შედის ნებისმიერი ქცევის, ოღონდ მისი სხვადასხვა ეტაპის სტრუქტურაში» [2; 37]. საუბარია გადაწყვეტილებამდელ და გადაწყვეტილების შემდგომ ეტაპზე. პირველ შემთხვევაში გადაწყვეტილება მზადდება და მიიღება, მეორეში – გადაწყვეტილება სისრულეში მოდის, ქცევა ხორციელდება. ბარამიძე ფიქრობს, რომ პირველი პერიოდი «მე უნდა» განცდას უკავშირდება. აქ იგი მიყვება ჩხარტიშვილის შეხედულებას და ამტკიცებს, რომ გადაწყვეტილების მომზადებისა და მიღების პროცესში პიროვნება ობიექტური ღირებულებებით და მათგან გამომდინარე ვალდებულებებით ხელმძღვანელობს, რაც «მე უნდა», «საჭიროა» განცდაში აისახება. მაგრამ «თუკი «მე უნდა» განცდა არ გადაიზარდა «მე მინდა» განცდაში, თუ იგი არ ჩაირთო პიროვნების (სუბიექტის) მოთხოვნილებათა სისტემაში, ქცევა რეალურად ვერ განხორციელდება, «მე უნდა» განცდა ვერ იქნება ქმედითი. რამდენი გადაწყვეტილება და «მე უნდა ვიმოქმედო» დარჩენილა განუხორციელებელი იმიტომ, რომ «მე მინდა»-ს სისტემაში არ ჩართულა.</p>
<p> «მე მინდა» განცდა ... რეალური, აქტუალური ქცევის განწყობის ანარეკლია და არა გადაწყვეტილებისა და მის საფუძველმდებარე განწყობისა, როგორც ეს დ. უზნაძესთანაა წარმოდგენილი. გადაწყვეტილებისათვის საჭირო განწყობა ... ასახულია «მე უნდა» განცდაში» [2; 39].</p>
<p> აქვე ხდება იმის დაზუსტება, რომ «არჩევანის გაკეთება და ამა თუ იმ ქცევის სასარგებლოდ გადაწყვეტილების მიღება, რომელიც შესაბამის განწყობას ემყარება, ამ ქცევის განხორციელებისკენ მიმართულ ტენდენციასაც შეიცავს» [იქვე], მაგრამ ეს ხშირად არ არის საკმარისი შესაბამისი ქცევის შესასრულებლად. გააჩნია გადაწყვეტილების სიმტკიცეს, რაც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ე.წ. «შორეული მოტივაციური სტრუქტურის» ქცევაში. არსებითად და პრინციპულად კი, თუ «მე უნდა» არ გადაიზარდა «მე მინდა»-ში ქცევა ვერ განხორციელდება.</p>
<p> ეს ვითარება ძალაშია არა მხოლოდ ნებელობითი ქცევის, არამედ იძულებითი ქცევის შემთხვევაშიც. აქ მოყვანილია უზნაძის ანალიზი, რომელიც ეხება იძულებითი ქცევის განხორციელების, კერძოდ მისი განწყობის საკითხს. მის შესრულებას განწყობა ესაჭიროება, ხოლო განწყობის შესაქმნელად სუბიექტური ფაქტორია აუცილებელი. თავსმოხვეული ქცევის შემთხვევაში ასეთი ფაქტორი თითქოს არ ჩანს, მაგრამ, სინამდვილეში, ასეთი ქცევაც არ არის მთლიანად გაუცხოებული სუბიექტისაგან. ეს უკანასკნელი, საბოლოო ჯამში, იწყნარებს ამ ქცევას და თავის საქმედ აქცევს. მაშასადამე, ამბობს უზნაძე, იძულების დროს არც სათანადო განწყობის უარყოფა შეიძლება და არც მოთხოვნილების («მე მინდას»-ს) მსგავსად განცდილი ტენდენციის გამორიცხვაო, – ამატებს ბარამიძე.</p>
<p> აქ დგება საკითხი, რა განსხვავებაა აქტუალური მოთხოვნილების იმპულსით აღძრული ქცევისას წარმოქმნილ «მე მინდა» განცდასა და ნებელობითი ქცევის შესრულებასთან დაკავშირებულ იგივე სახელწოდების განცდას შორის. ავტორს მიაჩნია, რომ ფენომენოლოგიურად და ფუნქციონალურად ისინი ერთმანეთის იდენტურნი არიან. განსხვავდება მათი გენეზისი, მიმართულება და განმცდელი სუბიექტის მიზნები. კერძოდ, იმპულსური ქცევის «მე მინდა» განცდა, პირველადი წარმოშობისაა და მთლიანად მოთხოვნილების ფსიქოლოგიური ბუნებით არის განსაზღვრული. ნებელობითი ქცევის «მე მინდა» განცდა კი მეორადი წარმოშობისაა, ადამიანის ინტელექტუალური და ვოლიტური აქტივობის შედეგია. ასეც შეიძლება ითქვას: «მოთხოვნილებით აღძრულ იმპულსურ ქცევაში «მე მინდა» იმიტომ, რომ აქ ახლა, ამჟამად მე მინდა ეს და მეტი არაფერი მაინტერესებს. ნებისყოფით განსაზღვრულ ქცევაში (მის ბოლო ეტაპზე), «მე მინდა» იმიტომ, რომ «მე უნდა» მოვიქცე ასე, რომ ასეა საჭირო ობიექტური ვითარებიდან, პერსპექტივებიდან თუ სხვა პიროვნული ღირებულებებიდან გამომდინარე» [2; 41].</p>
<p> ამ ბოლო პასაჟიდან ნათლად ჩანს ამ კონსტრუქციის ძირითადი სირთულე. მართლაც, ფენომენოლოგიური ანალიზისას ხომ განცდის სიცხადეა მთავარი. მაგრამ «მე მინდა»-ს დახასიათებას სიცხადე და გარკვეულობა ნამდვილად აკლია. ძნელია იმის ფენომენოლოგიური წვდომა, თუ რას ნიშნავს «მე მინდა იმიტომ, რომ მე უნდა მოვიქცე ასე». ეს იმის თქმის ტოლფასია, რომ მე მინდა, იმიტომ რომ არ მინდა. ჩხარტიშვილის მიერ «მე უნდა» განცდის დახასიათების აზრი იმაშია, რომ ამით აღიწერება ნებელობის ტიპური ვითარება, როცა პიროვნებას არ სურს, მაგრამ საჭოროდ მიაჩნია ქცევის შესრულება.</p>
<p> «მე უნდა» საჭიროების გამოხატულებაა და არა სასურველობის. ამ უკანასკნელს გამოხატავს «მე მინდა», იგი ცალსახად უკავშირდება აქტუალურ მოთხოვნილებას. ამიტომ გამოთქმა «მე მინდა, იმიტომ რომ მე უნდა» წინააღმდეგობრივია, ერთიდან მეორე არ გამომდინარეობს. ასეთი განცდა არ დასტურდება გამოცდილებაში. ამასაც რომ თავის დავანებოთ, ნებელობითი აქტივობის ფენომენოლოგია არაფერს გვეუბნება იმის შესახებ, თითქოს გადაწყვეტილების მიღებისას რაიმეს გაკეთების საჭიროების («მე უნდა») განცდა გვაქვს, ხოლო განზრახვის განხორციელებისას კი მისი შესრულების სურვილი («მე მინდა»)[11]. ასე, რომ ყოფილიყო, გადაწყვეტილების რეალიზაცია ყოველთვის სახალისო იქნებოდა. განა ამას გვეუბნება ყოველდღიური გამოცდილება? ავიღოთ, თუნდაც, ტიპური ნებელობითი ქცევის უზნაძის მიერ მოყვანილი მაგალითები: ცივ ოთახში იღვიძებ, ადგომა გეზარება, თავს ძალას ატან და დგები; ან კიდევ, ძალიან გინდა სიგარეტის მოწევა, მაგრამ გადაწყვეტილი გაქვს თავი დაანებო – იკავებ თავს და არ სწევ. განსახილველი თვალსაზრისის მიხედვით, სათანადო გადაწყვეტილების მერე, ადგომა უნდა მოგინდეს, ხოლო მოუწევლობა გესიამოვნოს. იძულებით ქცევასთან მიმართებაში ამგვარი მიდგომა საერთოდ წარმოუდგენელ სახეს იღებს: მინდა იმიტომ, რომ მაიძულებენ?! როცა სუბიექტი იძულებისას ქცევას იწყნარებს, სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ მას «მე მინდა»-ს მსგავსი ტენდენცია უჩნდება, როგორც ბარამიძე გვეუბნება. შეწყნარებული და სასურველი სხვადასხვა რამაა. მონებს შორის ალბათ მაზოხისტებიც მოინახებიან, მაგრამ მათი აბსოლუტური უმრავლესობა ბევრ მძიმე, უსიამოვნო და მტკივნეულ რასმე სწორედაც სურვილის, «მე მინდა»-ს საწინააღმდეგოდ აკეთებს.</p>
<p> ამ დაშვებას მხოლოდ გამოცდილება არ უარყოფს; ის თეორიიდანაც არ გამომდინარეობს. რადგან «მე უნდა» აქტუალურ მოთხოვნილებას და, შესაბამისად, იმპულსურ ქცევას უკავშირდება, ნებელობით ქცევაში მისთვის ბუნებრივი ადგილის გამონახვა იმ თეორიების ფარგლებში, რომელთაც ბარამიძე ეყრდნობა, ვერ ხერხდება. ბარამიძე ამტკიცებს, რომ თუ «მე უნდა» არ გადაიზარდა «მე მინდა»-ში, ე.ი. ქცევა არ ჩაერთო მოთხოვნილებათა სისტემაში, იგი რეალურად ვერ განხორციელდება. მაგრამ რომელი თეორია მოითხოვს ამას? ჩხარტიშვილის თანახმად, «მე უნდა»-ს გადაზრდა «მე მინდა»-ში მხოლოდ ამ უკანასკნელის გაიმპულსურებას შეიძლება ნიშნავდეს. ასეთი რამ ცხადია ბარამიძისთვისაც მიუღებელი იქნება, ვინაიდან ამ შემთხვევაში ნებელობითი ქცევის განხორციელების პროცესი იმპულსური ქცევის მნიშვნელობას შეიძენს, რაც ყველაფერს თავდაყირა დააყენებს.</p>
<p> არც უზნაძის განწყობის თეორიით მოხერხდება ასეთი დაშვების გამართლება. თუ განწყობა შექმნილია (გადაწყვეტილების აქტის შედეგად), მის საფუძველზე ქცევის განხორცილებისთვის სხვა პირობები საჭირო აღარ არის. აქტუალური განწყობა ქცევის აუცილებელი და საკმარისი პირობაა. იგი ქცევას აღძრავს და მიზანშეწონილად წარმართავს. ნებელობითი ქცევის გაწყობის ენერგეტიკის წყარო მოტივაციის პროცესში მონახული მოტივაციური ფაქტორია (უზნაძის მიხედვით, მაღალი მოთხოვნილება). გადაწყვეტილება, უზნაძის კონცეფციაში, არის წინასწარ გონებრივად მოხაზული ქცევის აღძვრის წყაროსთან დაკავშირება ან, სხვანაირად, თეორიულ პლანში მონახული განწყობის აქტუალიზაცია. მოკლედ, «მე უნდა» გარკვეული მოტივაციური ძალის გამოხატულებაა, რომელიც საკმარისია განწყობის შესაქმნელადაც და მის საფუძველზე ქცევის შესრულებისთვისაც. დამატებითი ძალის საჭიროება «მე მინდა»-ს გამომხატველი აქტუალური მოთხოვნილებების სახით, პრინციპში არ არსებობს.</p>
<p> მცდელობა «მე მინდა» განცდის ორი ნაირსახეობის გამოყოფისა, რასაც ფაქტობრივად ადგილი აქვს ბარამიძის მსჯელობაში, დამარწმუნებელი არ არის. ჯერ ერთი, ნათქვამია, რომ იმპულსური ქცევისა და ნებელობითი ქცევის დამამთავრებელი ეტაპის თანმხლები «მე მინდა» განცდები ფენომენოლოგიურად და მოტივაციური ფუნქციის მიხედვით იდენტურნი არიან. თუ ასეა, მაშინ მათ შორის განსხვავება არც არსებულა. რაც შეეხება წარმოშობის კრიტერიუმს – ერთი პირველადია, მეორე – მეორადი, მას ბევრად უფრო სერიოზული დასაბუთება ესაჭიროება. «მე მინდა» არის ყოველთვის სურვილის, ანუ აქტუალური მოთხოვნილების გამოხატულება. განცდის ობიექტურ ღირებულებებთან და პერსპექტიულ მიზნებთან დაკავშირება მის მოტივაციურ ფუნქციას რადიკალურად ცვლის, რაც აუცილებლად აისახება ცნობიერებაში. განცდა არსებითად განსხვავებული ხდება, იცვლება მისი რომელობა, სასურველობიდან – საჭიროებისკენ. რა თქმა უნდა, საჭირო მოქმედება ზოგჯერ შეიძლება სასურველიც იყოს, მაგრამ ნებელობისთვის ტიპური სწორედ მათი განსვლის მომენტია. ანდა, როგორ შეიძლება ისინი არ განსხვავდებოდნენ, თუ მათ საფუძველში სხვადასხვა განწყობაა.</p>
<p> აქ თავს იჩენს კიდევ ერთი სირთულე. მართლაც, რომელი განწყობის ანარეკლია ეს განცდები? ერთ შემთხვევაში იმპულსური ქცევისა, მეორეში – ნებელობითის[12]. განწყობის რაგვარობა პირდაპირ განსაზღვრავს განცდის ხასიათს. განწყობის რაგვარობას კი, პირველ რიგში, მისი მოტივაციური შინაარსი განაპირობებს. ბარამიძე ჩხარტიშვილის თვალსაზრისის ერთერთი დამცველი და გამგრძელებელია, ამიტომ კატეგორიულად განასხვავებს ერთმანეთისაგან ნებელობითი და იმპულსური ქცევების განწყობათა მოტივაციის ხასიათს. პირველს აქტუალური მოთხოვნილება კვებავს, მეორეს – ნებელობა, როგორც პიროვნების ავტონომიური ძალა. ამიტომ, ბუნებრივია რომ ამ განწყობათა საფუძველზე მიმდინარე ქცევების ფენომენოლოგიური სურათი განსხვავებულია. ეს ერთნაირად ეხება ნებელობითი ქცევის ყველა პერიოდს, ვინაიდან იგი მთლიანობაა და არც ერთ პუნქტში არ შეიძლება გახდეს იმპულსური, ანუ აქტუალური მოთხოვნილებით აღძრული. მოკლედ, მოთხოვნილებებისაგან განსხვავებული და მათთან დაპირისპირებული აღმძვრელი ძალის ნიადაგზე წარმოქმნილი განწყობით წარმართული აქტივობა ვერ განხორციელდება «მე მინდა» განცდის ფონზე. ხოლო თუ ქცევის განწყობა აქტუალური მოთხოვნილებების სისტემაშია ჩართული, მაშინ ამ განწყობის რეალიზაცია იმპულსურ ქცევას მოგვცემს.</p>
<p> კიდევ უფრო გაურკვეველია ნებელობითი ქცევის მოსამზადებელი პერიოდის მარეგულირებელი განწყობისა და მისით გამოწვეული განცდების საკითხი. მართლაც, რომელი განწყობის ანარეკლია «მე უნდა» განცდა? თეორიულის? – არა. თეორიულ განწყობასა და ქცევას თავისი ფენომენოლოგია აქვს: გაკვირვება, დარწმუნებულობა-დაურწმუნებლობა, «აჰა-განცდა» და სხვა. თეორიული განწყობა «მე უნდა»-ს კი არა, «მე ვიცი» ან «მე ნამდვილად ვიცი» განცდას აღმოაცენებს.</p>
<p> ქართულ ფსიქოლოგიურ ლიტერატურაში საზოგადოდ არ არის სათანადოდ გაცნობიერებული, რომ ნებელობითი ქცევის ე.წ. მოსამზადებელი პერიოდი ორი ნაწილისაგან შედგება: ინტელექტუალური და მოტივაციური აქტივობა. ვინაიდან ეს აქტივობანი არსებითად განსხვავებული ხასიათისაა, ბუნებრივია ვივარაუდოთ, რომ მათ სხვადასხვა განწყობები უნდა წარმართავდნენ. თუ პირველი, აზროვნებითი მონაკვეთის განწყობის ფაქტორები მეტ-ნაკლებად გარკვეულია (თეორიული ქცევის განწყობა), მეორე, მოტივაციური ეტაპის წარმართველი განწყობის ფაქტორებისა და, საზოგადოდ, მისი ბუნების საკითხი არც კი დაისმის. ასეა უზნაძესთან, ასეა ჩხარტიშვილთანაც. ბარამიძე, რასაკვირველია, არ არის ვალდებული ყველა დაუმუშავებელი საკითხი გააშუქოს, მაგრამ, როცა იგი წერს, რომ «გადაწყვეტილების მოსამზადებელი პერიოდი, ე.წ. «ძიების» პერიოდი სუბიექტის საკმაოდ რთულ შინაგან აქტივობას მოითხოვს და ისიც შესაბამისი დინამიკური განწყობითაა განსაზღვრული» [2; 38], ხოლო შემდეგ დასძენს, რომ სწორედ განწყობათა დაპირისპირების ანარეკლია უმწეობის, ყოყმანისა და აგზნებულობის განცდები, რომლებიც გადაწყვეტილებას უსწრებენ წინ, ბუნებრივად ჩნდება კითხვები: 1. რა სახისაა ძიების რთული შინაგანი აქტივობის განმსაზღვრელი დინამიკური განწყობა? და 2. რომელი განწყობების დაპირისპირება იწვევს გადაწყვეტილებამდელ ფენომენოლოგიას? გასაგებია, რომ აქ სურვილებისა («მე მინდა») და ვალდებულებების («მე უნდა) დაპირისპირების ასპარეზია, მაგრამ არაა ნათელი, როგორ უნდა აღიწეროს ეს კოლიზია «დინამიკური განწყობების» ენაზე[13].</p>
<p> ახლა თვით გადაწყვეტილების შესახებ. ჩხარტიშვილი და მისი მიმდევრები, მის ფენომენოლოგიას ცალსახად «მე ნამდვილად უნდა» განცდას უკავშირებს. უფრო საფიქრებელია, რომ ეს განცდა მხოლოდ ე.წ. «რთული გადაწყვეტილების» შემთხვევაში იჩენს თავს. მაგრამ, როგორც არ უნდა იყოს, გასარკვევია, რომელი განწყობის გამოვლინებაა ეს განცდა? მართალია გადაწყვეტილებას აქტს უწოდებენ, მაგრამ ის ხომ ნებელობის პროცესის პერიოდია და, როგორც ასეთს, ალბათ, თავისი განწყობა ესაჭიროება. ისიც საკითხავია, რატომ არ უნდა სჭირდებოდეს თავისი განწყობა ფსიქიკურ აქტს, თანაც ასეთ რთულს. იმ შემთხვევაშიც, თუ უარს ვიტყვით გადაწყვეტილების საკუთარი განწყობის დაშვების იდეაზე და მის საფუძვლად პირველი პერიოდის განწყობას ვიგულისხმებთ, გასარკვევი იქნება, თუ როგორ და რატომ წარმოქმნის გადაწყვეტილების წინარე განწყობა გადაწყვეტილებისთვის დამახასიათებელ «მე უნდა» განცდას.</p>
<p> როგორც ვხედავთ, აღწერით-ფენომენოლოგიური საკითხების განხილვისას მრავალი თეორიული თავსატეხი, ახსნის პრობლემა იჩენს თავს. ბარამიძე ნებელობის ფსიქოლოგიის ძალიან კარგი სპეციალისტია და მშვენივრად ესმის, თუ რა სიმძიმის პრობლემებთან არის დაკავშირებული ადამიანის სულიერი სამყაროს ამ სფეროს ანალიზი. ყველაზე რთული, ალბათ, ნებელობის ენერგეტიკული წყაროს პრობლემაა. აქამდე იგი ყოველთვის ჩხარტიშვილის პოზიციაზე იდგა და აქტივობის ორი წყაროს იდეას იცავდა. ჩვენი აზრით, სწორედ ეს გარემოება გახდა მიზეზი, რომ ვერ მოხერხდა «ერთი მწყობრი შეხედულების» სახით გაერთიანებულიყო უზნაძისა და ჩხარტიშვილის წარმოდგენები ნებელობის ფენომენოლოგიის გარშემო. თავი და თავი ისაა, რომ უზნაძე, მართალია, აღიარებს ნებელობის არამოთხოვნილებისეული საწყისის არსებობას, მაგრამ, ფაქტობრივად, მას ვერ ნახულობს და მოთხოვნილების პარადიგმას უბრუნდება. ჩხარტიშვილი უშვებს ნებელობის ავტონომიურ ძალას და კატეგორიულად მიჯნავს აქტივობის ამ ორ წყაროსთან დაკავშირებულ განცდებს. ამიტომ, სადაც არ უნდა იქნას განთავსებული «მე მინდა» განცდა, აქტივობის პირველ თუ მეორე ნაწილში, მისი ორგანიზებისა თუ შესრულების პროცესში, მისი ჰარმონიული დაკავშირება ნებელობით ქცევასთან ვერ მოხერხდება.</p>
<p> ვფიქრობთ, რომ ამის ბევრად მეტი შესაძლებლობა არსებობს აქტივობის ერთი წყაროს პარადიგმის შემთხვევაში, თუ ამოვალთ იქიდან, რომ არსებობს აქტივობის ერთი წყარო. ამ შემთხვევაში გაჩნდება საშუალება, რომ ქცევის ფენომენოლოგია მისი მომზადებისა თუ განხორციელების კონკრეტული მოტივაციური ვითარებიდან გამოვიყვანოთ და ცალსახად არ დავუკავშიროთ ენერგიის სხვადასხვა წყაროს შესატყვის განცდებს.</p>
<p> აქტივობის დინამიკური წყაროს პრობლემა ცენტრალურია ნებელობის თეორიაში და სპეციალურ განხილვას მოითხოვს. აქ მას მხოლოდ იმდენად ვეხებით, რამდენადაც ის მჭიდრო კავშირშია ქცევის ფენომენოლოგიის საკითხთან. როგორც ითქვა, ქცევათა თანმდევი განცდების განსხვავებულობა გამოიყენება იმის დასაბუთებისთვის, რომ მათ ენერგიის სხვადასხვა წყარო კვებავს. სხვა ემპირიული საბუთი ორი აღმძვრელი ძალის არსებობის იდეას არ გააჩნია. ესაა, როგორც ჩვენ ვუწოდებთ, ენერგეტიკული პარადიგმა, რომელსაც რეგულაციური პარადიგმა უნდა დაუპირისპირდეს [15].</p>
<p> თვითაქტივობაზე, როგორც ფსიქიკური ცხოვრების განუყოფად მომენტზე, დიდი ხანია მიუთითებენ მოაზროვნეები. აქ საკმარისია გავიხსენოთ ლაიბნიცი, რომელიც მისწრაფებით ანუ ნებით, იმანენტური ძალით აჯილდოვებს სულიერ მონადას. ეს პრინციპი მიჩნეულია აქტივობის ან ნებისყოფის უნივერსალურ პრინციპად. მისი უნივერსალურობა იმაშია, რომ ერთიანი მისწრაფებითი საწყისი ვლინდება როგორც პრიმიტიული ინსტინქტური ძალის, ისე ცნობიერი ტენდენციის სახითაც [6; 275]. იგივე ითქმის ვუნდტის ე.წ. «ვოლუნტარისტულ თვალსაზრისზეც», ანუ არსებობს იმანენტური აქტივობის წყარო, რომელიც ფსიქიკური ცხოვრების სხვადასხვა დონეზე, სხვადასხვა ფსიქიკურ მექანიზმებთან დაკავშირების გზით (პერცეფცია-აპერცეფცია) რეალიზდება ქცევაში. მთავარი ისაა, რომ აქტივობის საწყისი ერთია; ხდება მხოლოდ მისი ტრანსფორმაცია და სხვადასხვა სახით მანიფესტაცია. ამ იდეამ ასახვა ჰპოვა XX საუკუნის ფსიქოლოგიაში. საკმარისია დავასახელოთ ფ. ლერშის, ჰ. თომეს, ა. მასლოუს და სხვათა შეხედულებები. განსაკუთრებით სკრუპულოზურად არის დამუშავებული ეს იდეა თანამედროვეობის ერთ-ერთი წამყვანი მოტივისტის, ჟ. ნიუტენის კონცეფციაში. მას ესმის, რომ ენერგიაზე ან ძალაზე ფსიქიკურ სისტემასთან მიმართებაში მხოლოდ პირობითად და მეტაფორული მნიშვნელობით შეიძლება საუბარი. მიუხედავად ამისა, ფუნდამენტური აღმძვრელი მოტივაციური საწყისის გარეშე ქცევის თეორიის შექმნა შეუძლებელია. ამიტომ იგი უშვებს «ინდივიდი-გარემოს» ერთიანობიდან გამომდინარე პირველად დინამიზმს. ეს, არსებითად იგივეა, რაც სხვა მოტივაციურ თეორიებში კონცეპტუალიზებული თვითაქტივობის პრინციპი, ფსიქოფიზიკური ძალა, ენერგიის პირველწყარო და ა.შ. ეს პირველადი დინამიზმი დაბადებიდან მიმდინარე მოტივაციური პროცესის განვითარების მსვლელობაში დიფერენცირებასა და კონკრეტიზირებას განიცდის. პირველადი ენერგია განიტოტება სხვადასხვა არხებში. იქმნება მოთხოვნილებათა თემატიკა, მოტივაციური მიმართულებები და პრიორიტეტები, თვისებრივად განსხვავებული მოტივაციურ-კოგნიტური სტრუქტურები [27]. ამას შეიძლება დავუმატოთ აქტივობის სხვადასხვა დონეზე მოქმედი ჩართვა-გამორთვის, აქტივაცია-შენელების, გადართვისა თუ ნებელობისთვის დამახასიათებელი თვითრეგულაციის სხვა მექანიზმები. საზოგადოდ კი უნდა ითქვას, რომ ნებელობის პრობლემა ქცევის უმაღლეს დონეზე რეგულაციის პრობლემაა და არა მისი ენერგიზაციისა.</p>
<p> მიუხედავად იმისა, რომ ჩხარტიშვილი ორი ენერგეტიკული წყაროს შესახებ საუბრობს, იგი სვამს საკითხს ძირეული აღმძვრელი საწყისის შესახებ და ამ კონტექსტში ავითარებს მსჯელობას, რომელიც საკმაოდ ენათესავება ნიუტენის შეხედულებას. იგი წერს: «ჩვენ ვიცავთ აზრს, რომლის მიხედვითაც განვითარების პირველი და მთავარი მამოძრავებელი ძალაა აქტივობის მოთხოვნილება, რომელიც თვითონ სიცოცხლის ბუნებას გამოხატავს და მთლიანი ინდივიდისადმი დაქვემდებარებული ფსიქოფიზიკური სტრუქტურების მიხედვით განიცდის დიფერენცირებას. ჩვენი აზრით, მისთვის დამახასიათებელი ისაა, რომ განვითარების დასაწყის ეტაპზე იგი ღიაა და ფუნქციონალური სტრუქტურებისათვის შესაძლო რომელიმე კერძო ფორმაში არაა დიფერენცირებული, რის გამოც იმ კონკრეტული აქტივობის აღძვრითა და რეალიზაციით კმაყოფილდება, რომელსაც მას ცხოვრების სოციალური პირობები და ფუნქციონალური განვითარების მიღწეული დონე უკარნახებს. ბოლოს იგი იმ კონკრეტულ მოქმედებაში ფიქსირდება, რომელშიაც უფრო ხშირად უხდება დაკმაყოფილება. ის გარემოება, რომ აქტივობის მოთხოვნილება დასაწყისში ღიაა, – რომელიმე ერთი გვარის ობიექტების მოთხოვნილება არაა და ამ ობიექტებით არაა ჩაკეტილი, – მისი სხვა მოთხოვნილებებში გადაზრდისა და მრავალმხრივი განვითარების დიდ შესაძლებლობას იძლევა» [9; 33].</p>
<p> როდესაც ნებისყოფაზე, როგორც ძალაზე, ენერგიის წყაროზე, განცდის რაგვარობის მიხედვით ვასკვნით, საჭიროა ძალიან დახვეწილი და ზუსტი ფენომენოლოგიური ანალიზი და ამ ანალიზის შედეგების თანმიმდევრული რეალიზაცია თეორიაში. ვგულისხმობთ იმას, რომ უფლება არა გვაქვს დავუშვათ ნებელობის ავტონომიური ძალა იქ, სადაც მოთხოვნილებით წარმართული ქცევისაგან განსხვავებული განცდები არ შეიმჩნევა. ენერგიის ორი წყარო თუ მართლაც არსებობს პიროვნებაში, ერთიდან მეორეზე გადასვლა, ერთის გამორთვა და მეორის ჩართვა, ან ორივეს ერთდროული ამოქმედება ფსიქიკური ცხოვრების ისეთი უმნიშვნელოვანესი მოვლენა იქნება, რომ სუბიექტი უშეცდომოდ შეამჩნევს ამას სპეციალური შინაგანი მარკერების მთელი სისტემის მეშვეობით. არადა ფაქტია, რომ ძალიან ხშირად, ფენომენოლოგიური სურათით რაიმე გარკვეულის თქმა ქცევის დონისა თუ ხასიათის შესახებ შეუძლებელია. წინააღმდეგ შემთხვევაში არ გვექნებოდა ასეთი გაურკვევლობა თეორიის პლანში. ამის ყველაზე ნათელი მაგალითი უზნაძისა და ჩხარტიშვილის შეხედულებებია. ერთს ფენომენოლოგიამ უკარნახა, რომ ნებელობითი ქცევის წყარო მაღალი მოთხოვნილებებია, მეორეს – რომ ნებელობა დამოუკიდებელი ძალაა. ერთმა ნებელობაში «მე მინდა» დაინახა, მეორემ – «მე უნდა». ეს გარემოება იმაზე შეიძლება მეტყველებდეს, რომ პროცესის თანმხლები განცდა ცვალებადობს. მარტივი ნებელობითი აქტის დროს, როცა არ არის დამაბრკოლებელი გარემოებანი, ვოლიტურმა განცდამ, შესაძლოა, მართლაც «მე მინდას» ფორმა მიიღოს და ნამდვილი სურვილის სახით წარმოგვიდგეს. მაღალი მოთხოვნილებებით გამოწვეული ზნეობრივი ქცევაც შეიძლება სურვილის ფონზე მიმდინარეობდეს. მორალური ქცევა შეიძლება იმპულსურიც იყოსო, აღნიშნავს უზნაძე [7; 54]. ამიტომ მის თეორიულ სისტემაში სურვილის გამომხატველი «მე მინდა» შეიძლება ყოველგვარ ქცევას დაუკავშირდეს.</p>
<p> ჩხარტიშვილი საკუთარი ფენომენოლოგიური გამოცდილებითა და კონცეფციით იტყოდა, რომ მაღალი მოთხოვნილებებიც მოთხოვნილებებია, ამიტომ მათ საფუძველზე სწორედაც «მე მინდა» განცდა და იმპულსური ქცევა აღმოცენდება. მაგრამ რამდენად მართებულია მოთხოვნილებით აღძრული ყველა ქცევის იმპულსურ ქცევად კვალიფიცირება? გავიხსენოთ უზნაძის ცნობილი მაგალითი: ადამიანი მოტივაციური კონფლიქტის სიტუაციაშია, ან უნდა დარჩეს სახლში და იმუშაოს, ან კიდევ წავიდეს კონცერტზე და მიიღოს სიამოვნება. ეს უკანასკნელი ესთეტიკურ მოთხოვნილებას და სურვილს უკავშირდება, სამუშაო კი საჭირო საქმეა და მისი არჩევა პიროვნების ნებელობის ძალის გამოხატულებას წარმოადგენს. წარმოვიდგინოთ ახლა, რომ მოხდა იმის საწინააღმდეგო, რაც უზნაძემ აღწერა – დიდი ყოყმანის შემდეგ ადამიანმა გადაწყვიტა საინტერესო კონცერტზე წავიდეს. მკაცრად რომ გავყვეთ ჩხარტიშვილის თვალსაზრისის ლოგიკას, მოცემული ქცევა იმპულსურად უნდა შეფასდეს (ვინაიდან მას აქტუალური მოთხოვნილება აღძრავს). მაგრამ შეიძლება კი იმპულსური ეწოდოს ქცევას, რომლის განწყობა იდეური სიტუაციის პლანში შეიქმნა, რომლის სხვა ფაქტორებიც ცნობიერების დონეზე დამუშავდა და რომელიც გადაწყვეტილების რთული პროცესის შედეგად აღმოცენდა? ასეთ ქცევას იმპულსურს ვერ ვუწოდებთ რამდენი და როგორი მოთხოვნილებაც არ უნდა კვებავდეს მას ენერგიით. დიახ, თუ უარს ვამბობთ ენერგეტიკულ პარადიგმაზე, ნებელობისთვის არამოთხოვნილებისეული ძალის ძიებაზე და ნებისყოფის თეორიის ძირითად პრობლემად უმაღლესი დონის აქტივობის ფსიქიკური რეგულაციის მექანიზმის გარკვევას ვაქცევთ, მაშინ უნდა უარვყოთ მოსაზრება ნებისყოფის მაღალ მოთხოვნილებებთან ექსკლუზიური კავშირის შესახებ. ობიექტივაციის პლანში მიღებული გადაწყვეტილება შეიძლება ბიოგენურ მოთხოვნილებებსა და შესაბამის ქცევას ეხებოდეს. ასეთ აქტივობასაც პიროვნება წარმართავს და არა იმპულსურ ქცევასთან დაკავშირებული ინდივიდი.</p>
<p> მოვიყვანოთ კიდევ ერთი მაგალითი უზნაძიდან. იგი საგანგებოდ განიხილავს შემთხვევას, როცა ქცევა თითქოს აქტუალურ სასიცოცხლო მოთხოვნილებას აკმაყოფილებს, და მაინც ნებელობითია. მწყურია, მაგრამ წყალი მხოლოდ მას მერე დავლიე, რაც გავიაზრე, რომ ის მინერალურია და არ მავნებს. აშკარად სახეზეა აქტუალური მოთხოვნილების დაკმაყოფილება, თუმცა უზნაძის ანალიზით ეს ქცევა მაინც არაა იმპულსური. ის ნებელობითია, ვინაიდან, სინამდვილეში, წყლის დალევის აქტს სუბიექტის «წყურვილი კი არ იწვევს, როგორც მხოლოდ წყურვილი; არა, იგი მხოლოდ მას შემდეგ მიმართავს ამ აქტს – სვამს წყალს – როცა აგონდება, რომ მინერალური წყალი სასარგებლოა. რომ ეს არა, წყურვილი წყურვილად დარჩებოდა, და სუბიექტი წყალზე უარს იტყოდა. ასე რომ: საქმე ის კი არაა, დალევს სუბიექტი წყალს თუ არა, როდესაც მას სწყურია; საქმე ისაა, თუ რით არის ეს აქტი გამოწვეული: აქტუალური მოთხოვნილების იმპულსით, თუ არააქტუალურით» [5; 180].</p>
<p> მწვანე შუქი ამ ქცევას ცხადია პიროვნებამ აუნთო, თავისი გადაწყვეტილებით სანქცია მისცა წყურვილის დაკმყოფილებას, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ქცევის აღძვრის საქმეში, მოცემული მოთხოვნილების გარდა სხვა ძალა იყო ჩართული, რაიმე მაღალი (არააქტუალური?!) მოთხოვნილება იქნება ეს, თუ ნებელობის საკუთარი ენერგეტიკა (?!). სხვათაშორის, თუ ამ უკანასკნელი, ჩხარტიშვილისეული ვერსიიდან ამოვალთ, წყლის დალევის გადაწყვეტილებას «მე უნდა» განცდაც უნდა ახლდეს. მაგრამ საიდან ან რატომ გაჩნდება იგი? ცხადია, რომ აღწერილ სიტუაციაში სუბიექტი წყალს იმიტომ სვამს, რომ სურვილი და შესაძლებლობა აქვს, და არა იმიტომ, რომ ეს საჭიროა. წყურვილის ბიოგენური მოთხოვნილების გარდა აქ სხვა აღმძვრელის ძიება აზრს მოკლებულია. მაშასადამე, ქცევას ნებელობითის კვალიფიკაციას აძლევს არა აღმძვრელი ფაქტორის რაგვარობა, არამედ ობიექტივაციის დონეზე მიმდინარე თვითრეგულაციის პროცესი.</p>
<p> ამავე დროს ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ექსკლუზიური ფენომენოლოგია არა მარტო ნებელობით, არამედ იმპულსურ ქცევასაც არ გააჩნია. განა ცხოველი მხოლოდ სასურველ და სახალისო ქცევებს ასრულებს? ძალისხმევის მომენტი, რომელიც ჩხარტიშვილმა სამართლიანად მიიჩნია არასპეციფიკურად ნებისყოფისთვის, ვინაიდან ის გავრცელებულია ცხოველებთანაც ე.ი. იმპულსურ ქცევაში, არ შეიძლება დადებითი ან სასურველი განცდების კატეგორიას მივაკუთვნოთ. ძალისხმევა, როგორც წესი, უსიამოვნებაა და საკმაოდ ძლიერიც. ქვირითის დასაყრელად რომ მიდის მდინარის სათავეებთან თევზი, საზარელი წინააღმდეგობის გადალახვის ფონზე, ეს ქცევაც იმპულსურია, რადგან ცხოველი სხვა ქცევას არც ასრულებს, მაგრამ ვის მოუვა თავში მისი აღწერა «მე მინდა» განცდის ტერმინებში. ასეთ ფენომენოლოგიას უფრო ფაქიზი ანალიზი ესაჭიროება. მოკლედ, იმპულსურ ქცევასაც გაცილებით რთული ფენომენოლოგია აქვს ვიდრე წარმოუდგენიათ, როცა მას ცალსახად «მე მინდა» (სასურველობის) განცდას უკავშირებენ.</p>
<p> უზნაძის თანახმად იმპულსური ქცევის იმპულსი ემოციის სახით გვეძლევა, ემოციიდან მომდინარეობს. თუ ინდივიდი ამ ტენდენციის იმპულსს ემორჩილება იგი არა ნებისმიერად, არამედ იმპულსურად მოქმედებს (7; 53-54, 63-64). აქ მთავარი ისაა, რომ ემოცია-იმპულსს შეიძლება დადებითი ნიშანიც ჰქონდეს და უარყოფითიც (მაგ., შიში, რისხვა, ზიზღი და სხვა). ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, იმპულსური ქცევის ფენომენოლოგიური სურათი «მე მინდა» განცდისაგან საკმაოდ დაშორებულ იქნება.</p>
<p> რთული ნებელობითი აქტივობის ფენომენოლოგია «მე უნდა»-ს (საჭიროების) სახეს იღებს, რაც ზუსტად დააფიქსირა კიდეც ჩხარტიშვილმა. საჭიროების განცდა არა ენერგიის მეორე, არამოთხოვნილებისეულ წყაროსთან ქცევის დაკავშირების, არამედ მოტივაციის სფეროში მომხდარი კოლიზიების ანარეკლია. თუ კარგად გავაანალიზებთ, დავინახავთ, რომ უკლებლივ ყველა ქცევა მოთხოვნილების ცოცხალ პროცესთან არის დაკავშირებული. ნებელობითი ქცევის ზემოთ მოყვანილ მაგალითებშიც ასეა. განა ლოგინიდან ადგომა ამა თუ იმ მოთხოვნილების დაკმაყოფილების პროცესის დასაწყისი და პირობა არ არის? ანდა, განა ცოტა მოთხოვნილება დგას მოწევაზე უარის უკან? სხვა ამბავია, რომ მათთან დაპირისპირებული ძლიერი აქტუალური მოთხოვნილების «მე მინდა» განცდა, ამ მოთხოვნილებათა სურვილისეულ გრძნობას მთლიანად ფარავს, ხოლო ტენდენციების კონფლიქტი საჭიროების ფენომენოლოგიის პირობა ხდება. აქედან კეთდება არასწორი დასკვნა, რომ მოცემულ ქცევას სულ არ აღძრავს მოთხოვნილება და მას სხვა ენერგიის ძალა წარმართავს. ესაა ენერგეტიკული პარადიგმის ემპირიულ-ფენომენოლოგიური საბუთი.</p>
<p> მაინც რატომ და როგორ წარმოიქმნება საჭიროების განცდა? ეს განცდა თან ახლავს ისეთ ქცევებს, რომლებსაც ახასიათებს გარკვეული წინააღმდეგობა, როგორც ქცევის სტრუქტურაში, ისე ქცევის შიდა და გარე პირობებს შორის. თანაც ხშირად ქცევის საგანი უშუალოდ არ ემთხვევა მისი აღმძვრელი მოთხოვნილების საგანს. იმპულსურ ქცევაში ეს არ ხდება. ადამიანური ქცევის უმაღლეს დონეზე კი, არც თუ იშვიათად, ხდება ისე, რომ ის, რაც განსაზღვრულია მიზანში, მხოლოდ ნაწილობრივ აკმაყოფილებს მოთხოვნილებას, ან უბრალოდ აშუალებს მოთხოვნილების საგნის მიღწევას, ე.ი. მხოლოდ აახლოვებს მის დაკმაყოფილებას, ხელმისაწვდომად აქცევს მას მომავალში. ასეთნაირად აგებულ ქცევას ინსტრუმენტულს უწოდებენ [21][26][27].</p>
<p> მაღალ მოთხოვნილებათა ბუნება საზოგადოდ ასეთია: არიან რა გასაგნებული ზოგადი «ობიექტური» ღირებულებებით, ისინი ადამიანს სრულიად გარკვეული, კონკრეტული მიზნებისკენ აღძრავენ. ეს ქმნის პირობებს ადამიანის ნებელობითი ქცევისთვის ესოდენ დამახასიათებელი საჭიროების განცდის აღმოცენებისთვის. აი ტიპური მაგალითები: დაღლილი ქალი ბრუნდება სახლში სამსახურიდან და იწყებს ოჯახისთვის სადილის კეთებას. მეომარი ასრულებს თავის პატრიოტულ ვალს და მიდის მოწინააღმდეგის განლაგებაში «მოენეს» მოსაყვანად. მიუხედავად იმისა, რომ ქალს არა აქვს სადილის კეთების მოთხოვნილება, ხოლო მეომარს სახიფათო დაზვერვაში წასვლის სურვილი, ისინი ახორცილებენ შესაბამის ქცევას, ვინაიდან «უნდა» გააკეთონ ეს სათანადო მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად. პირველ შემთხვევაში ესაა სოციოგენური მოთხოვნილება, გასაგნებული ოჯახის ღირებულებით, მეორეში – სამშობლოს და პროფესიულ ღირსებასთან დაკავშირებული ღირებულებებით. ნათელია, რომ ოჯახი და სადილი, სამშობლო და «მოენე» ერთი და იგივე არ არის. ისინი მოთხოვნილებისა და მის მიერ აღძვრული ქცევის «საგნებია» და, რა თქმა უნდა, არ ემთხვევიან ერთმანეთს. მათი დამთხვევის მოლოდინი შესაბამის ქცევებში არცაა ბუნებრივი. ეს იმის ტოლფასი იქნება, რომ დაღლილ ქალთან სადილის კეთების, ხოლო ჯარისკაცთან – სიცოცხლის რისკის ფასად მოწინააღმდეგის ტყვედ ჩაგდების მოთხოვნილება დავუშვათ. ამ ქცევათა სუბიექტებს არ გააჩნიათ სათანადო მოთხოვნილებები, მაგრამ არ იქნებოდა მართებული თვითონ ქცევების მოთხოვნილებითი საფუძვლის გარეშე დატოვება მხოლოდ იმის გამო, რომ სუბიექტი მათი განხორციელების უშუალო სურვილს არ განიცდის. მისი ქცევა გამსჭვალულია აუცილებლობის, საჭიროების, «მე უნდა» განცდით. ამასთან ერთად, სპეციალური ანალიზი ყოველთვის აღმოაჩენს ქცევის აღმძვრელ აქტუალურ მოთხოვნილებასაც. უბრალოდ, ამ შემთხვევებში მისი საგანი არ ემთხვევა კონკრეტული ქცევის მიზან-საგანს, რაც სერიოზულ დაღს ასვამს ქცევის ფენომენოლოგიურ სურათს.</p>
<p> ადამიანის რთული ქცევის ფორმებისთვის დამახასიათებელი საჭიროების განცდის გამომწვევი მიზეზებიდან შეიძლება დავასახელოთ ერთი ქცევის შიგნით მოთხოვნილებათა ურთიერთქმედების მოვლენა. ქცევის პოლიმოთხოვნილებისეული აღძვრის ყველა ფაქტის უკან ყოველთვის ჩანს მოთხოვნილებათა იერარქია. ეს ურთიერთდაქვემდებარება, საბოლოო ჯამში, შეიძლება გამოიხატოს იმაში, რომ რაიმე მოთხოვნილების დაკმაყოფილება ხდება უფრო ადრე, ვიდრე სხვებისა. მხედველობაშია მისაღები, აგრეთვე, მოთხოვნილებათა სისტემაში არსებულ მიმართებათა დინამიკა. ზოგიერთი, ქცევასათან უშუალოდ დაკავშირებული მოთხოვნილება, მაგალითად ფუნქციონალური მოთხოვნილებები, აქტივობის პროცესში მუდმივად კმაყოფილდება. ამიტომ, ვინაიდან უშუალო პროცესუალური მიმზიდველობის ნიშანი სწორედ ამ მოთხოვნილებებიდან მომდინარეობს, საინტერესო და სასურველი ქცევა დროთა განმავლობაში შეიძლება რთულ, მაგრამ საჭირო, აუცილებელ საქმედ გადაიქცეს. საზოგადოდ კი, თუ დღეს მიღებული შინაგანი და გარეგანი მოტივაციის ტერმინებში ვილაპარაკებთ, შეიძლება ითქვას, რომ იქ, სადაც შინაგანი მოტივაცია დომინირებს, ქცევა უშუალო ინტერესის ნიშნით ხასიათდება, ხოლო იქ, სადაც განსაკუთრებით ძლიერია გარეგანი მოტივაცია, აქტივობა ინსტრუმენტული ქცევის თვისებებს იძენს. ამ ქცევას არ გააჩნია საკუთარი ღირებულება, ესაა ქცევა-საშუალება, რომელიც უფრო ხშირად აშუალებს პიროვნების უმთავრეს, სიღრმისეულ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებას, და, ამდენად, ცხოვრების უფრო შორეულ პერსპექტივებში ნახულობს თავის გამართლებას. აქ ყველა პირობა არსებობს აუცილებლობისა და საჭიროების ფენომენოლოგიის წარმოქმნისთვის.</p>
<p> განსაკუთრებით არაკეთილსასურველ განცდისეულ ფონზე იშლება სხვადასხვა შინაარსისა და მიმართულობის მოთხოვნილებათა კონფლიქტთან, ან წინააღმდეგობასთან დაკავშირებული ქცევა. ნებელობითი ქცევისთვის სწორედაც დამახასიათებელია, რომ რაიმე მოთხოვნილების დაკმაყოფილება სხვების ფრუსტრაციის ხარჯზე ხდება. ამაში ვლინდება კონკრეტული ქცევის «ფსიქოლოგიური ფასი» [17]. იგი უფრო მეტია, როცა მაღალი მოთხოვნილებები ბიოგენურ მოთხოვნილებებს უპირისპირდება, რომლებიც თავისი სხეულებრივი ძირების გამო განსაკუთრებული მომთხოვნელობით და გადაუდებელი ხასიათით გამოირჩევიან [18]. საზოგადოდ კი, რაც უფრო მაღალია ქცევის ფსიქოლოგიური ფასი, მით უფრო უახლოვდება ფენომენოლოგიური სურათი იმას, რაც ჩხარტიშვილის მიერ ნებელობისთვის ტიპურად არის მიჩნეული.</p>
<p> აღსანიშნავია აგრეთვე ობიექტური, გარეგანი პირობების როლი, რომლებიც მოიცავენ ფიზიკურ გარემოს და ქცევის სოციალურ კონტექსტს. ისინი სუბიექტის წინაშე სიტუაციის მოთხოვნების სახით წარდგებიან. ამასთან, მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს, რომ «ყოველი მოთხოვნა, რომელიც ადამიანისთვის არის მხოლოდ არასასურველი აუცილებლობა, რომლის აცილება ვითარებისა გამო შეუძლებელია, სრულდება როგორც «ნაკლები ჭირი», საუკეთესო გამოსავალი მდგომარეობიდან» [11; 140]. ამ შემთხვევაშიც გვაქვს როგორც ქცევის აღმძვრელი მოთხოვნილებები, ისე აუცილებლობის, საჭიროების გრძნობა.</p>
<p> ამგვარად, ქცევის მოთხოვნილებისეული დეტერმინაცია და ნებელობის სპეციფიკური ფენომენოლოგია სრულებით არ გამორიცხავს ერთმანეთს. აქ, უბრალოდ, საქმე გვაქვს ემოციურ-ვოლიტური განცდის გარკვეულ რომელობასთან. იგი თან ახლავს რთული ბუნების ქცევებს მათი აღძვრისა და განხორციელების დროს, მაშინ, როდესაც არსებობს წინააღმდეგობები როგორც მოთხოვნილებებს შორის, ისე მოთხოვნილებებს, შესაძლებლობებსა და გარემოს შორის.</p>
<p> თუ ჩვენ ზუსტი ფენომენოლოგიური ანალიზი გვაინტერესებს, საჭიროა ისიც გვახსოვდეს, რომ სასურველობისა და საჭიროების ტიპური ფორმები არის უკიდურესი წერტილები იმ კონტინუუმისა, რომელიც შედგება გარდამავალი ვოლიტური განცდების მრავალფეროვანი ფორმებისაგან. ისინი შეიცავენ ორივე განცდას სხვადასხვა დოზით და ამიტომ, ხშირად, მკაფიოდ გამოხატული ამბივალენტური ხასიათი აქვთ. ისიც სათქმელია, რომ ეს განცდები უფრო მოტივს ახასიათებენ, რომელიც, უზნაძის მსგავსად, გადაწყვეტილების საფუძვლად არის მიჩნეული. საზოგადოდ, საკითხი იმის შესახებ, თუ რატომ წარმოიქმნება ნებელობისთვის დამახასიათებელი ფენომენოლოგია, დაკავშირებულია ნებელობითი ქცევის საზრისულ-შეფასებით და არა დინამიკურ-ენერგეტიკულ ასპექტთან. მოტივაციის სფეროში აუცილებელია ამ ასპექტების გამიჯვნა, ვინაიდან ყოველი მათგანის უკან დგას სპეციფიკური ფენომენი – მოთხოვნილება და მოტივი. ეს უკანასკნელი, ჩვენი აზრით, კი არ აღძრავს და მიმართავს, არამედ ამართლებს და ასაბუთებს ქცევას, სუბიექტს ატყობინებს მოცემული კონკრეტული ქცევის საერთო პიროვნული ღირებულების შესახებ. პიროვნულად ღირებული და მნიშვნელოვანი კი არა მარტო ის არის, რაც საინტერესო, მოსაწონი ან სასურველია, არამედ, და ხშირად უფრო მეტადაც, ის, რაც საჭიროა, აუცილებელია, სავალდებულოა. ყოველივე ეს იმ ვოლიტური განცდების რომელობებია, რომლებშიც გამოხატულია ამა თუ იმ ქცევის სუბიექტური ღირებულება, ანუ მოტივი.</p>
<p> ამრიგად, ის გარემოება, რომ ქცევის სხვადასხვა სახეობებს (ვთქვათ, იმპულსურსა და ნებელობითს) აქვთ განსხვავებული ფენომენოლოგია, არაა საკმარისი საფუძველი ადამიანის ქცევის აღძვრა-განხორციელების რაიმე ახალი, არამოთხოვნილებისეული წყაროების დაშვებისთვის. ყველა განხილულ შემთხვევაში, სადაც არსებობდა პირობები ნებელობის ტიპური ფენომენოლოგიის აღმოცენებისთვის, აქტივობის წყარო იყო მოთხოვნილებები, მართალია საკმაოდ განსხავებული ერთმანეთისგან, მაგრამ მაინც მოთხოვნილებები. საბოლოოდ, ყველაფერი იმაზე დადის, თუ როგორია ამ მოთხოვნილებათა მიმართება ერთმანეთთან, ქცევის მიზანთან (საგანთან), ქცევის შინაგანი სტრუქტურის დანარჩენ ელემენტებთან (მოტივი, გეგმა და სხვა), ქცევის კონკრეტულ საშემსრულებლო გარემოებებთან. ყოველივე ეს აისახება აქტივობის შეფასებით-საზრისულ ფენაში და ქმნის ამა თუ იმ სახის ქცევის ფენომენოლოგიურ ქარგას.</p>
<p> დასაწყისშივე ითქვა, რომ ფენომენოლოგიასთან მჭიდრო კავშირშია ნების თავისუფლების საკითხიც. ადამიანს აქვს იმის განცდა, რომ იგი თავისუფლად იღებს გადაწყვეტილებას, ასრულებს ან არ ასრულებს ქცევას. ფიქრობენ, რომ ეს განცდა რაღაცის გამოხატულება უნდა იყოს, კერძოდ ადამიანის ნების რეალური თავისუფლებისა. რ. დეკარტი ამბობდა: «ჩვენი ნებისყოფის თავისუფლება მიიწვდომება დასაბუთების გარეშე, მხოლოდ ჩვენი შინაგანი ცდით» [12; 442], ანუ განცდით. ინდეტერმინიზმის ყველა ვარიანტი ფენომენოლოგიურ არგუმენტს იყენებს. დეტერმინისტები, პირიქით, ცდილობენ ეს არგუმენტი უარყონ ან იმით, რომ არ დაადასტურონ ამ განცდის არსებობა, ან უარყონ რეალური კავშირი მასსა და რეალურ თავისუფლებას შორის, ან კიდევ თავისუფლების განცდა ილუზიად მიიჩნიონ [1]. დიდ ფილოსოფოსთაგან ამ უკანასკნელ აზრს ემხრობა, მაგალითად, ბ. სპინოზა, ხოლო დიდ ფსიქოლოგთაგან – ზ. ფროიდი და ბ. სკინერი. საინტერესოა უზნაძის აზრი, რომელიც თავისუფლებისა და განსაზღვრულობის იდეების შერიგებას ცდილობს. იგი თავისუფლების განცდას ქცევის რეალური თავისუფლების გამოხატულებად მიიჩნევს, თუმცა იმასაც უშვებს, რომ იგი ილუზია აღმოჩნდეს. განიხილავს რა ნების თავისუფლების პრობლემას ფსიქოლოგიის ჭრილში, იგი ასეთი ილუზიის გამომწვევი მიზეზების გარკვევას მოითხოვს [5].</p>
<p> უნდა ვაღიაროთ, რომ ამ საკითხის პირდაპირი და ცალსახა გადაწყვეტის გზა, როგორც ჩანს, არ არსებობს. წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი უკვე დიდი ხანია, მოხსნილი იქნებოდა დღის წესრიგიდან. სინამდვილეში, როგორც ზემოთ დავრწმუნდით, ნებელობითი ქცევის ფენომენოლოგიური აკომპანიმენტი სხვადასხვა ვოლიტურ-ემოციური განცდების მთელი თაიგულია.</p>
<p> თვითაქტივობისა და გარკვეული დამოუკიდებლობის განცდა ადამიანური ქცევების საკმაო ნაწილს მართლაც ახლავს თან. მაგრამ აქტიურობის ფენომენოლოგია, თავისთავად, თავისუფლების გამოხატულება ვერ იქნება. ფსიქიკა საზოგადოდ აქტივობაა, მით უფრო – ცნობიერი ფსიქიკა. თვითაქტივობის განცდა იმას გვეუბნება, რომ ადამიანი ფლობს ფსიქიკურ ინსტრუმენტებს ქცევის რეგულაციისთვის. ფსიქიკა გენეზისის თვალსაზრისით სხვა ფუნქციის მტარებელი არც არის. ეს რეგულაცია გარემოსთან შეგუებაა, მაგრამ, ამავე დროს, მისგან ერთგვარ დისტანცირებასაც გულისხმობს იმ მხრივ, რომ გარემო ქცევას პირდაპირ კი არ განსაზღვრავს, არამედ ფსიქიკური აპარატის გაშუალებით. რეფლექსია ფსიქიკური აქტივობის შესახებ ცნობებს გვაწვდის. ამიტომ ცნობიერების, ობიექტივაციის დონეზე მიმდინარე ქცევებს მეტ-ნაკლებად ახასიათებს გარემოსაგან დამოუკიდებლობისა და თვითაქტივობის ნიშანი, მაგრამ ეს არ ნიშნავს ნებელობის თავისუფლებას თუნდაც იმიტომ, რომ ობიექტივირებული და ნებელობითი აქტივობა მთლიანად არ ემთხვევა ერთმანეთს. ქცევის ოპერაციული პრობლემების გადასაჭრელად მიმართულ კოგნიტურ აქტივობას შეიძლება თან ახლდეს თვითაქტივობისა და დამოუკიდებლობის განცდა, მაგრამ ის არ არის ნებელობითი და, შესაბამისად, არც თავისუფალი. ასეთია ფსიქიკური აქტივობის მეორე დონეზე, ობიექტივაციის პლანში მიმდინარე თეორიული ქცევა, რომელიც მართებულადაა მიჩნეული მთლიანად დეტერმინირებულ აქტივობად [4].</p>
<p> საინტერესოა, რომ ნებელობითი ქცევის შემთხვევაშიც კი განცდა არ არის მხოლოდ დამოუკიდებლობის ნიშნით აღბეჭდილი. უზნაძე ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის მონაცემებზე დაყრდნობით ასეთ სურათს გვიხატავს: ნებელობის აქტს თან ახლავს სპეციფიკური განცდა, რომელიც უეჭველი აქტიურობისა და უეჭველი პასიურობის, დამოკიდებულების ერთგვარი ნაზავია. უზნაძე მართებულად სვამს საკითხს იმის თაობაზე, თუ სუბიექტში მიმდინარე რა პროცესების ანარეკლი შეიძლება იყოს ასეთი განცდა. მისი პასუხი ასეთია: ნებელობის აქტი იმაზე მიუთითებს, რომ «ამ მომენტში სუბიექტში განწყობა აღმოცენდა, რომელიც მის შემდგომ ქცევას დაედება საფუძვლად და გარკვეული გზით წაიყვანს მას. მაშასადამე, სუბიექტს აქამდე «არ უნდოდა» თითქოს და აი ახლა უკვე «უნდა» და «უნდა ნამდვილად», რადგანაც განწყობა ნამდვილად მხოლოდ ახლა შეიქმნა მასში. ამ განწყობის შექმნა მისი საქმეა. ამდენად, იგი უეჭველად აქტიურია; და ბუნებრივია, რომ იგი ამ აქტივობას განიცდის კიდეც. მაგრამ იგი ხომ პირდაპირ ვერ მოქმედებს განწყობაზე, რომ ეს უკანასკნელი ნებისმიერ შეცვალოს, გამოიწვიოს ან აღკვეთოს, არამედ იგი იდეური სიტუაციის საშუალებით მოქმედებს მასზე. ხოლო როდის გამოიწვევს ეს იდეური სიტუაცია განწყობას, ეს სრულიად არაა სუბიექტის სურვილზე დამოკიდებული; მას მხოლოდ დადასტურება შეუძლია, მოხდა მასში მის მიერ შუალობით გამოწვეული ცვლილება, თუ არა» [5; 219].</p>
<p> აქ არ შევუდგებით ამ პასაჟის ყველა ნიუანსის გარჩევას. აღვნიშნავთ მხოლოდ, რომ განწყობის, მისი ფაქტორებისა და დამოკიდებულობის განცდის ურთიერთმიმართება არსებითად აუხსნელი რჩება. მართლაც, ნებელობის თავისუფლებაზე მსჯელობისას უზნაძე მიუთითებს, რომ ნებელობის სუბიექტი ყველა ფაქტორს ფლობს, იგი თავისუფალია იმდენად, რამდენადაც მის ნებას ექვემდებარება როგორც მაღალი მოთხოვნილებები (ვინაიდან ისინი მე-სია), ისე სიტუაციაც (რამდენადაც იგი მისი წარმოსახვის მოქმედების შედეგია). ამ ფაქტორების გააქტიურება და თავმოყრა განწყობის შექმნას ნიშნავს. ე.ი. იდეური სიტუაციის შექმნით პიროვნება განწყობასაც ქმნის. ეს პროცესი მთლიანად მის ნებაზეა დამოკიდებული; განწყობა «სუბიექტის დამოუკიდებელი აქტივობის ნაყოფია» [5; 222]. მაგრამ მაშინ საიდანღა ჩნდება დამოკიდებულების განცდა? ზემოთ მოყვანილ ამონარიდში მოცემული ვითარება ძნელად წარმოსადგენია: გამოდის, რომ სუბიექტმა თვითონ შექმნა განწყობის ფაქტორები, ახლა კი იმას ელოდება, რომ ვიღაც ან რაღაც, მათზე დაყრდნობით და მისგან დამოუკიდებლად, განწყობას აღმოაცენებს. პასიურობისა და დამოკიდებულების განცდა, თითქოს, სუბიექტის ასეთი გაურკვევლობის შედეგია.</p>
<p> როგორც არ უნდა იყოს, თავისთავად ასეთი განცდის არსებობა ძალიან ნიშანდობლივია. ე.წ. თავისუფლების განცდა არ ყოფილა განცდა მხოლოდ თავისუფლებისა. ანგარიშგასაწევია ისიც, რომ ნებისყოფისთვის სპეციფიკურ «მე უნდა»-ში აშკარად ჩანს ვითარებებზე, ღირებულებებზე, წესებზე, ნორმებზე და კანონებზე დამოკიდებულების მომენტი. ნებელობითი ქცევის მომზადებისა და შესრულების დროს ადამიანს ხშირად უჩნდება საკუთარ თავზე ძალადობის განცდა. მაშინ, რა განსხვავებაა იძულებასა და ნებელობას შორის? უზნაძე ფიქრობს, რომ პირველ შემთხვევაში სხვის ბრძანებას ვასრულებთ, ხოლო მეორეში – საკუთარი თავისას. «მაგრამ თავის მიმართ ბრძანება – ბრძანება აღარ არის: იგი მოთხოვნილებაა იმის გაკეთებისა, რისი გაკეთების მოთხოვნილებაც სუბიექტს ამ მომენტში არა აქვს. იგი მე-ს მოთხოვნილებათა ხელმძღვანელი როლის შეგნებაა» [5; 234]. ეს წინააღმდეგობრივი და პარადოქსული მსჯელობა ააშკარავებს იმ სირთულეს, რაც უზნაძის მიერ ნებელობის მოტივაციის ბუნების გარკვევას უკავშირდება. ჯერ ერთი, იმის გაკეთების მოთხოვნილება, რისი გაკეთების მოთხოვნილება ახლა არა გაქვს, უბრალოდ არ არსებობს. შემდეგ – მაღალ მოთხოვნილებათა ხელმძღვანელი როლის შეგნება აქტუალური მოთხოვნილება კი არ არის, არამედ – აზრი, იდეა. და ბოლოს, თუ ნებელობითი ქცევა პიროვნებაში მართლაც ხელმძღვანელი როლის მქონე მე-ს მოთხოვნილებებით აღიძვრება, ენერგეტიკული პარადიგმის თანახმად, იგი იმპულსური ქცევა ყოფილა, სადაც თავისუფალ ნებაზე ლაპარაკი საერთოდ არ შეიძლება.</p>
<p> მაღალ მოთხოვნილებებთან დაკავშირებული გაუგებრობები მათი სხვა ცნებით შეცვლის ტენდენციას აჩენს. ასეთ ცნებად «განწყობის ანთროპულ თეორიაში» ფიქსირებული განწყობაა წარმოდგენილი [4]. სხვათა შორის, ამ მოსაზრებას სერიოზულად განიხილავს ბარამიძეც და მიაჩნია, რომ ამით კიდევ ერთი ხიდი გაიდება უზნაძისა და ჩხარტიშვილის შეხედულებებს შორის. კერძოდ, იგი ეთანხმება აზრს, რომ მე-ს მაღალი მოთხოვნილებები, არსებითად, პიროვნების ფასეულობათა, ობიექტურ ღირებულებათა პერსონიფიცირებულ სისტემას წარმოადგენს. ისინი ქცევის განმსაზღვრელი ფაქტორების ფუნქციას ასრულებენ და მოტივის არჩევას განაპირობებენ. მაგრამ აქ მთავარია გაირკვეს, რა ფსიქიკურ ფორმაში არსებობს ეს «პერსონიფიცირებული» მოტივაციური ფაქტორი და რაში მდგომარეობს მისი, როგორც ქცევის ერთერთი დეტერმინანტის, რეალური ფუნქცია. იგი შეიძლება იყოს უბრალოდ იდეა ღირებულების შესახებ და, ამდენად, ყოველგვარ მამოძრავებელ ძალას მოკლებული. ამ შემთხვევაში სხვა ძალის მონახვა დაგვჭირდება, რომელიც უზნაძისეული მაღალი მოთხოვნილებისაგან სრულიად განსხვავებულ მოვლენად წარმოგვიდგება (როგორც ეს ჩხარტიშვილთანაა). ხოლო, თუკი იგი მართლაც ქცევის რეალური განმსაზღვრელი ძალის მტარებელი მოტივაციური წარმონაქმნია, მაშინ საჭიროა იმის ჩვენება, რას ცვლის არსებითად მისი ჩანაცვლება თუნდაც ფიქსირებული ან დისპოზიციური განწყობის ცნებით, როგორც ამას «ანთროპული თეორია» გულისხმობს. ამაზე არაერთხელ გამოვთქვით ჩვენი მოსაზრება [15].</p>
<p> ან ფიქსირებული განწყობა ნამდვილი განწყობაა და, მაშასადამე, უზანაძის თანახმად, აქტუალიზებისას ავტონომიურად განსაზღვრავს ქცევას, ან კიდევ იგი მხოლოდ შინაგანი ფაქტორია გაწყობისა, ანუ იგივე ფუნქციას ასრულებს, რასაც მე-ს მოთხოვნილება, ე.ი. მისი ფუნქციონალური ექვივალენტია. ამ შემთხვევაში ე.წ. მე-ს მაღალ მოთხოვნილებათა არააქტუალობასთან დაკავშირებული სირთულე ძალაში დარჩება.</p>
<p> ამრიგად, სპეციფიკური ადამიანური ქცევის ფენომენოლოგიური სურათი, როგორც წესი, რთულია და არაერთმნიშვნელოვანი. მის საფუძველზე იძულებითი და ნებელობითი ქცევის გამიჯვნაც კი ჭირს. მით უფრო არ უნდა იყოს სადავო, რომ ქცევის თანმხლები განცდები მისი რეალური თავისუფლების მაჩვენებლად ვერ გამოდგება. ამაში დასარწმუნებლად შთაგონებული მოქმედების ფაქტების ანალიზიც კმარა. მართლაც, უამრავმა ექსპერიმენტულმა გამოკვლევამ აჩვენა, რომ პოსტჰიპნოზური შთაგონების შემდეგ ადამიანები ასრულებენ დავალებულ თუ «ნაბრძანებ» მოქმედებას სრულიად დარწმუნებულნი იმაში, რომ თვითონ არიან ამ აქტივობის ინიციატორები, რომ ეს მათი საკუთარი გადაწყვეტილებაა. როცა მათ ეკითხებიან ამ ქცევის მიზეზის შესახებ, ისინი გარკვეულ ახსნას პოულობენ და, რაც მთავარია, თვითონაც სჯერათ ამისა. ექსპერიმენტების დამკვირვებელთათვის ნათელია, რომ თავისუფალი ნება ვერ იქნება იმ ცდისპირთა ქცევის წარმმართველი, რომელთაც არ ახსოვთ, როგორ დააპროგრამეს ისინი ჰიპნოზის დროს. აშკარაა, რომ ამ შემთხვევაში განცდას შეცდომაში შეჰყავს ადამიანები, ვინაიდან მათი ქცევა თავისუფლების გამოხატულება ნამდვილად არაა. აქედან იმის თქმა შეიძლება, რომ ნებისყოფის თავისუფლების რეალური არსებობის დასამტკიცებლად თვითაქტივობისა და თავისუფლების განცდაზე მინიშნება არაფრის მომცემია. ფენომენოლოგიური არგუმენტი ამ პრობლემას დადებითად ვერ გადაწყვეტს, პირიქით, მას უფრო ბუნდოვანს ხდის.</p>
<p> სპეციალურ ლიტერატურაში აღწერილია საკმაოდ ბევრი ფაქტი, როცა ადამიანი ასრულებს მოქმედებას და არ განიცდის, რომ ეს მისი თავისუფალი ნების რეალიზაციაა. აქედან ჩნდება მოსაზრება, ხომ არ არის ნების თავისუფლება საერთოდ ილუზია? საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა (განსაკუთრებით ნეირომეცნიერებათა) წარმომადგენლები დაჟინებით ეძებენ ამ კითხვაზე პასუხს და მიაჩნიათ, რომ უკვე შეიძლება მასზე დადებითი პასუხის გაცემა [30]. ისინი ეყრდნობიან უახლესი მეთოდებით მოპოვებულ ექსპერიმენტულ მონაცემებს, რომლებიც მეტყველებენ, რომ ტვინში არსებობს ზონა, რომელიც პასუხისმგებელია გადაწყვეტილებაზე და აქტიურდება მანამ, სანამ ადამიანი გააცნობიერებს თავის გადაწყვეტილებას. საკითხის პირველმა მკვლევარმა, ფიზიოლოგმა ბ. ლიბეტმა ამ წინმსწრებ პროცესებს «მზაობის პოტენციალი» უწოდა. ცდებში, სადაც ნეიროპროცესების გამზომ ხელსაწყოებზე მიერთებულ ცდისპირს ევალება დააჭიროს ღილაკს დროის ნებისმიერ მომენტში, როცა ის ამას გადაწყვეტს, მზაობის პოტენციალის გაზომვით ხერხდება იმაზე ადრე განისაზღვროს ადამიანის გადაწყვეტილება, სანამ ამას მისი განცდა დაადასტურებს. მეტიც, დადგენილია, რომ მზაობის პოტენციალის გაზომვით შესაძლებელია წინასწარ ზუსტად განვსაზღვროთ, რა გადაწყვეტილებას მიიღებს ადამიანი ექსპერიმენტულ ვითარებაში, სადაც რამდენიმე ალტერნატივიდან ხდება არჩევანის გაკეთება. ეს ზოგჯერ გადაწყვეტილებამდე რამდენიმე წამით ადრეც კი ხერხდება [29].</p>
<p> ამრიგად, გადაწყვეტილება ასეთი თუ ისეთი მოქმედების შესახებ გაცილებით უფრო ადრე მწიფდება, ვიდრე ცნობიერებაში გაჩნდება ნებელობის სპეციფიკური განცდა – «მე ნამდვილად მინდა (უნდა)» განვახორციელო ეს. მაშასადამე, არჩევანის (გადაწყვეტილების) საფუძველი, მისი მიზეზი რაღაც არაცნობიერი პროცესებია. აქ საუბარია იმაზე, რომ ადამიანმა არ იცის თავისი გადაწყვეტილების (ქცევის) ნამდვილი მიზეზების შესახებ და ცნობიერების მონაცემებს მიაწერს ასეთი მიზეზის როლს, ანუ განცდაზე დაყრდნობით მცდარად აფასებს თავის ქმედებას თავისუფლად, საკუთარი მე-დან, ცნობიერებიდან გამომდინარედ. ეს იდეა ჯერ კიდევ სპინოზამ გამოთქვა:</p>
<p> «ადამიანები მხოლოდ იმ მიზეზით მიიჩნევენ თავს თავისუფლად, რომ თავიანთ მოქმედებებს შეიგნებენ, მიზეზები კი, რომლითაც ისინი განისაზღვრება, არ იციან» [20; 460]. ცნობილი ფსიქოფიზიოლოგი პ. სიმონოვიც არსებითად ამ იდას იცავს. არსებობს ისეთი შინაგანი პროცესები, რომლებიც ზემოქმედებენ ცნობიერებაზე, მაგრამ თვითონ არ შეიძლება იქნან გაცნობიერებული. ამ პროცესების გაცნობიერებული შედეგი ადამიანს ეჩვენება მოულოდნელად, არაფრიდან წარმოქმნილად და ე.ი. ინდეტერმინირებულად. სიმონოვი თავისუფლების ამ ილუზიის გამომწვევი გაუცნობიერებელი მიზეზების სახით, ცხადია, ნერვულ პროცესებს ასახელებს [19]. აქეთკენ იხრებიან სხვა ნევროლოგებიც.</p>
<p> ფსიქოლოგებისთვის სულაც არ არის აუცილებელი, რომ ცნობიერების საფუძვლად და მის განმსაზღვრელ ერთადერთ ინსტანციად ნერვული პროცესები მიიჩნიონ. ფსიქოლოგიამ თავისი ახსნები, შეძლებისამებრ, საკუთარ სფეროში – ფსიქიკაში უნდა ეძებოს. ამიტომაა აუცილებელი ისეთი ფსიქოლოგიური სისტემის შექმნა, სადაც მოქმედება და ცნობიერება წინმსწრები არაცნობიერი ფსიქიკური პროცესებით იქნება განსაზღვრული. ფსიქოლოგიური თეორიების უმეტესობაში ასეთი რამ ან სულ არ არის ნაგულისხმევი, ან კიდევ ეს მოსაზრება ბუნდოვანი და არაკონცეპტუალიზებული იდეის სახითაა მოცემული (როგორც, მაგალითად, თანამდროვე კოგნიტივიზმშია) [24]. ამ მხრივ სიღრმის ფსიქოლოგია ბევრად უკეთ გამოიყურება, მაგრამ იგი იმდენად დაშორებულია საბუნებისმეტყველო-ექსპერიმენტულ პარადიგმას, რომ მისი ცნებების მეცნიერული ვალიდობა სერიოზულ ეჭვებს აღძრავს [3].</p>
<p> განწყობის თეორიის მიხედვით, ყოველგვარი განცდის, მათ შორის ნებელობასთან დაკავშირებული ცნობიერი განცდების მიზეზი ან საფუძველი არის სათანადო მოქმედების მზაობის მთლიანობითი მდგომარეობა – განწყობა (ძალიან ნიშანდობლივია, რომ ნევროლოგებმაც ცნობიერი ქმედების წინმსწრებ მდგომარეობას მზაობის პოტენციალი უწოდეს). განწყობა არაცნობიერი ფსიქიკური წარმონაქმნია, რომლის აღმოცენებისა და მოქმედების კანონზომიერებანი უკვე საკმაოდ კარგადაა შესწავლილი ქართულ ფსიქოლოგიურ სკოლაში. უზნაძეს მიაჩნდა, რომ, თუ ნების თავისუფლების განცდა ილუზია აღმოჩნდება, აუცილებელი იქნება ამ ილუზიის ფსიქოლოგიური საფუძვლის გარკვევა. მისივე თეორიიდან გამომდინარე, ასეთი საფუძველი მხოლოდ განწყობა შეიძლება იყოს, განწყობა, რომლითაც უზნაძე ფსიქიკური ცხოვრების ყველა შინაარსის წარმოქმნარეალიზაციას ხსნიდა, მათ შორის – ილუზიებისაც. სწორედ ე.წ. «განწყობის ილუზიების» ექსპერიმენტული კვლევით შეძლო უზნაძემ განწყობის უმთავრესი მახასიათებლების გამოვლენა და თავისი თეორიის ემპირიული ბაზის შექმნა.</p>
<p> არსებობს ნებელობის თავისუფლების განცდის ახსნის სხვა ფსიქოლოგიური მცდელობაც. ამოსავალი აქაც იგივეა – ქცევის რეალური მიზეზი და მისი სუბიექტური განცდა ერთმანეთს არ ემთხვევა. ოღონდ ამ შემთხვევაში ნამდვილი და მოჩვენებითი მიზეზების ძიება მოტივაციის სფეროში ხდება. ბ. ალახვერდოვი და ე. ილინი დაახლოებით მსგავს მოსაზრებას გამოთქვამენ [10][14]. რაიმე ამოსავალი მიზეზი იწვევს მოთხოვნილების ფორმირებას, იგი თავის მხრივ ხდება მისთვის საჭირო ობიექტისა და დაკმაყოფილების ხერხების ძიების მიზეზი; ამ ძიების პროცესში გამოვლინდება ვითარებები, რომლებიც უშუალოდ განსაზღვრავენ ერთი ვარიანტის შეწყნარებასა და სხვების უარყოფას. ამრიგად, «მოტივაციური პროცესის ბოლო ეტაპი – მოთხოვნილების დაკმაყოფილების ობიექტისა და ხერხის არჩევა – აღმოჩნდება შორსმდებარე პირველადი მიზეზისაგან და თითქოს მისგან დამოუკიდებელი (რაც «არჩევანის თავისუფლების» განცდას იძლევა) და ამასთანავე დეტერმონირებულიც, ოღონდ უკვე სხვა მიზეზებით» [14; 26]. დეტალებში რომ არ ჩავღრმავდეთ, ეს მსჯელობა წააგავს ზემოთმოყვანილს, სადაც მოთხოვნილებისა და ქცევის საგნების განსვლის მოვლენა საჭიროების განცდის წარმოქმნის ერთერთი მექანიზმის სახით დავახასიათეთ.</p>
<p> ამასთან ერთად, იმის უარყოფაც არ შეიძლება, რომ რამდენად ილუზორულიც არ უნდა იყოს თავისუფლების განცდა, ის უთუოდ დადებით როლს თამაშობს პიროვნული ადაპტაციის თვალსაზრისით. ამას აჩვენებს ატრიბუციისა და თვითკონტროლის კვლევები. დადასტურებულად ითვლება, რომ თუ ადამიანები თავისი მოქმედების მიზეზად საკუთარ თავს კი არა, გარე ვითარებას მიიჩნევენ, ქცევის პიროვნული კონტროლის ეფექტურობა საგრძნობლად მცირდება. მრავალი ექსპერიმენტული გამოკვლევა ჩატარდა იმის საჩვენებლად, თუ რა ზემოქმედებას ახდენს აქტივობის ხასიათსა და ნაყოფიერებაზე ცდისპირის რწმენა, რომ მას შეუძლია თავისი ქცევის გაკონტროლება. მათი შედეგების განზოგადებისას მკვლევარები შემდეგ დასკვნამდე მიდიან: «იმის განცდა, რომ ყველაფერი კონტროლს ექვემდებარება, ილუზია, რომ ყველას შეუძლია გააკეთოს საკუთარი არჩევანი, პოზიტიურ და განმსაზღვრელ როლს თამაშობს ცხოველქმედების ხელშეწყობის პროცესში. თავისუფლების ილუზიის მოცილება უმტკივნეულოდ, არასასურველი შედეგების გარეშე, შეუძლებელია» [25; 425-426]. საფიქრებელია, რომ ამიტომაც არის ნების თავისუფლების იდეა ასეთი სიცოცხლისუნარიანი.</p>
<p> ზემოთ მოყვანილი მსჯელობები და ემპირიული მონაცემები, ცხადია, არაა საკმარისი ნების თავისუფლების ცალსახა უარყოფისთვის. სავსებით შესაძლებელია, რომ ეს პრობლემა, ი. კანტის თქმისა არ იყოს, საერთოდ არ ექვემდებარება მეცნიერულ გადაწყვეტას. ჩვენ მხოლოდ იმის ჩვენება გვსურდა, რომ ფენომენოლოგიური არგუმენტი არ ადასტურებს არც თავისუფლების და არც ნებელობის სპეციფიკური ენერგეტიკის არსებობას.</p>
<p> ამრიგად, საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ ფენომენოლოგიური ასპექტი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია ნებელობის ფსიქოლოგიაში. მასთან უშუალო კავშირში დაისმის და წყდება ნებელობის თეორიის ორი ძირეული საკითხი: ნებელობის დინამიკური წყაროსა და ნების თავისუფლებისა. ქართულ ფსიქოლოგიურ სკოლაში ნებელობისთვის სპეციფიკურად ორი სახეობის განცდაა მიჩნეული: «მე მინდა» (უზნაძე) და «მე უნდა» (ჩხარტიშვილი). შესაბამისად ორი თვალსაზრისი არსებობს იმის შესახებ, თუ რა აღძრავს ნებელობით ქცევას: უზნაძის მიხედვით, ესაა მაღალი მოთხოვნილებები, ჩხარტიშვილის თანახმად კი ნებისყოფას ავტონომიური ენერგეტიკული წყარო ასაზრდოებს. ბარამიძე შეეცადა ნებელობის ფენომენოლოგიის ორი თვალსაზრისის შერიგებას: ქცევის მოსამზადებელი ნაწილი «მე უნდა» განცდას დაუკავშირა, ხოლო მისი შესრულება – «მე მინდა»-ს. ეს შეხედულება ბევრ წინააღმდეგობას აწყდება. მთავარი ისაა, რომ არაა გათვალისწინებული რეალური ფენომენოლოგია: გადაწყვეტილებისას წარმოქმნილი საჭიროების განცდა მისი სისრულეში მოყვანისას სურვილად არ გადაიქცევა.</p>
<p> ნებელობითი ქცევის დინამიზაციის საკითხი განცდებზე დაყრდნობით ვერ გადაწყდება – განცდა უშუალოდ არ მიუთითებს მის უკან მოქმედი დინამიკური ძალის ფსიქოლოგიურ ბუნებაზე. მიგვაჩნია, რომ ყველა ქცევას ერთიანი ენერგეტიკული საწყისის დიფერენციაციის გზით გაჩენილი მოთხოვნილებები კვებავს. ქცევის ფენომენოლოგიური სურათი კი დამოკიდებულია მრავალი შინაგანი და გარეგანი ფაქტორის ურთიერთზემოქმედებაზე. აქ ვოლიტურემოციური განცდების მთელი კონტინუუმია – დაწყებული სურვილიდან, დამთავრებული იძულებით. საჭიროების ანუ «მე უნდა»-ს განცდას, მაგალითად, იწვევს ვითარება, როდესაც ქცევისა და მოთხოვნილების საგნები ერთმანეთს არ ემთხვევა (ე.წ. ინსტრუმენტული ქცევა), ან ქცევის პოლიმოტივაციურ სისტემაში წარმოქმნილი სხვადასხვა კოლიზია და ა.შ. საზოგადოდ კი განცდებს ქცევის განწყობა აჩენს. განწყობის თეორიაში ბევრი ბუნდოვანებაა იმასთან დაკავშირებით, თუ რა შინაარსისა და სტრუქტურისაა ნებელობითი აქტივობის თითოეული პერიოდის საფუძვლადმდებარე განწყობა.</p>
<p> ფენომენოლოგიური არგუმენტი არც ნების თავისუფლების პრობლემის გადასაწყვეტად გამოდგება. თავისუფლების განცდა მაშინაც იჩენს თავს, როცა ქცევა სუბიექტის ნებით არ არის განსაზღვრული, (მაგალითად, პოსტჰიპნოზური შთაგონების დროს). ფილოსოფოსების მიერ დასმულ შეკითხვაზე, ხომ არ არის ნების თავისუფლების განცდა ილუზია, ნეირომეცნიერებათა ზოგიერთი წარმომადგენელი, უახლეს გამოკვლევებზე დაყრდნობით, დადებითად პასუხობს. ეს გამოკვლევები თავისუფალი ნების ციტადელის – გადაწყვეტილების წინმსწრებ და მის განმსაზღვრელ არაცნობიერ პროცესებზე მიანიშნებს. მათი დახასიათება ზედმიწევნით კარგად შეიძლება განწყობის ცნებით. უზნაძის მიხედვით ხომ განწყობა ყოველგვარი ქცევის და ცნობიერი განცდის, მათ შორის ილუზორულის, ფსიქოლოგიური საფუძველია.</p>
<p align="right">ირაკლი იმედაძე</p>
<p align="right"><em>წიგნიდან: <a rel="follow" href="https://www.qwelly.com/group/ebooks/forum/topics/gamokvlevebi" title="გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში"><strong><font color="red">გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში</font></strong></a></em></p>
<p></p>
</div>
<hr width="33%"/><p>[1] დაწვრილებით ეს ანალიზი მოცემულია სხვაგან [30].</p>
<p>[2] ს ეპიზოდი მაგალითია ე.წ. ჩართული ქცევისა (ტელეფონზე ლაპარაკი და სამსახურისკენ სიარული ხომ სხვადასხვა ქცევებია), რაც საკმაოდ ხშირია ყოველდღიური აქტივობის პროცესში. ეს ქცევითი რეალობა ამავე წიგნში არის გაანალიზებული (იხ.: ქცევის პოლიმოტივაცია).</p>
<p>[3] მომავალში სპეციალური ანალიზია ჩასატარებელი ე.წ. «განწყობის მესამე ფაქტორის» დინამიკის გასარკვევად. იგი უნდა დაეყრდნოს ამ ფაქტორის უფრო ხარისხიან დახასიათებას. კერძოდ, ადამიანის ოპერაციული შესაძლებლობები შეიძლება დაიყოს ფუნქციონალურად და ინსტრუმენტულად. ფუნქციონალურშესაძლებლობებს არსებითად შეადგენს ინდივიდის ანატომიურ-ფიზიოლოგიური, ფსიქოფიზიოლოგიური და სენსომოტორული თვისებები, აგრეთვე სუბიექტის უნარები და მიდრეკილებები. განსაზღვრავენ რა მოქმედების ბუნებრივ ჩარჩოებსა და საზღვრებს ორგანიზმის მხრიდან, ისინი წარმოადგენენ ყოველგვარი ქცევის კონსტიტუციურ-ფუნქციონალურ საფუძველს.ინსტრუმენტულიშესაძლებლობები აერთიანებს ფიზიკური და სოციალური გარემოს საგნებთან, მოვლენებთან თუ ტექნოლოგიურ საშუალებებთან მოპყრობისა და ურთიერთობის ცხოვრების პროცესში შეძენილ ხერხებს, ანუ ყოველივე იმასთან, რაც შეადგენს ადამიანის განწყობისა და ქცევის სიტუაციას. ინსტრუმენტული შესაძლებლობები გამოცდილების გზით ყალიბდება და შედგება ცოდნა-ჩვევებისაგან.</p>
<p>[4] სხვათა შორის, ცნობიერების თეორიული სამუშაოს ამ ორ სახეობაზე უზნაძისაგან დამოუკიდებლად მიუთითა შ.ნადირაშვილმა და განასხვავა ერთმანეთისაგან რაციონალური და პოზიციური აზროვნება [12]. საფიქრებელია, რომ უზნაძის აღნიშნულ მოსაზრებათა გათვალისწინება ამ საინტერესო ანალიზს უფრო გაამდიდრებდა.</p>
<p>[5] თავის დროზე ჩვენ მიერ გადაწყვეტილების მიღების მოდელების გარკვეული ანალიზი შესრულდა მაშინ არსებული მასალის საფუძველზე [30]. მას მერე ბევრი ახალი ემპირიული მონაცემი და თეორიული მოსაზრება გაჩნდა [20].</p>
<p>[6] დაწვრილებით ამ საკითხის შესახებ იხილეთ ამავე კრებულში: «ნებელობითი ქცევის ფენომენოლოგიია»</p>
<p>[7] ჩვენი შეხედულებით, თუ მოთხოვნილების და მოტივის ცნებები არ არის გაიგივებული და თუ ქცევისა და მოტივის ერთმნიშვნელოვანი შესატყვისობის თეზისიდან ამოვდივართ, ასეთი ვითარება პოლიმოთხოვნილების გამოხატულებად უნდა მივიჩნიოთ და არა პოლიმოტივაციისა [30].</p>
<p>[8] შედარებით მოკლედ ეს თვალსაზრისი გადმოცემულია აგრეთვე მოცემულ კრებულში შემავალ გამოკვლევაში: «ადამიანის ქცევის მოტივაციის დინამიკური მოდელი და სუბიექტივაცია».</p>
<p>[9] მოტივაციის პროცესის დინამიკური ასპექტები გაშუქებულია ამავე წიგნში: «ადამიანის ქცევის დინამიკური მოდელი და სუბიექტივაცია».</p>
<p>[10] სხვათა შორის, უზნაძეც ჩაერთო ამ საკითხის განხილვაში. მისი კომენტარის მიხედვით, ნ. ახს იმისთვის საყვედურობენ, რომ მისი «ცდა არჩევანს არ ეხება, რადგან ცდისპირი ინსტრუქციით ღებულობს მას. საყვედური უმართებულოა: არჩევანი ინტელექტუალური აქტია და ნებელობის ექსპერიმენტში მას მხოლოდ აქსესუარის როლი შეიძლება დაეკისროს» [7; 59]. ჯერ ერთი, გასარკვევია არჩევანის აქტის სტატუსი ნებელობის პროცესში და ის, თუ რამდენად გამართლებულია მის არავოლიტურ, წმინდადინტელექტუალურბუნებაზე საუბარი. მაგრამ, ასეც რომ იყოს, ზელცის საყვედური არჩევანს კი არა, გადაწყვეტილებას ეხება. იგი მართლაც უკვე მიღებულია მანამ, სანამ ცდისპირი დავალების შესრულებას დაიწყებს და თავის განცდებზე მოგვიყვება. ასე, რომ სინამდვილეში რასთანაა დაკავშირებული აღნიშნული ფენომენოლოგია, სულაც არ არის ნათელი.</p>
<p>[11] განცდის ერთადერთი ტრანსფორმაცია, რომელიც შემჩნეულია ნებელობის ექსპერიმენტული კვლევისას, ეხება იმას, რომ გადაწყვეტილებამდე სუბიექტი უმწეობას, ყოყმანს, აგზნებულობას განიცდის; გადაწყვეტილების შემდეგ კი მასში გარკვეულობის, სიმყარისა და დამშვიდების განცდები ისადგურებს [5]. ასეთი ფენომენოლოგიური სურათი ზოგჯერ მართლაც არსებობს, მაგრამ ის არ უნდა იყოს უნივერსალური. ამაზე თუნდაც პოსტგადაწყვეტილებისეული დისონანსის კვლევა მიუთითებს [22][23], მაგრამ აქ არსად ჩანს რაიმე იმის მსგავსი, რომ «მე უნდა» «მე მინდა»-ში გადაიზარდა.</p>
<p>[12] მეორე შემთხვევაში ლაპარაკია «პრაქტიკული ქცევის განწყობაზე», რაც არ არის ზუსტი, ვინაიდან გადაწყვეტილების შემდეგ მიღებული განწყობა შეიძლება თეორიული ქცევისაც იყოს. უზნაძის ცნობილი მაგალითი რომ დავიმოწმოთ [5], კონცერტზე წასვლის ნაცვლად სახლში დარჩენისა და სამეცნიერო ნაშრომზე მუშაობის განწყობა, ისევე როგორც შესაბამისი ქცევა, არა პრაქტიკული, არამედ თეორიულია.</p>
<p>[13] ამ წერილში ვერ ჩავღრმავდებით ნებელობითი ქცევის განწყობისეული რეგულაციის საკითხში. ეს ანალიზი ფართოდ გვაქვს წარმოდგენილი სხვაგან [15]. მასში დასაბუთებულია, რომ გადაწყვეტილებამდელ მოტივაციის პროცესს უსათუოდ ესაჭიროება თავისი განწყობისეული საფუძველი. დახასიათებულია ასეთი განწყობის შესაძლო ფაქტორები.</p>
<p>[14] ეგზისტენციალური ფილოსოფიისა და ფსიქოლოგიის კვალდაკვალ, ადამიანის (პიროვნების) არსებით და გამორჩეულ ნიშნად თავისუფლების აღიარება შეიძლება ძალიან მიმზიდველად გამოიყურებოდეს მორალის ან პოლიტიკის გადასახედიდან, მაგრამ ემპირიული მეცნიერების თვალთახედვით ეს ითხოვს პასუხს კითხვაზე, როგორარისშესაძლებელითავისუფალი (ინდეტერმინირებული) პროცესის (მოვლენის) მეცნიერულიშესწავლა? არც ფილოსოფოს და არც ფსიქოლოგ ეგზისტენციალისტებს ამაზე რამდენადმე გარკვეული პასუხი არ გააჩნიათ. ეს უკანასკნელნი ხომ აკადემიურ ფსიქოლოგიაში დამკვიდრებულ მეთოდებს (ექსპერიმენტული, კორელაციური, სტატისტიკური და ა.შ. მეთოდები) უნდობლობას უცხადებენ ან საერთოდ უარყოფენ [4][20]. ეს გასაგებიცაა. ექსპერიმენტი მიზეზობრივ კავშირებს ადგენს; სადაც ექსპერიმენტია და კანონზომიერება იქ თავისუფლებისთვის ადგილი აღარ არის (ცხადია, თუ ის შემთხვევითობის მნიშვნელობით არაა გაგებული). ოღონდ საქმე ისაა, რომ ექსპერიმენტული მონაცემების გარეშე ვერც განწყობის ფსიქოლოგია (თუნდაც ანთროპული) იარსებებს. ამრიგად, ალტერნატივა ასეთია: ანდეტერმინიზმი, სციენტისტურიმიდგომისსხვაპრინციპებიდაგანწყობისფსიქოლოგია, ანთავისუფლება, ჰუმანიტარულიმიდგომისსხვაპრინციპებიდაეგზისტენციალურიფსიქოლოგია.</p>
<p>[15] თუ შემოქმედება ხელოვნებაა (რასაც ანთროპული თეორია ამტკიცებს), მაშინ სიტუაციური გეგმის შედგენა ვერ მოინათლება შემოქმედებად (ახლის ქმნადობად) და თავისუფლებად.</p>
<p>[16] ამაზე მიუთითებდა მრავალი მოაზროვნე, რომელიც ნებელობის თავისუფლების საკითხს იკვლევდა. მაგალითად, შოპენჰაუერის მიხედვით თვითცნობიერება გვიდასტურებს, რომ ჩვენ შეგვიძლია ვაკეთოთ ის, რაც გვწადია, გვინდა. მაგრამ შეგვიძლია კი არ გვინდოდეს ის, რაც მოცემულ მომენტში გვინდა? ასეთი კითხვის დასმა იგივეა, რაც იმის გამოძიება, შეგვიძლია თუ არა ვიყოთ სხვანაირი, ვიდრე ვართ [3]. ჰოლბახი წერდა: «თუ შევძლებთ, ვიპოვოთ ჩვენი მოქმედების ჭეშმარიტი აღმძვრელი მიზეზები, დავრწმუნდებით, რომ ისინი ყოველთვის წარმოადგენენ ჩვენი სურვილებისა და ნდომების აუცილებელ შედეგს, რომლებზეც არასდროს არა გვაქვს ძალაუფლება. თქვენ თვლით თავს თავისუფლად, ვინაიდან აკეთებთ ყველაფერს, რაც გინდათ. მაგრამ თავისუფლები ხართ, გინდოდეთ ან არ გინდოდეთ, გსურდეთ ან არა გსურდეთ? განა არ იბადებიან თქვენი სურვილები და მისწრაფებები საგნებისა და თვისებებისაგან, რომლებიც არანაირად არ არიან თქვენზე დამოკიდებულნი» [17; 304-305]. იგივე აზრს იმეორებს ვინდელბანდი [16] და სხვები. რასაკვირველია, ჩვენ შეგვიძლია წინ აღვუდგეთ ამა თუ იმ აქტუალურ მოთხოვნილებას, მაგრამ ისევ სხვა მოთხოვნილების (თუ ღირებულების) გამოისობით და მისი ძალის მეშვეობით. სუბიექტს (პიროვნებას) არა აქვს სხვა, მოტივაციური წარმონაქმნებისაგან განსხვავებული აღძვრითი პოტენციალი. პიროვნებაში ისეთი ავტონომიური ძალის დაშვება, რომელიც არ არის არც მაღალი მოთხოვნილება, არც ინტერიორიზებული ღირებულება ან გაფიქსირებული განწყობა, უკეთეს შემთხვევაში ვოლუნტარიზმია, უარესში – მისტიციზმი.</p>
<p>[17] მ. არნოლდი ამბობდა – ყველა არჩევანს თავისი მიზეზი აქვს, მაგრამ ეს მიზეზი ამომრჩეველშიაო, როგორც მოტივი. ვ. ფრანკლი ასეთ მიზეზებს ახასიათებს როგორც სუბიექტურ საფუძვლებს და საზრისებს, რომლებიც მოტივების სახით მოქმედებენ. როგორც პრაქტიკოსი ფსიქოთერაპევტები, რომელთაც რეალურ ქცევასთან აქვთ საქმე, ეგზისტენციალისტი ფსიქოლოგები ნათლად ხედავენ, რომ ქცევის ახსნა მხოლოდ ადამიანის «თავისუფალი ნებით», რომელსაც უპირობოდ შეუძლია აირჩიოს ყველაფერი, «რაც კი მოესურვება», არა მხოლოდ თეორიულადაა უმართებულო, არამედ პრაქტიკულადაც არაპროდუქტიული. ამიტომ დეტერმინიზმთან გაიგივებული კაუზალობის ნაცვლად მათ ქცევის მოტივირებულობისპრინციპი შემოაქვთ. ადამიანის გადაწყვეტილება და ქცევა მიზეზობრივად კი არ არის გამოწვეული გარეგანი ფაქტორებით, არამედ შინაგანად არის გაპირობებულიმოტივებით [31]. მ. ბოსი პირდაპირ ამბობს – სულიერ დაავადებას არ გააჩნია მიზეზები; მას მხოლოდ მოტივები აქვს. ადამიანურ სამყაროში მიზეზები საერთოდ არ მოქმედებს; აწმყო მოტივირებულიაწარსულითდაარადეტერმინირებული [38].</p>
<p>[18] დეტერმინიზმის კატეგორია არ მოიაზრება, როგორც მხოლოდ მიზეზობრიობა (მით უმეტეს მექანიკური). დეტერმინიზმიგულისხმობსმოვლენათაშორისკანონზომიერიდააუცილებელი (არაშემთხვევითი) კავშირებისარსებობისაღიარებას. თვით კავშირის სახე შეიძლება მრავალნაირი იყოს: კორელაციური, ფუნქციური, სტატისტიკური, სისტემური, გენეტიკური, აგრეთვე ლოგიკური და ტელეოლოგიური (კავშირი მნიშვნელობებს შორის, სხვადასხვა სახის გამომდინარეობა და განსაზღვრულობა, მათ შორის მიზნით ან საფუძვლით გაპირობებულობა) [2][3][26][28][30].</p>
<p>[19] დაწვრილებით ამაზე იხილე მოცემულ წიგნში: «ადამიანის ქცევის მოტივაციის დინამიკური მოდელი და სუბიექტივაცია».</p>
<p>[20] «შენიშვნების რვეულში» ვხვდებით ასეთ ჩანაწერს: «ალბათ არის მდგომარეობა, როცა სუბიექტს გარკვეული დომინანტური განწყობა არა აქვს, რომ ქცევაში ის გაიშალოს. შეიძლება იყოს ასეთი გარდამავალი, უგანწყობო მდგომარეობა, როცა მდგომარეობა ჯერ კიდევ არაა გარკვეული ... ასეთ შემთხვევაში სუბიექტის ქცევას ალბათ ქაოტური ხასიათი ექნება ... არც ერთ განწყობას არ აქვს მოპოვებული დომინანტური მდგომარეობა და სუბიექტი აღარწარმოადგენსპიროვნებას» [13ბ; 76]. აღწერილი ვითარება ზუსტი გაგებით მაინც არ ჩაითვლება უგანწყობო მდგომარეობად, მაგრამ მთავარი ისაა, რომ მას არაფერი აქვს საერთო პიროვნების მიერ წარმართულ ნებელობით პროცესთან. იქსადაცპიროვნებააღარარის, არცნებელობაარსებობს.</p>
<p>[21] წინააღმდეგ შემთხვევაში ობიექტივაციის პლანში წარმართული ყველა ქცევა ნებელობითი აღმოჩნდება, რამდენადაც მათი განწყობა ნებელობის ჩარევით აქტუალიზდება. ეს ამ მოდელს ეკოლოგიურად არავალიდურს ანუ რეალობასთან შეუსატყვისად აქცევს, ვინაიდან იმის მტკიცების ტოლფასი იქნება, რომ ცნობიერებით გაშუქებული ყოველგვარი აქტივობა ნებელობის ფუნქციის გამოვლინებაა [7].</p>
<p>[22] აუცილებელია იმის აღნიშვნა, რომ მთელი ეს კონსტრუქცია განწყობის სტატიკური სტრუქტურის ფარგლებშია აზრიანი. დინამიკური მოდელის თანახმად ქცევის პროცესში გაჩენილი ყოველგვარი პრობლემის მოგვარება ერთიანი და მუდმივმოქმედი განწყობის სტრუქტურის დაზუსტებისა და კორექციის საფუძველზე ხდება.</p>
<p>[23] იხილე მოცემულ წიგნში: «ნებელობითი ქცევის ფენომენოლოგია».</p>
<p>[24] ეს შეფასება, როგორც აღვნიშნეთ, გარკვეულად შეესაბამება სინამდვილეს, თუმცა გაკეთებული იმდენია, რომ ამის უბრალო კონსტატაცია საკმარისი არ არის.</p>
<p>[25] განწყობის ფსიქოლოგია უკვე კარგა ხანია აღარ არის მონოლითური სისტემა, მასში არის სხვადასხვა მიმდინარეობები. არსებობენ ორთოდოქსალური «უზნაძისტები»; არიან ისეთები ვინც ახალ გზებს ეძებენ და ცვლილებები შეაქვთ, ავითარებენ დ. უზნაძის თეორიულ კონსტრუქციებს. ასეთთა რიგში ერთ-ერთი პირველი უდავოდ არის შოთა ნადირაშვილი. მაგრამ არიან სხვებიც და ეს რეალობაა, რომელზე თვალის დახუჭვა არ შეიძლება. მაგალითად არსებობს ხაზი, ორიენტაცია შალვა ჩხარტიშვილისა, რომელმაც გაამდიდრა განწყობის თეორიის ანალიზი და შექმნა ე.წ. «განწყობის დინამიკური სტრუქტურის მოდელი», რომელიც პრინციპულად უპირისპირდება დონეების სტატიკურ მოდელს (დ. უზნაძე, შ. ნადირაშვილი). მისი ავტორის გარდაცვალების შემდეგ იგი ერთგვარად ჩრდილში მოექცა, მაგრამ ამჟამად სულ უფრო მეტ მომხრეს იძენს. ამ მოდელის ევრისტულობაში ადვილად დარწმუნდება ყველა, ვინც თუნდაც იმ კრებულს გადაშლის, რომელშიც თავად დ. ნადირაშვილის წერილია განთავსებული.</p>
<p>[26] ავტორი იმით კმაყოფილდება, რომ იმოწმებს საღვთო წერილს, «სადაც ნათქვამია, რომ ღმერთმა ადამიანი შექმნა თავისი თავის სახედ და ხატად, მას მისცა თავისუფლება თვითონ მიიღოს გადაწყვეტილება, აირჩიოს ცხოვრების გზა და პასუხი აგოს საკუთარ საქმიანობაზე» [10; 188]. ურიგო არ იქნებოდა, რომ ამ თეოლოგიურ მტკიცებას მეცნიერული არგუმენტაციაც დამატებოდა.</p>
<p>[27] ავტორი ალბათ არ აცნობიერებს, რომ პიროვნებისთვის საკუთარი ავტონომიური ძალის მიწერა, რაც თითქოს მისი თავისუფლების გამოხატულებაა, არსებითად, მეორე ძალის დაშვებაა და, მაშასადამე, შ. ჩხარტიშვილის პოზიციის გამეორება. ამასთან საეჭვოა, რომ იგი იზიარებდეს შ. ჩხარტიშვილის შეხედულებას, რომელიც წერილში ფაქტობრივად იგნორირებულია.</p>
<p>[28] ბოლო ხანს ამ საკითხით დაინტერესდა მ. მაღრაძე და მოგვცა მისი საინტერესო ანალიზი. ამავე დროს ზოგი რამ საკამათოა, კერძოდ მტკიცება, რომ განწყობის სუბიექტური ფაქტორის საფუძვლმდებარე განწყობის პრობლემა მკვლევართათვის შეუმჩნეველი დარჩა. ეს არ შეესაბამება სინამდვილეს (იხილე თუნდაც [3]).</p>
<p>[29] 2 ზ. ვახანია ემპირიული კვლევის საფუძველზე ადასტურებს, რომ «შეგრძნების საფეხურიც კი არ შეიძლება იყოს მხოლოდ ფიზიკურ-ფიზიოლოგიური დონისა». «სწორედ აქედან, განწყობის ჩამოყალიბებაში ჩართული შეგრძნების ფსიქიკურ-განცდითი (ოღონდ ქვეცნობიერი) შინაარსიდან იწყება ფსიქოლოგია» [1; 49].</p>
<p>[30] აზრი დაეკარგება ქცევის ფსიქოლოგიისთვის, თუმცა ძალიანაც საინტერესო საკითხია კერძო მიმართულებისთვის – აღქმის ფსიქოლოგიისთვის.</p>
<p>[31] აღქმაზე, როგორც ქცევაზე საუბარი შესაძლებელია იმ იშვიათ შემთხვევაში, როცა აღმოცენდება და კმაყოფილდება საკუთრივ აღქმის პროცესთან დაკავშირებული მოტივაცია. მაგალითად, ადრეული ბავშვობის ე. წ. ჭვრეტის პერიოდში, ან კიდევ დაკვირვების აქტივობის განხორციელებისას. ოღონდ აქაც, ქცევისა და ფსიქიკური პროცესის გაიგივება პირობითია. საქმე ისაა, რომ პრაქტიკულად ყველა ქცევის შესრულება ფსიქიკური პროცესების ერთობლიობას გულისხმობს, ვინაიდან 1) ისინი აქტივობის მიზანშეწონილებისთვის აუცილებელ განსხვავებულ ფუნქციას ასრულებენ და 2) თვით ფსიქიკური პროცესები არიან ერთმანეთში «შეზრდილები». მაგალითად, დაკვირვების ფორმაში მიმდინარე აღქმაში გარკვეულად ყურადღებაც მონაწილეობს, მეხსიერებაც და აზროვნებაც.</p>
<p>[32] ქცევის «მუშა» აღწერითი მოდელის მისაღებად შემდგომი კვლევაა საჭირო, რათა გაირკვეს კრიტერიუმები, რომლებიც სარწმუნოდ მიგვანიშნებენ აქტივობის ნაკადში ახალი ინტენციონალური ხაზის (ქცევის) გაჩენის ფაქტზე.</p>
<p>[33] სწორედ ტრანსფორმაცია და არა მხოლოდ დიფერენციაცია. ეს უკანასკნელი დამახასიათებელია განწყობის დინამიკისთვის ერთი ქცევის ფარგლებში. ე. წ. «სტიმულაციური ხატები», მაგალითად, განწყობას უფრო დიფერენცირებულს ხდის. მაგრამ როცა რადიკალურად იცვლება აქტივობის ინტენციონალური მხარე, მისი მოტივაციური შინაარსი, ეს უკვე ტრანსფორმაციაა. მუშაობის ნაცვლად სასეირნოდ წასვლის გადაწყვეტილებას აქტუალური განწყობის ასეთი ტრანსფორმაცია უძღვის წინ.</p>
<p>[34] ეს დებულება უზნაძის მიერ არაცნობიერის ფსიქოანალიზური თეორიის კრიტიკული განხილვის საფუძველზე იქნა ფორმულირებული. ამ ანალიზის დამაჯერებლობა ცალკე საკითხია [1].</p>
<p>[35] უზნაძე გარდაიცვალა შემოქმედებითი ცხოვრების ზენიტში, როდესაც მისი თეორია განვითარების სრულიად ახალ ეტაპზე გადიოდა. ამას თვალნათლივ ადასტურებს მისი «შენიშვნების რვეული» [12]. აქ მოცემულია უზნაძის მიერ 1944-49 წლებში გაკეთებული ჩანაწერები, რომლებიც ეხება განწყობის თეორიის პრინციპულ საკითხებს. რაც მთავარია, კარგად ჩანს, როგორ სინჯავს ავტორი მათი გადაწყვეტის სხვადასხვა გზებს; ერთსა და იმავე პრობლემაზე ზოგჯერ საკმაოდ განსხვავებულ მოსაზრებებს გამოთქვამს. უზნაძეს რომ ამ სამუშაოს დასრულება დასცლოდა, დღეს მოხსნილი იქნებოდა ბევრი კითხვის ნიშანი, რომელიც განწყობის თეორიის მიმართ დაისმის; არ იარსებებდა ინტერპრეტაციის ამდენი მცდელობა და პრეტენზიები მისი «წაკითხვის» ერთადერთ ჭეშმარიტ ვარიანტზე.</p>
<p>[36] აღსანიშნავია, რომ მსგავს დაკვირვებებს ეყრდნობა ბრენტანოს მოწაფე და მისი «ინტენციონალურ-ფენომენოლოგიური» ხაზის გამგრძელებელი კ. შტუმფი, როდესაც ამტკიცებს, რომ ფუნქცია (აქტი) და მისი შინაარსი ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად იცვლება. ამიტომ ისინი არა თუ ერთიან პირველად ცნობიერებას ქმნიან, არამედ სხვადასხვა მეცნიერების, კერძოდ, ფსიქოლოგიისა და ფენომენოლოგიის საგანს შეადგენენ [2].</p>
<p>[37] ეს უნდა გავითვალისწინოთ, თუ გვსურს უზნაძის თეორიის ფარგლებში დავრჩეთ. უზნაძის მიხედვით, განწყობა თუნდაც იმიტომ არ შეიძლება ცნობიერი იყოს, რომ ამ შემთხვევაში იგი კერძო ფსიქიკური მოვლენის სახეს მიიღებს. ცნობიერებას მარტო ასეთ მოვლენებთან (აზრები, გრძნობები, ხატები...) აქვს საქმე. თანამედროვე ფსიქოლოგიაში გამოყოფილია უფრო რთული შემადგენლობის ფსიქიკური მოვლენები, მაგალითად კოგნიტურ-ემოციური, ან კოგნიტურ-მოტივაციური (მათზე, სხვათა შორის, თვით უზნაძეც მიუთითებს). არსებობს სამკომპონენტიანი ფენომენებიც, მაგალითად, ატიტუდები. მაგრამ, ყველა მათგანი მაინც კერძო ფსიქიკურ მოვლენად რჩება და, უზნაძის მიხედვით, განწობის ცნობიერ ფორმად ვერ ჩაითვლება.</p>
<p>[38] მაგალითად, სხვადასხვა ცდებში სითხიანი ჭურჭლის ნაწილს, სადაც პარამეციები დაცურავენ, ანათებენ და, ამავე დროს, ათბობენ ან ატარებენ დენს. მალე ინფუზორიები იწყებენ შეგროვებას უსაფრთხო ჩაბნელებულ ნაწილში და იქ იმის შემდეგაც რჩებიან, რაც დამთავრდება მათი «დასჯა». ანუ ცხოველებმა, რომლებიც აქამდე გულგრილნი იყვნენ განათებულობის მიმართ, დაიწყეს უპირატესობის მინიჭება ჭურჭლის უსაფრთხო ნაწილისადმი უარყოფითი განმტკიცების არქონის შემთხვევაშიც. ეს, ფაქტობრივად, პირობითი რეფლექსია [19].</p>
<p>[39] ამ საკითხის ნათელყოფას სპეციალური კვლევა ესაჭიროება.</p>
<p>[40] აქ, არსებითად, საუბარია იმ სირთულეზე, რომელიც განწყობის «ობიექტური» ფაქტორის მიმართ თვით თეორიის ავტორმა გააცნობიერა და რომელსაც შემდგომში «აღქმის პარადოქსი» დაერქვა: განწყობის აღმოცენებას სიტუაციის აღქმა უნდა უსწრებდეს, რომელიც, თავის მხრივ, განწყობის გარეშე ვერ განხორცილდება. ამ წინააღმდეგობის დაძლევის დღემდე არსებული არც ერთი მცდელობა (მათ შორის უზნაძისაც) დამარწმუნებლად არ გამოიყურება. პერსპექტიული ჩანს ამ საკითხის ე.წ. «განწყობის დინამიკური მოდელის» საფუძველზე გააზრება, რაც რამდენჯერმე გაჟღერდა სხვადასხვა ავტორის მიერ, მაგრამ ჯერ-ჯერობით გაფორმებული სახით არ ყოფილა წარმოდგენილი (იხ. ამ წიგნში: «ვარიაციები განწყობის სტრუქტურის დინამიკური მოდელის თემაზე»). აქ მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ, რომ მოცემულ კონტექსტში აღქმის პარადოქსზე ვისაუბრებთ არა იმდენად ახალი აქტუალური გაწყობის წარმოქმნის, რამდენადაც საზოგადოდ «პირველი განწყობის» აღმოცენების კუთხით, ე.ი. არა აქტუალგენეზის, არამედ ფილოგენეზის თვალსაზრისით.</p>
<p>[41] მოთხოვნილების ფსიქიკურ რეპრეზენტაციაზე უზნაძე ამ კონტექსტში სულ არ საუბრობს, რაც ძნელი ასახსნელია იმიტომ, რომ მოთხოვნილების შესახებ ფსიქიკური შეტყობინების აუცილებლობაზე, არსებითად, იგივე ლოგიკა ვრცელდება, რაც სიტუაციაზე.</p>
<p>[42] აქ გასათვალისწინებელია, რომ ფროიდი, რა თქმა უნდა, იცნობდა არაცნობიერის ტრადიციულ გაგებას, მათ შორის ჰერბარტის გაგებასაც, რომელსაც სწორედ ზედმიწევნით შეეფერება ფორმულა «განცდა მინუს ცნობიერება».</p>
<p>[43] ამას ხაზი უნდა გაესვას, რადგან განწყობის ფსიქოლოგიაში ასეთი პოზიციაა გავრცელებული, თითქოს «უზნაძის ხელმძღვანელობით ჩატარებული ექსპერიმენტული ძიების საფუძველზე მტკიცდება, რომ ფიქსირებული განწყობა წარმოადგენს არაცნობიერი ფსიქიკურის არსებობის ერთადერთ ფორმას» [2; 53]. ასეთი კატეგორიული მტკიცების საფუძველი სამწუხაროდ არ არსებობს. ფიქსირებული განწყობის მოდალური ექსპერიმენტებიც კი არ აჩვენებენ არაცნობიერის (განწყობის) ონტოლოგიურ სახეს და მით უფრო იმას რომ ის არაცნობიერი ფსიქიკის ერთადერთი ფორმაა. აღქმის ილუზია ცნობიერების ილუზიაა. ჩვენ მხოლოდ ვარაუდებს გამოვთქვამთ იმ პროცესების ბუნების თაობაზე, რომლებიც ასეთი ცნობიერების მიღმა მიმდინარეობენ და მას განაპირობებენ.</p>
<p>[44] ეს სერიოზულ შრომას მოითხოვს, რაშიც გამოყენებულ უნდა იყოს პიროვნების თეორიათა ურთიერთშედარების არსებული სქემები. მაგალითად, ჰიელისა და ზიგლერის გამოყოფილი ზოგიერთი პარამეტრის მიხედვით ფროიდის თეორიას ახასიათებს უკიდურესი დეტერმინიზმი, ირაციონალობა, კონსტიტუციონალიზმი, ჰომეოსტატურობა, ადამიანის ბუნების შეუცვლელობისა და შეუმეცნებადობის ნიშნები [33]. ძნელი დასანახი არ არის, რომ ამ პარამეტრების მიხედვით უზნაძის პოზიცია ნაკლებ რადიკალური და უფრო შეწონასწორებულია. ყოველ შემთხვევაში, იგი საკმაოდ განსხვავდება ფროიდის პოზიციისაგან და ზოგჯერ მას უპირისპირდება კიდეც. იგივე ითქმის ჰოლისა და ლინდსეის ცხრილის მიმართაც [32]. უზნაძის თეორიას ამ პარამეტრების მიხედვით ფროიდის სისტემისაგან არსებითად განსხვავებული პროფილი აქვს.</p>
<p>[45] აქ სიტყვა «პათოლოგიური» ალბათ მოთხოვნილების დაკმაყოფილების ფრუსტრაციასთან დაკავშირებით იხმარება, თორემ თავისთავად არაფერია პათოლოგიური იმაში, რომ «ფიზიკურად მომწიფებულ გოგონაში ამოქმედდა სქესობრივი ლტოლვა (მოთხოვნილება), მან მისი ამ ლტოლვის ობიექტიც იპოვა» [2; 65]. ამის შედეგად სავსებით ბუნებრივად წარმოიქმნა სათანადო განწყობა, რომელშიც თავისთავად არაფერია პათოლოგიური. სხვა ამბავია, რომ ისინი შეიძლება გახდნენ პათოგენური.</p>
<p>[46] კერძოდ, გაჩნდება საკითხები ქცევაში ჩართულ განსხვავებულ მოთხოვნილებათა და მათ შესაბამის განწყობათა არსებობის და ფუნქციონირების წესთან დაკავშირებით [24].</p> ქცევის პოლიმოტივაციაtag:www.qwelly.com,2018-09-20:6506411:Topic:13401472018-09-20T15:44:20.058Zლაშაhttps://www.qwelly.com/profile/lshisa
<h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;"><strong>ქცევის პოლიმოტივაცია</strong></h2>
<p align="center"><img alt="ქცევა, მოტივაცია, პოლიმოტივაცია, ფსიქოლოგია, იმედაძე, Qwelly, polimoivacia, qceva imedadze, fsiqologia" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064213654?profile=original" title="ქცევის პოლიმოტივაცია" width="650"></img></p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><p> ადამიანის ქცევის აღწერა, როგორც ქცევის ზოგადი თეორიის მნიშვნელოვანი მხარე, პირველ ყოვლისა ქცევის სტრუქტურის გარკვევას გულისხმობს. ქცევის შემადგენლობაში შესაძლებელია ორი სტრუქტურული ბლოკის გამოყოფა: გარეგანი სტრუქტურა ანუ ფორმა და შინაგანი სტრუქტურა ანუ შინაარსი. პირველს შეადგენს აქტივობის ის ერთეულები, რომელთა…</p>
</div>
<h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;"><strong>ქცევის პოლიმოტივაცია</strong></h2>
<p align="center"><img title="ქცევის პოლიმოტივაცია" alt="ქცევა, მოტივაცია, პოლიმოტივაცია, ფსიქოლოგია, იმედაძე, Qwelly, polimoivacia, qceva imedadze, fsiqologia" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064213654?profile=original" width="650"/></p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><p> ადამიანის ქცევის აღწერა, როგორც ქცევის ზოგადი თეორიის მნიშვნელოვანი მხარე, პირველ ყოვლისა ქცევის სტრუქტურის გარკვევას გულისხმობს. ქცევის შემადგენლობაში შესაძლებელია ორი სტრუქტურული ბლოკის გამოყოფა: გარეგანი სტრუქტურა ანუ ფორმა და შინაგანი სტრუქტურა ანუ შინაარსი. პირველს შეადგენს აქტივობის ის ერთეულები, რომელთა მეშვეობითაც ხორციელდება ქცევა; ესენია: მოქმედებები და ოპერაციები. მეორეში შედის ყველა ის მოვლენა თუ ცვლადი, რომელიც აპირობებს ქცევის აღძვრასა და დინამიზაციას, მის მიმართულებას და მის პიროვნულ მნიშვნელობას ან სუბიექტურ ღირებულებას. მოთხოვნილება პირდაპირ თუ გაშუალებულად ქცევის ყველა ამ ასპექტს უკავშირდება. ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ მოთხოვნილება ქცევის შინაგანი სტრუქტურის, მისი შინაარსის განმსაზღვრელი ძირითადი ფაქტორია. მართლაც, თუ გვსურს ქცევის შინაარსეული დახასიათება, პირველ რიგში სწორედ იმ მოთხოვნილების ძიებას ვიწყებთ, რომელსაც ეს ქცევა აკმაყოფილებს. ამასთან, სავსებით შესაძლებელია აღმოჩნდეს, რომ ასეთი მოთხოვნილებები ერთზე მეტია, რომ ქცევას მოთხოვნილებათა გარკვეული სისტემა უკავშირდება. კონკრეტული ქცევის სრულყოფილი აღწერა ამ სისტემის ყველა ელემენტის გამოვლენასა და მათი ურთიერთკავშირის ხასიათის გარკვევას ითვალისწინებს.</p>
<p> რამდენიმე მოთხოვნილებით ქცევის დეტერმინირებულობის მოვლენა პოლიმოტივაციის სახელწოდებითაა ცნობილი. იგი სავსებით დადასტურებული ფაქტია. სხვადასხვა ქცევების, კერძოდ, შემოქმედების, ინტელექტუალური ქმედების, სპორტის, გართობადასვენების შესწავლამ გამოავლინა მათი პოლიმოტივაციური ბუნება. ემპირიულმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ადამიანის ქცევის ისეთი წამყვანი ფორმები, როგორიც სწავლა და შრომაა, პრაქტიკულად ყოველთვის პოლიმოტივირებულია. ერთი სიტყვით, პოლიმოტივირებულობა ტიპური ადამიანური ქცევის ძალზე გავრცელებული და, შესაძლოა, უნივერსალური თვისებაა [3][5].</p>
<p> ამავე დროს აქვე საგანგებოდ აღვნიშნავთ, რომ მოცემულ შრომაში პოლიმოტივაციის ფენომენის აღწერის გასამარტივებლად მოთხოვნილებას და მოტივს სინონიმებად ვხმარობდით, მაგრამ პრინციპში ჩვენ მომხრეები ვართ ეს ტერმინები ქცევის სხვადასხვა მხარეებს, სხვადასხვა ფუნქციებს და შესაბამისად, განსხვავებულ მოვლენებს დავუკავშიროთ. ყოველი მოთხოვნილება ცოცხალი ორგანიზმებისთვის დამახასიათებელი თვითაქტივობის პირველადი და ზოგადი უნარის საგნობრივი კონკრეტიზაციაა, რომელიც, როგორც დინამიკური მდგომარეობა, ქცევას აღძრავს და მიმართავს თავის საგანზე. მოტივი ქცევის შინაარსთანაა დაკავშირებული, მის მნიშვნელობას, ღირებულებას გამოხატავს და სუბიექტურად ამართლებს მას. მოტივი, როგორც ქცევის საერთო სუბიექტური ღირებულება, კონკრეტული ქცევის ყველა ასპექტის (მათ შორის მოთხოვნილებისეულის) შეფასებით იქმნება და ქცევას სრულად შეესატყვისება. გადაწყვეტილება ამ ქცევის სუბიექტური ღირებულების ანუ მოტივის საფუძველზე გამოიტანება, ე.ი. ყველა ქცევას ერთი მოტივი აქვს. რამდენი მოტივიცაა იმდენივეა ქცევა. დაწვრილებით ეს თვალსაზრისი სხვაგან გვაქვს დასაბუთებული[8] [7]. ამ თვალსაზრისის მიხედვით, ერთი ქცევის რამდენიმე მოთხოვნილებით აღძვრის მოვლენის ქვემოთ მოყვანილ დახასიათებას, რომელიც პოლიმოტივაციის ფენომენის სახელით იქნება აღნიშნული, პოლიმოთხოვნილებისეულობის ტერმინი უფრო შეესაბამება. აქ ჩვენ მხოლოდ ფსიქოლოგიაში დამკვიდრებულ ტრადიციას ვუწევთ ანგარიშს. მაგრამ ამავე ნაშრომის მეორე ნახევარში ისეთ ქცევით რეალობასაც შევეხებით, რომელსაც ტერმინი პოლიმოტივაცია ზედმიწევნით ზუსტად გამოხატავს: რამდენიმე ერთდროულად მომქმედი მოტივი, ანუ ორი და მეტი სიმულტანურად განხორციელებული ქცევა, რომელსაც თავისი მოტივი აქვს.</p>
<p> საზოგადოდ, პოლიმოტივაციის მოვლენა არსებითად აიხსნება პიროვნების მრავალგანზომილებიანობით; იმით, რომ ადამიანი სხვადასხვა მიმართებით უკავშირდება სინამდვილეს და აქვს მოთხოვნილებათა მდიდარი და რთული სისტემა. ამ სისტემის ბევრი წევრი მეტ-ნაკლებად აქტუალურ მდგომარეობაში იმყოფება. აქედან გამომდინარე, ცალკე ქცევის პოლიმოტივირება სავსებით ბუნებრივია და გასაგები, ვინაიდან ცხადია, რომ თუ არსებობს სიტუაციური და ოპერაციული შესაძლებლობები, სუბიექტი ყოველი მოცემული ქცევის შემთხვევაში შეეცდება, დააკავშიროს იგი რაც შეიძლება მეტ მოთხოვნილებასთან. ხშირად ეს გაუცნობიერებლადაც ხდება. პოლიმოტივირებული ქცევა მოტივაციის თვალსაზრისით მაქსიმალურად ოპტიმალური ქცევაა.</p>
<p> პოლიმოტივაციის მოვლენის გააზრება შესაძლებელია მხოლოდ ისეთი თეორიული მოდელების ფარგლებში, რომლებშიც პიროვნების მოტივაციური სფერო მრავალრიცხოვან და მრავალფეროვან მოთხოვნილებათა სახითაა წარმოდგენილი. მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში იძენს აზრს და მნიშვნელობას საკითხი ერთ ქცევაში მოთხოვნილებათა თანამონაწილების შესახებ. მაგალითად, ფსიქოანალიზის მოტივაციურ კონცეფციაში ასეთი საკითხი არ დადგება. პიროვნების მოტივაციური სფეროს მრავალფეროვნების ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზული ანალიზი ჰ. მიურეის ეკუთვნის [17]. მან წინ წამოსწია მოთხოვნილებათა ურთიერთმიმართების საკითხი და მის კონტექსტში პოლიმოტივაციის მოვლენასაც შეეხო.</p>
<p> მიურეიმ გამოკვეთა აქტუალური მოთხოვნილებების ურთიერთმოქმედების ოთხი სახე: გაბატონება, კონფლიქტი, შერწყმა და დაქვემდებარება. გაბატონების შემთხვევასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როცა ერთ-ერთი მოთხოვნილება ინტენსიობის ისეთ დონეს აღწევს, რომ მისი დაკმაყოფილების გადადება შეუძლებელი ხდება (მაგ., ტკივილი, შიმშილი, წყურვილი და სხვა). მისი მინიმალური დაკმაყოფილება აუცილებელი პირობაა სხვა, ერთდროულად მოცემული მოთხოვნილებების აქტივობაში გამოსავლენად.</p>
<p> მოთხოვნილებები კონფლიქტურ მდგომარეობაშია, როდესაც დაახლოებით თანაბარი ინტენსივობის ორი ან მეტი მოტივაციური ძალა მოითხოვს აქტივობის წარმართვას სხვადასხვა მიმართულებით. მოთხოვნილებათა შორის კონფლიქტი მათი დაკმაყოფილების პრიორიტეტს ეხება და იგი გაბატონების წინა ვითარებაა.</p>
<p> იმ შემთხვევაში, როდესაც ერთი ქცევის ფარგლებში კმაყოფილდება რამდენიმე მოთხოვნილება, ლაპარაკია მოთხოვნილებათა შერწყმაზე. და ბოლოს, თუ ერთი მოთხოვნილება ემსახურება მეორის დაკმაყოფილებას, ხელს უწყობს მის რეალიზაციას, უნდა ვილაპარაკოთ ერთი მოთხოვნილების მიერ მეორის დაქვემდებარების შესახებ. ძნელი დასანახი არ არის, რომ მოთხოვნილებათა ურთიერთქმედების ეს ოთხივე ვარიანტი არ ქმნის ქცევის პოლიმოტივაციის მოვლენას. ე. წ. გაბატონება პოლიმოტივაციის საპირისპირო – მონომოტივირების ფენომენის გამოვლინებაა. ამ შემთხვევაში ერთი მოთხოვნილება მთლიანად ეუფლება ქცევას და დანარჩენებს რაიმე სახის რეალიზაციის საშუალებას უსპობს.</p>
<p> კონფლიქტიც არ არის პოლიმოტივაცია. აქ მოთხოვნილებები ერთ ქცევაში კი არ ერთიანდება, არამედ განსხვავებული, უფრო მეტიც, ურთიერთდაპირისპირებული ქცევების წყაროებია. ხოლო ე. წ. შერწყმა მთლიანად თავსდება პოლიმოტივაციის ჩარჩოებში, თუმცა კონფლიქტისა არ იყოს, არც შერწყმა გულისხმობს მოთხოვნილებათა შორის სრულ ჰარმონიას. საზოგადოდ ტერმინი «შერწყმა» ერთგვარ უხერხულობას ქმნის, რადგან გულისხმობს ელემენტების ისეთ გაერთიანებას, რომელშიც მათ ეკარგება ინდივიდუალობა და იქმნება ახალი თვისებრიობა (მაგ., ფერების შერწყმა). მოთხოვნილებები კი თავისი გამოკვეთილი საგნობრივი მიმართულობის გამო არ ითქვიფება ერთმანეთში, მათი კონტაქტი არ გვაძლევს ერთ ახალ მოთხოვნილებას. ამიტომ უმჯობესია ვილაპარაკოთ არა შერწყმაზე, არამედ პოლიმოტივაციაზე, რომელშიც მოთხოვნილებები ისეთ სისტემას ქმნის, რომლის ყველა ერთეული თავის სახეს ინარჩუნებს. ქცევის პოლიმოტივირებისას მოთხოვნილებებს შორის საკმაოდ რთული მიმართებები წამოიქმნება იმის მიხედვით, თუ რა სახის მოთხოვნილებები თანამოქმედებს, როგორია თითოეულის ძალა, ქცევასთან კავშირის ხასიათი და სხვა. აქედან გამომდინარე, ქცევის პოლიმოტივაციური სისტემა ყოველთვის გარკვეულად იერარქიზირებულია, რაც კიდეც აისახება მოთხოვნილებათა დაქვემდებარებულობის მიურეისეული ცნებით.</p>
<p> წამყვანი ან დაქვემდებარებული პოზიცია შეიძლება სრულიად განსხვავებული სახის მოთხოვნილებებს ეკავოს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, თუ როგორია ამ მოთხოვნილების კავშირი ქცევასთან. მაგალითად, შინაგანია იგი თუ გარეგანი. პირველ შემთხვევაში მოთხოვნილებები პირდაპირაა დაკავშირებული ქცევის პროცესთან ან მის შედეგთან, მეორეში – არა. როდესაც მოწაფე სწავლობს იმიტომ, რომ მას აინტერესებს ასათვისებელი საგანი, ან საკუთარ შესაძლებლობათა განვითარების მოთხოვნილებას იკმაყოფილებს, მაშინ სწავლის ქცევა შინაგანადაა მოტივირებული. ხოლო როდესაც სწავლა სხვა მიზნებს ემსახურება, ან უბრალოდ დასჯის შიშით წარიმართება, მაშინ იგი გარეგანი მოტივაციითაა აღძრული. უფრო ხშირად კი ქცევის მოტივაციის ეს ორი წყარო თანაარსებობს.</p>
<p> ის, თუ რა ხდება ასეთ დროს, ემპირიული შესწავლის საგანი გახდა. სამწუხაროდ, ექსპერიმენტული კვლევის შედეგები არ გვაძლევს ერთმნიშვნელოვან სურათს. ზოგი მონაცემი თითქოს ადასტურებს, რომ გარეგანი მოტივაციის ჩართვა ქცევაში ასუსტებს შინაგან მოტივაციას. აქედან ზოგჯერ რადიკალური დასკვნები კეთდება ამ მოტივაციური ტენდენციების პრინციპული შეუთავსებლობის, მათი შეჯამების, ან ერთი ქცევის ფარგლებში მათი რაიმე პოზიტიური ურთიერთქმედების შეუძლებლობის შესახებ [8][14]. მაგრამ არსებობს ისეთი მონაცემებიც, რომელთა მიხედვით ქცევაში გარეგანი მოტივაციის ჩართვა არ ასუსტებს, ზოგჯერ კი აძლიერებს კიდეც შინაგან მოტივაციას. არსებობს მითითება იმაზე, რომ ამგვარი ეფექტები ნაწინასწარმეტყველევია ოლპორტისა და ვუდვორთის მოდელებში. განაზოგადებს რა ამ მიმართულებით წარმოებულ კვლევებს, ჰ. ჰეკჰაუზენი აღნიშნავს, რომ მონაცემები შინაგანი და გარეგანი მოტივების ურთიერთგავლენის შესახებ მიღებულია ისეთ ექსპერიმენტულ სიტუაციებში, რომლებშიც ქცევა ან ჭარბად, ან არასაკმარისადაა მოტივირებული [12]. ეს წარმოშობს შემასუსტებელ ეფექტებს და აქედან გამომდინარე, გარკვეულ მოსაზრებებს შინაგანი და გარეგანი მოტივაციის შეუსატყვისობის შესახებ. მაგრამ საფიქრებელია, რომ მოტივაციის ნორმალური დონის პირობებში ერთიანი მოტივაციური სისტემის ამ კომპონენტების ურთიერთმიმართება სხვაგვარი იქნება. აქ შესაძლებელია მოველოდეთ შეჯამების ეფექტებს, რადგან ქცევა იშვიათადაა მოტივირებული მხოლოდ შინაგანი ან მხოლოდ გარეგანი მოტივით. მოთხოვნილებათა ურთიერთქმედების სწორედ ასეთ ვარიანტს ითვალისწინებს ე.წ. მოტივაციის ინსტრუმენტალური მოდელები, რომელთა მიხედვით ქცევის შედეგის საერთო ვალენტობა (ე.ი. მისი სუბიექტური მიმზიდველობა) არის კერძო ვალენტობათა ჯამი (ე.ი. იმ შედეგებისა, რომლებიც მოჰყვება ქცევას მის მიერ სხვადასხვა მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების თვალსაზრისით)[16][20].</p>
<p> საზოგადოდ პოლიმოტივაციის მოვლენა ემპირიულად ძალზე ცუდად არის შესწავლილი. ეს ვითარება იმის შედეგია, რომ თეორიულ პლანში ჯერჯერობით არ არის სათანადოდ აღწერილი, სისტემატიზებული და გააზრებული ამ ფენომენის გამოვლინებათა მთელი სპექტრი. ისევ შინაგანი და გარეგანი მოტივაციის ურთიერთქმედების ეფექტებს რომ დავუბრუნდეთ, მათი არსებითი განხილვა მხოლოდ ქცევისა და მოთხოვნილების ურთიერთმიმართების უფრო ფართო თეორიულ კონტექსტში უნდა მოხდეს. ეს საკითხი კი სრულებითაც არაა გარკვეული. ქცევის ზოგიერთი აღწერითი მოდელი მათი სრული ურთიერთშესატყვისობის პრინციპს ეფუძნება – როგორიცაა მოთხოვნილება, ისეთია ქცევა და პირიქით. ქცევის ფორმები მათთვის სპეციფიკური მოთხოვნილების მიხედვით გამოიყოფა. ამ პრინციპის მკაცრ დაცვას ლოგიკურად შორსმიმავალი თეორიული დასკვნები მოჰყვება, მათ შორის ის, რომ ქცევა შეიძლება მხოლოდ შინაგანად მოტივირებული იყოს. მაგრამ ქცევის ასეთი აღწერა არც ემპირიულ ვითარებას შეესაბამება და არც თეორიას მატებს დამარწმუნებლობას.</p>
<p> ქცევის ბუნება, რა თქმა უნდა, გაპირობებულია მისი საფუძველმდებარე მოთხოვნილებებით. მაგრამ ქცევის კონკრეტული ფორმა და შინაარსი განსაზღვრულია არა მხოლოდ მოტივაციური, არამედ სიტუაციური და ინსტრუმენტული ფაქტორებითაც. გარდა ამისა, ქცევასთან შესატყვისობის თვალსაზრისით თვით მოთხოვნილებებიც ძალზე განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ვიტალურ მოთხოვნილებებს, როგორც წესი, საკუთარი ქცევითი პატერნი აქვს. მაგალითად, შიმშილი საკვების მოპოვების, მომზადების და მიღების მეტ-ნაკლებად განსაზღვრულ აქტივობას უკავშირდება. მაგრამ მრავალ მოთხოვნილებაზე საზოგადოდ არცაა «მიმაგრებული» შესატყვისი ქცევის ფორმა. კავშირი მათსა და ქცევას შორის არ არის ისეთივე ბუნებრივი და ერთმნიშვნელოვანი, როგორც ეს ვიტალურ მოთხოვნილებათა შემთხვევაშია. ისინი რეალიზდებიან სხვადასხვაგვარ ქცევებში. მაგალითად, წარმატების მიღწევის მოთხოვნილება კმაყოფილდება წარმატების მიღწევით ერთმანეთისაგან განსხვავებულ ქცევებში. იგი არ აყალიბებს «წარმატების მიღწევის» დამოუკიდებელ ქცევას. ასეთივე ბუნებას ავლენს სხვა ტიპური ადამიანური მოთხოვნილებები: პრესტიჟის, აფილაციის, დომინირების, ძალაუფლების, სიცოცხლის საზრისის ძიების, თვითაქტუალიზაციის და სხვა. პრესტიჟის მოთხოვნილება შეიძლება მრავალი სახის სოციალური აქტივობით დაკმაყოფილდეს, თვითაქტუალიზაცია კი სხვადასხვა მიზნის მიღწევის პროცესში ხორციელდება. ამგვარი, ჭეშმარიტად ადამიანური მოთხოვნილებები არის პიროვნების ძირეული და მუდმივმოქმედი ტენდენციები, რომლებიც განუწყვეტლად რეალიზდებიან ხან ერთ, ხან მეორე ქცევაში. ამიტომ ისინი, როგორც წესი, თანაარსებობენ სხვადასხვა მოთხოვნილებებთან და მათთან ერთად ქმნიან კონკრეტული ქცევის აღმძვრელების რთულ ანსამბლებს.</p>
<p> მოკლედ შევჩერდეთ მოთხოვნილებათა თანაქმედების რამდენიმე შემთხვევაზე. ხშირად ერთი მოთხონილების აქტუალიზაცია აჩენს სხვა მოთხოვნილებას, რის მერეც ისინი ერთდროულად მოქმედებენ ერთი ქცევის ფარგლებში. ეს ხდება მაშინ, როცა ერთი მოთხოვნილების დაკმაყოფილების სიტუაცია შეიცავს სხვა მოთხოვნილების მასტიმულირებელ მომენტებს. ეს უფრო ხშირად უკავშირდება პირველი მოთხოვნილების დაკმაყოფილების საშუალებებს; ხოლო მათ მიერ სტიმულირებული მოთხოვნილებები საწყის მოთხოვნილებასთან პარალელურად მოქმედებს და საერთო ძალით აღძრავს ქცევას.</p>
<p> ცივილიზებულ ადამიანს არა მხოლოდ კვების მოთხოვნილება აქვს, არამედ ისეთი მოთხოვნილებაც, რომელიც დაკავშირებულია საკვების მიღების ხერხებთან, იმ აქსესუარებთან, საშუალებებთან თუ რიტუალებთან, რომლებიც, როგორც კულტურული ნორმები, არეგულირებენ საკვების მიღების პროცესს. ასეთი მოთხოვნილება აღზრდის პროცესში ფორმირდება და მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს შესაბამისი ქცევის განხორციელებას და სუბიექტურ ღირებულებას. ნორმალურ, ჩვეულებრივ პირობებში იგი თავისთავად კმაყოფილდება და მკაფიოდ არც განიცდება, როგორც კვებით მოთხოვნილებასთან შეწყვილებული ქცევის განსაკუთრებული ფორმა. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, იგი მუდმივად მოქმედებს და ეს შესამჩნევი ხდება მაშინვე, როგორც კი ქცევის სიტუაციაში ამ მოთხოვნილების შეფერხება იწყება. მაშინ იგი დაუყოვნებლივ ამოდის ცნობიერების სფეროში როგორც ფაქტორი, რომელიც დაჟინებით მოითხოვს სუბიექტისაგან თავისი დაკმაყოფილებისთვის აუცილებელი ზომების მიღებას და, მაშასადამე, შესაბამისი ქცევის შეცვლას.</p>
<p> არსებობს მრავალი მოთხოვნილება, რომელთა დაკმაყოფილება მიმდინარეობს სხვა მოთხოვნილებათა ფონზე. მათ მიეკუთვნება ზემოთ აღნიშნული სოციალურ-პიროვნული მოთხოვნილებები. ესაა პიროვნების მუდმივმოქმედი აღმძვრელები, რომელთა რეალიზაცია სხვადასხვაგვარ ქცევაში და, მაშასადამე, სხვადასხვა მოთხოვნილებებთან ერთად ხდება. ხშირია შემთხვევა, როცა სხვა მოთხოვნილებებს შემეცნებითი მოთხოვნილებები უკავშირდება. ისინი სიტუაციურად აღმოცენდებიან პრაქტიკული ქცევის განხორციელების პროცესში და გარკვეულად ურთიერთქმედებენ შესაბამის მოთხოვნილებებთან. მაგრამ პოლიმოტივაციის ყველაზე გავრცელებულ ვარიანტს, ალბათ ის შემთხვევები ქმნის, როდესაც ქცევას ერთდროულად ე. წ. ფუნქციონალური და სუბსტანციური მოთხოვნილებები აღძრავს. ფუნქციონალური მოთხოვნილებები საკუთრივ აქტივობის პროცესით, ფუნქციონირებით კმაყოფილდება, სუბსტანციური კი საგნებითა და მოვლენებით [11]. ყოველი მეტ-ნაკლებად გაშლილი ქცევის განხორციელებაში განსხვავებული ფსიქოფიზიკური ფუნქციები მონაწილეობს. ყველა მათგანს პროცესუალური მხარე და შესაბამისი ფუნქციობის ტენდენცია აქვს. ამიტომ ამა თუ იმ ქცევის სუბსტანციურ მოტივაციას, როგორც წესი, ახლავს და ზურგს უმაგრებს მეტ-ნაკლები ძალის ფუნქციონალური მოტივაცია.</p>
<p> პრინციპულად პოლიმოტივირებულ ქცევებად შეიძლება მივიჩნიოთ ისეთი კოლექტიური სახის ქცევები, რომლებიც სხვა ამოცანებთან ერთად ადამიანური ურთიერთობის აქტუალური მოთხოვნილების დაკმაყოფილებასაც გულისხმობენ. პოლიმოტივირებულ ქცევათა ჯგუფს მიეკუთვნება აგრეთვე გართობასთან, დასვენებასთან, სხვადასხვა გატაცებებთან დაკავშირებული მრავალი ქცევა. მაგალითად, თუ სოკოს კრეფას ან სპორტულ ნადირობას თავისებურ ქცევებად განვიხილავთ, ისინი პრინციპულად პოლიმოტივირებულებად უნდა მივიჩნიოთ, რადგანაც რამდენიმე მოთხოვნილების ერთდროულ დაკმაყოფილებას გულისხმობენ (მათ შორის ფუნქციონალურ-სამოძრაო მოთხოვნიელების, ბუნებასთან ურთიერთობის მოთხოვნილების, მოსაპოვებელი პროდუქტის ღირებულებასთან დაკავშირებული მოთხოვნილების და სხვა). ამგვარი ქცევების მოტივაციურ სისტემაში შემავალ ყოველ მოთხოვნილებას საკუთარი წვლილი შეაქვს იმაში, რომ ქცევის ამ ფორმებს საკუთარი სახე აქვს. თითოეულ ამ მოთხოვნილებას შეუძლია აქტივობის დამოუკიდებელად მოტივირება, მაგრამ მაშინ ეს აქტივობა სულ სხვა ქცევის ფორმად გადაიქცევა. მაგრამ თუ ცალკეული მოთხოვნილება სხვა მოთხოვნილებასთან თანამოქმედებს, იგი გარკვეული ქცევების სპეციფიკურ მოტივაციურ საფუძველს ქმნის. თუ აქტივობა მოტივირებულია მხოლოდ ნანადირევის ღირებულებასთან დაკავშირებული მოტივით, იგი გადაიქცევა ეგერის შრომით ქცევად; ხოლო აქტივობა, რომლის აღძვრაში მხოლოდ მოძრაობის ფუნქციონალური მოთხოვნილება მონაწილეობს, უბრალო სეირნობის სახეს მიიღებს.</p>
<p> მხოლოდ მათი თანამოქმედება გვაძლევს ისეთი ქცევის სახეს, როგორიცაა სპორტული ნადირობა.</p>
<p> მოტივაცია არის პროცესი, რომელსაც გარკვეული დინამიკა აქვს. მასში ხშირია მნიშვნელოვანი ტრანსფორმაციები, რომლებიც, პირველ რიგში, შეეხება მოთხოვნილებებს, ანუ მოტივაციის პროცესის საწყისს. ეს ვითარება უშუალოდ აისახება როგორც ქცევის დინამიზაციაზე (ენერგეტიკული ასპექტი), ისე მის სუბიექტურ ღირებულებაზე (სემანტიკური ასპექტი). ეს უკანასკნელი მეტად მგრძნობიარეა იმ ცვლილებათა მიმართ, რომლებიც ქცევის მოთხოვნილებისეულ საფუძველში ხდება[9].</p>
<p> აქამდე მსჯელობა ეხებოდა პოლიმოტივაციას, როგორც ერთი ქცევის რამდენიმე მოთხონილებით მოტივირების მოვლენას. იგი მკაფიოდ უნდა გაიმიჯნოს იმ ვითარებისაგან, როცა ადამიანი რამდენიმე ქცევას ახორციელებს ერთდროულად. გარკვეული აზრით, ესეც პოლიმოტივაციაა, რადგან დროის ერთ მომენტში აქაც რამდენიმე მოთხოვნილებაა აქტუალიზებული. მაგრამ ამ შემთხვევაში მათი დაკმაყოფილება სხვადასხვა ქცევის ფარგლებში მიმდინარეობს. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ეს ქცევები, თავის მხრივ, შეიძლება პოლიმოტივირებული იყოს, ვითარება საკმაოდ გართულდება. მაგრამ ესაა რეალობა, რომლის გათვალისწინების გარეშე ქცევის სრულფასოვანი აღწერითი მოდელი ვერ შეიქმნება. მართლაც, ცხოვრების ერთ ნაკვეთურში ადამიანი, როგორც წესი, ერთზე მეტი ქცევის სივრცეში იმყოფება. ამრიგად, პოლიმოტივაციის ფენომენის ანალიზი ახლა უკვე ერთი ქცევის ფარგლებს სცილდება და ახალ რეალობასთან – ერთდროულად მიმდინარე ქცევების იერარქიულ ორგანიზაციასთან მიდის. როგორც დასაწყისშივე ითქვა ჩვენი თვალსაზრისის მიხედვით, რომელიც მიჯნავს მოთხოვნილებისა და მოტივის ცნებებს, პოლომოტივაციის ტერმინის გამოყენება სწორედ ამ რეალობის მიმართაა უპრიანი.</p>
<p> საკითხი, თუ რა სახის ურთიერთმიმართებები წარმოიქმნება ქცევებს შორის, ფრიად საყურადღებოა როგორც თეორიული, ისე პრაქტიკული თვალსაზრისით. მაგრამ ეს თითქმის სრულებით შეუსწავლელია. ქცევის ფსიქოლოგიის სფეროში სულ რამდენიმე თეორიული ნაშრომი მოიპოვება, სადაც აღწერილია ქცევათა ურთიერთკავშირის გარკვეული პატერნები და ნაცადია იმ ფსიქოლოგიური მექანიზმების გააზრება, რომლებიც აქტივობის ასეთი რთული ფორმების განხორციელების შესაძლებლობას ქმნიან [9][10][13][17].</p>
<p> ხოლო საკითხის ექსპერიმენტული შესწავლის კუთხით მხოლოდ ყურადღების განაწილების სფეროში შესრულებული კვლევის აღნიშვნა შეიძლება. იგი, არსებითად, მხოლოდ იმას ეხება, თუ როგორი მოქმედებებისა და ოპერაციების ერთდროული შესრულებაა შესაძლებელი. ეს ქცევების ურთიერთქმედების მნიშვნელოვანი ასპექტია, რადგან ქცევების «სიმულტანური კვანძების» წარმოქმნის ერთ-ერთი პირობა მათი ოპერაციული ურთიერთშესატყვისობაა.</p>
<p> იგულისხმება ის, თუ რამდენად მოიცავს ერთდროული ქცევები იდენტურ ან არაურთიერთგამომრიცხავ და «ინსტრუმენტალურად» თავსებად მოქმედებებსა და ოპერაციებს. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ ქცევათა აქტუალური ურთიერთქმედების პრობლემა არ დაიყვანება ყურადღების დისტრიბუციის პრობლემაზე, ყოველ შემთხვევაში იმ სახით, რა სახითაც ეს ზოგად ფსიქოლოგიაშია წარმოდგენილი. საქმე ისაა, რომ ასეთი ქცევების განხორციელება «საკუთრივ ყურადღების განაწილებას არ მოითხოვს, თუმცა უეჭველად გულისხმობს პიროვნების წარმართვას სხვადასხვა მიმართულებით, რადგან თითოეულ საქმეს ადამიანის ძალების სათანადო მიმართულებით მობილიზაცია ესაჭიროება» [1; 261]. აქ განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ქცევათა თავსებადობისა და ურთიერთდაქვემდებარებულობის პიროვნული ან საზრისულ-ღირებულებითი ასპექტი.</p>
<p> ყოველ სიმულტანურ ქცევას საკუთარი შინაგანი სტურქტურა აქვს. მასში შედის ყველა ის ფსიქოლოგიური წარმონაქმნი, რომელიც განაპირობებს ქცევის დინამიზაციას, სემანტიზაციას და ინტენციონალობას. ესენია – მოთხოვნილება, მოტივი, მიზანი, გეგმა.</p>
<p> ქცევის გარეგანი სტრუქტურა, ქცევის ფორმა, როგორც დასაწყისში აღინიშნა, ქცევის საშემსრულებლო მხარეს ეხება და მოქმედებებისა და ოპერაციებისაგან შედგება. გარეგანი სტრუქტურის მიხედვით სიმულტანური ქცევების ორი ვარიანტი შეიძლება იქნეს გამოყოფილი: შეთავსებული და ჩართული. შეთავსებული ქცევების შემთხვევაში მოქმედებებისა და ოპერაციების ნაწილი ემთხვევა ერთმანეთს. მათ «მომსახურებითი» ხასიათი აქვს და ერთნაირად ესაჭიროებიან თითოეულ ამ ქცევათაგანს. სამაგიეროდ, ის «მარეალიზირებელი», «დამამთავრებელი» მოქმედებები და ოპერაციები, რომლებიც უშუალოდ გადიან ქცევის საბოლოო მიზანზე, მათ განსხვავებული აქვთ. ეს ბუნებრივიცაა, ვინაიდან ისინი კონკრეტულ ქცევებთან სპეციფიკურად არიან დაკავშირებულნი.</p>
<p> ნათქვამის საილუსტრაციოდ გავაანალიზოთ დ. უზნაძის მიერ აღწერილი სავსებით ცხოვრებისეული სიტუაცია: მეცნიერის წინაშე დილემაა – წავიდეს საინტერესო კონცერტზე, თუ სახლში დარჩეს და იმუშაოს ხელნაწერზე. იგი ყოყმანებს. ამასობაში ტელეფონით ატყობინებენ, რომ კონცერტზე იქნება პიროვნება, რომელთანაც სასწრაფო შეხვედრა მას უსათუოდ სჭირდება. ამ ვითარებაში ადამიანი იღებს გადაწყვეტილებას, წავიდეს კონცერტზე საქმიანი შეხვედრისთვის. ცხადია, რადგან სამუშაოს მაინც მოსცდა, იგი გამოიყენებს შესაძლებლობას და კონცერტსაც მოუსმენს. ამრიგად, მიღებული გადაწყვეტილების რეალური ფსიქოლოგიური აზრი ამ შემთხვევაში ორი «შეთავსებული» ქცევის განხორციელებაშია. ფსიქოლოგიურად აქტივობის შინაარსის (შინაგანი სტრუქტურის) თვალსაზრისით, ეს სრულიად განსხვავებული ქცევებია. მაგრამ მათი ფორმა (გარეგანი სტრუქტურა) გარკვეულ დრომდე ერთი და იმავე მოქმედებების და ოპერაციებისაგან იქნება შემდგარი (ესაა მომზადება სახლიდან გარეთ გამოსასვლელად, ბილეთების შეძენა და ა. შ.). ამავე დროს ამ ქცევების გარეგანი სტრუქტურის სრული დამთხვევა ვერასოდეს მოხდება, ვინაიდან ნათელია, რომ ნაცნობთან ურთიერთობის აქტები არსებითად განსხვავდება კონცერტის აღქმასთან, ესთეტიკურ ტკბობასთან დაკავშირებული აქტივობისაგან.</p>
<p> ჩართულია ისეთი ქცევები, რომელთაგანაც თითოეულს აქვს საკუთარი გარეგანი სტრუქტურა (ფორმა). ასეთი რამ ხდება მაშინ, როდესაც ერთი ქცევის მიმდინარეობის პროცესში სუბიექტს უჩნდება სხვა მიზნებისა და მოტივების რეალიზაციის შესაძლებლობა. ამგვარი ვითარება შეიძლება ორი მიზეზით იყოს გაპირობებული. ერთი, როცა ძირითადი ქცევის მსვლელობაში დროებით დგება შედარებითი უმოქმედობის პერიოდი; მეორე, როცა წამყვანი ქცევის მიზნის მიღწევა შესაძლებელი ხდება მოქმედებებისა და ოპერაციების შეზღუდული რაოდენობის მეშვეობით. ეს ათავისუფლებს ფუნქციების ნაწილს და ისინი სხვა ქცევის რეალიზაციაში ერთვებიან.</p>
<p> ისევ აღწერილი მაგალითი გამოვიყენოთ და წარმოვიდგინოთ, რომ კონცერტზე მიმავალ ადამიანს გზაში ხვდება კოლეგა, ისინი იწყებენ კამათს ორივესთვის საინტერესო მეცნიერული პრობლემის გარშემო. ერთ-ერთი მათგანი თავისდაუნებურად იწყებს სიგარეტის მოწევას. აქტივობის ამ აღწერაში ადვილად შევამჩნევთ მოქმედებებისა და ოპერაციების პარალელურად მიმდინარე რამდენიმე ჯაჭვს, რომლებიც განსხვავებულ ქცევით სისტემებში არიან ჩართული. კონცერტზე წასვლის, მეცნიერული კამათის, სიგარეტის მოწევის სიმულტანური ქცევების გარეგან სტრუქტურებში საერთო ელემენტების მონახვა თითქმის შეუძლებელია. იგივე ითქმის მათ შინაგან სტრუქტურაზეც. მაშასადამე, ეს მართლაც ქცევის ცალკე შემთხვევებია, რომლებიც ქცევის განსხვავებულ სახეობებს მიეკუთვნებიან. მიუხედავად ამისა, ისინი აშკარად ურთიერთჩართულნი და გარკვეულად ურთიერთდაქვემდებარებულნიც არიან. ყოველივე ეს არსებითად განასხვავებს მოცემულ ქცევით რეალობას იმისაგან, რაც ზემოთ ცალკეული ქცევის პოლიმოტივირების სახით იქნა წარმოდგენილი. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში საქმე გვაქვს ერთ ქცევასთან თავისი გარეგანი და შინაგანი სტრუქტურით, ფორმით და შინაარსით. მისი ფორმა შედგება ერთმანეთის მიმართ ჰომოგენური მოქმედებებისა და ოპერაციებისაგან. ამ სტრუქტურის თითოეული ელემენტი საბოლოო მიზნისა და ქცევითი ამოცანის საერთო ლოგიკითაა ერთმანეთთან დაკავშირებული. აქვს რა აღძვრის რამდენიმე წყარო, ასეთი ქცევა მიმართულია გარკვეულ კონკრეტულ შედეგზე, რომელსაც, ასე თუ ისე, უკავშირდება პოლიმოტივაციური სისტემის თითოეული მოთხოვნილება. აქ მთავარი ისაა, რომ სისტემის არც ერთი წევრი არ აკეთებს საკუთარი საშემსრულებლო სტრუქტურებით უზრუნველყოფილი, დამოუკიდებელი ინტენციური ხაზის (ანუ ქცევის) ორგანიზაციას. ასეთი აქტივობის შემადგენლობაში მხოლოდ ერთი გარკვეული ქცევითი ამოცანის გადაწყვეტისათვის აუცილებელი მოქმედებები და ოპერაციები შედის.</p>
<p> როცა ადამიანი რაიმე საქმეს აკეთებს, ვთქვათ, შრომობს ან სწავლობს, იგი ასრულებს კონკრეტულ ქცევით ამოცანას. ეს საკმაოდ ხშირად რამდენიმე მისწრაფებისა თუ ინტერესის საფუძველზე ხორციელდება. ამ ქცევითი ამოცანის შესრულება მეტ-ნაკლებად აკმაყოფილებს ყოველ მათგანს, რის გამოც აქტივობა მრავალფეროვანი მოტივაციური შინაარსის მატარებელი ხდება. სწორედ ესაა ერთი ქცევის პოლიმოტივირების ფენომენი.</p>
<p> პოლიმოტივაცია და ქცევათა ერთდროული განხორციელება გავრცელებული მოვლენებია. ამიტომ მათი აღწერა-დახასიათება მნიშვნელოვანი კვლევით ამოცანაა. მოვლენის შესწავლის შემდეგ დონეზე საჭიროა აღწერილი ფაქტიური ვითარების გაანალიზება ქცევის ახსნითი მოდელის ფარგლებში, ანუ იმის გააზრება, თუ რა მექანიზმის მოქმედებითაა ქცევა შესაძლებელი. აქ მოსალოდნელია განსხვავებული ინტერპრეტაცია ამა თუ იმ ზოგადფსიქოლოგიური თეორიის პრინციპების შესაბამისად. მთავარია ის, თუ როგორაა მათში წარმოდგენილი ქცევის ფაქტორთა მაინტეგრირებელი მექანიზმი. თუ უზნაძის თეორიით ვიხელმძღვანელებთ, პოლიმოტივირებული ქცევის მიზანშეწონილი განხორციელების მექანიზმად ამ ქცევის ყველა ფაქტორის (მათ შორის მოტივაციურის) გათვალისწინებით შექმნილი განწყობის ერთიანი, მთლიანპიროვნებისეული მდგომარეობა უნდა ვიგულისხმოთ. ეს საკითხი სხვაგან საგანგებოდ გვაქვს განხილული [7]. აქ კი პოლიმოტივაციას კონკრეტული ქცევის ორგანიზაციის უფრო პრაქტიკული თვალსაზრისით გვინდა შევხედოთ.</p>
<p> ადამიანის მოქმედება უმეტესწილად ძალებისა და დროის ეკონომიის პრინციპების შესაბამისად ორგანიზდება. პოლიმოტივაცია ამ პრინციპის პირდაპირი და აშკარა გამოვლინებაა. რაც უფრო ეკონომიურად იხარჯება ფსიქოფიზიკური რესურსები და დრო, მით უფრო ეფექტურია აქტივობა. ამ კრიტერიუმით პოლიმოტივირებული აქტივობა, ცხადია, ბევრად უფრო ეფექტურია, ვიდრე მონომოტივირებული, რადგან იგი ერთი რთული ქცევის შიგნით თავს უყრის და აერთიანებს პიროვნების მრავალფეროვან ინტერესებს. გარდა ამისა, პოლიმოტივირებული აქტივობა ხშირად უფრო ნაყოფიერიცაა, ვინაიდან მას მრავალრიცხოვანი მოთხოვნილებიდან მომდინარე შედარებით ძლიერი დინამიკური მუხტი აქვს. ქცევის შედეგიანობისა და მოტივაციის ძალის ურთიერთმიმართება კი კარგად არის ცნობილი. ასეთი აქტივობა, აგრეთვე, უფრო გამძლეა სხვადასხვა დაბრკოლების მიმართ. ისიც საყურადღებოა, რომ მონომოტივირებულ ქცევასთან შედარებით მისი გახანგრძლივების მეტი შესაძლებლობაა – ერთი მოთხოვნილების ენერგეტიკა შეიძლება მალე გამოილიოს, ხოლო პოლიმოტივაციური სისტემა ამ მხრივ ბევრად უფრო მდგრადია. გარდა ამ დინამიკური მხარისა, არსებობს შინაარსეული მხარეც, მდიდარი მოტივაციური შინაარსის აქტივობა მეტი პიროვნული წონისაა და მეტი ქცევითი კმაყოფილების მომტანია; მასში ხომ ხშირად სასიამოვნო და სასარგებლოა შეთავსებული. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა სწავლის ქცევის განხილვა. ის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია ადამიანისთვის და მის შესწავლას ფსიქოლოგიაში დიდი ადგილი უკავია. მიუხედავად ამისა, ბევრი არსებითი საკითხი ღიად რჩება. თუნდაც ის, თუ რა უნდა მივიჩნიოთ საკუთრივ სასწავლო ქცევად. უბრალოდ დასწავლის ფაქტი სწავლის ქცევად ვერ ჩაითვლება, რადგან იგი ყოველგვარ ქცევას შეიძლება მოჰყვეს შედეგად. სწავლა, როგორც ადამიანის სპეციფიკური ქცევა, დასწავლის ამოცანაზე მიმართული, დასწავლის განზრახვით განხორციელებული აქტივობაა. ეს განზრახვა კი სხვადასხვა მოტივის საფუძველზე შეიძლება გაჩნდეს. არსებობს თუ არა სწავლის სპეციფიკური მოთხოვნილება და რომელია იგი? რას წარმოადგენს სხვა, არასპეციფიკური მოტივით აღძრული სასწავლო აქტივობა? ამ კითხვებზე თეორეტიკოსები საკმაოდ განსხვავებულ პასუხს იძლევიან. აქ მხოლოდ ერთ თვალსაზრისს გამოვყოფთ, რომლის თანახმად სწავლა თამაშიდან შრომაზე გარდამავალი ქცევის ფორმაა და ორივეს ბუნებას იზიარებს [11]. მაგრამ, რადგანაც ქცევის ბუნებას ყველაზე მეტად მისი მოტივაცია განსაზღვრავს, სწავლის, როგორც ქცევის დამოუკიდებელი ფორმის მოტივაციური საფუძველი თამაშისა და შრომის დამახასიათებელ მოტივაციას უნდა შეიცავდეს. ერთი სიტყვით ლოგიკურად ამ თვალსაზრისს სწავლის ქცევის პრინციპული პოლიმოტივირებულობის იდეამდე მივყავართ.</p>
<p> ეს, ასე ვთქვათ, წმინდა თეორიული მსჯელობაა. კონკრეტული ემპირიული კვლევებიც მყარ საფუძველს ქმნის იმისთვის, რომ აღიარებულ იქნეს სწავლის შინაგანი (პირველადი) და გარეგანი (მეორადი) მოტივების არსებობა [2][4][19]. პირველნი უშუალოდ სწავლის პროცესს ან შინაარსს უკავშირდებიან, მეორენი – კი სხვადასხვა სოციალურ და პირად ინტერესებს. თუ სწავლას განვიხილავთ დიდი პიროვნული მნიშვნელობის მქონე, საზოგადოებრივად ორგანიზებულ და დროში საკმაოდ გაშლილ პროცესად, მასში მართლაც აღმოვაჩენთ ასეთ კომპლექსურ მოტივაციას.</p>
<p> აქ დგება შემდეგი საკითხი: თუ სწავლა რთული და სერიოზული ქცევაა, რომელიც მის სუბიექტს დიდ მოთხოვნებს უყენებს, რომელი ასაკიდან ხდება შესაძლებელი მისი ეფექტური განხორციელება მიღებული წესის შესაბამისად, ანუ სასკოლო პირობებში. ეს არის სასკოლო მზაობის საკითხი. იმის მიხედვით, თუ როგორ იქნება ის გადაჭრილი, განისაზღვრება როდის, რა და როგორ უნდა ვასწავლოთ ბავშვებს. საკითხს სიმწვავეს მატებს სასკოლო სწავლების დაწყების ასაკობრივი ცენზის დაწევის ობიექტური ტენდენცია. იგი გაპირობებულია აქსელერაციის პროცესით და აუცილებელი ცოდნის მოცულობის გაზრდის ამოცანით.</p>
<p> სასკოლო სწავლა სრულფასოვანი ქცევაა და, როგორც ასეთს, აქვს ოპერაციული და მოტივაციური მხარე. შესაბამისად, სასკოლო მზაობაში ორი ასპექტი გამოიყოფა: ერთი ბავშვის ფიზიკური და ფსიქიკური (შემეცნებითი) ფუნქციების მომწიფებას ეხება, ხოლო მეორე – მოტივაციური სფეროს მზაობას. მაგრამ რა იგულისხმება ამ უკანასკნელში?</p>
<p> სასკოლო სწავლა რთული და წლობით მიმდინარე პროცესია. დღის განმავლობაში იგი მოსწავლისაგან დიდ დროსა და ძალისხმევას მოითხოვს. ერთი კონკრეტული მოტივი ამ ტვირთის ზიდვას ვერ შეძლებს, განსაკუთრებით – პატარა ბავშვის შემთხვევაში. ამისთვის არც შემეცნებითი მოტივაციაა საკმარისი და არც სოციალური. გარდა ამისა, არ არის სათანადოდ განვითარებული ქცევის კონტროლისა და თვითრეგულაციის აუცილებელი მექანიზმები. ყველამ კარგად იცის, თუ რა ძნელია, გააკეთებინო ბავშვს ის, რაც მას არ აინტერესებს. სკოლამდელს კი, პირველ ყოვლისა, თამაში აინტერესებს. სასკოლო მზაობის მისაღწევად მოტივაციურმა სფერომ ძირეული ტრანსფორმაცია უნდა განიცადოს. წინა პლანზე სწავლასთან დაკავშირებულმა მოტივებმა უნდა გადმოინაცვლოს. ბავშვი უნდა მიისწრაფოდეს ახალი სასკოლო ცხოვრებისკენ, «საპასუხისმგებლო» დავალებებისკენ – ერთი სიტყვით, ახალი სოციალური მდგომარეობისკენ. თამაშის, როგორც წამყვანი ქცევის სწავლით შესაცვლელად საჭიროა ბავშვს ჩამოუყალიბდეს «მოსწავლის შინაგანი პოზიცია». მისი შინაარსი დროთა განმავლობაში იცვლება და თანდათანობით ისეთ სახე იღებს, რომელიც სასკოლო მზაობის კრიტერიუმებს შეესაბამება. თავდაპირველად ბავშვს იზიდავს სკოლის გარეგანი ატრიბუტები, ახალი შთაბეჭდილების მიღების, ახალ გარემოში ყოფნის, ახალი ამხანაგების შეძენის მოთხოვნილებები, რაც სისტემატურ, სერიოზულ სწავლას ვერ უზრუნველყოფს. მხოლოდ მოგვიანებით წამოიქმნება სწავლის, როგორც სერიოზული საქმიანობის განხორციელების სურვილი, სურვილი ახლის გაგებისა და შინაგანი ძალების განვითარებისა, საზოგადოებრივად მნიშვნელოვანი საქმისთვის შეფასების მიღების სურვილი, მოკლედ, ყველაფერი ის, რაც წარმატებული სწავლის პოლიმოტივაციურ სისტემაში უნდა შედიოდეს. სკოლისთვის მზაობის დიაგნოსტიკისას სისტემის ყველა აუცილებელი კომპონენტი უნდა იქნეს გათვალისწინებული.</p>
<p> ირკვევა, რომ ასეთი პოლიმოტივაციური სისტემა შვიდი წლისთვის ფორმირდება. ამას ჩვენი გამოკვლევაც ადასტურებს. ის თავის დროზე ჩატარდა ექვსწლიანთა სასკოლო სწავლების შემოღებასთან დაკავშირებით [6]. გამოვლინდა, რომ ექვსწლიანთა მოტივაციურ სფეროში გაბატონებული ადგილი თამაშის მოტივაციას უკავია. სწავლისკენ მისწრაფება ერთობ სუსტია და მის რეალურ შინაარსთან და ღირებულებასთან ნაკლებად არის დაკავშირებული. ერთ წელიწადში ვითარება არსებითად იცვლება. შვიდი წლის ბავშვების უმეტესობა სკოლისკენაა მიმართული. სწავლის პოლიმოტივაციურ საფუძველში მკაფიოდ არის წარმოდგენილი როგორც გაძლიერებული შემეცნებითი მოთხოვნილებები, ისე სწავლის საზოგადოებრივ მნიშვნელობასთან დაკავშირებული სოციალური მოტივაცია. შეუდარებლად არის გაზრდილი აგრეთვე ნებელობითი რეგულაციის, თავშეკავების უნარი. იმ გარემოებას, რომ ექვსი წლის ბავშვს უფრო ხშირად ჯერ კიდევ არ აქვს ჩამოყალიბებული სწავლის ქცევის სრულყოფილი პოლიმოტივაციური სტრუქტურა, პედაგოგიური პრაქტიკა, ცხადია, გვერდს ვერ აუვლის. ამ ასაკის ბავშვების სწავლების ორგანიზაციული, შინაარსეული და მეთოდიკური პრინციპების განსაზღვრისას ეს აუცილებლად გასათვალისწინებელია. ძალიან ზოგად პლანში ეს პრინციპები იმაზე უნდა იყოს მიმართული, რომ ექვსწლიანთა სწავლას ნაკლებად მძიმე და უფრო სახალისო საქმიანობის სახე მიეცეს. ამისათვის სწავლას მაქსიმალურად მრავალფეროვანი მოტივაციური შინაარსი უნდა ჰქონდეს.</p>
<p align="right">ირაკლი იმედაძე</p>
<p align="right"><em>წიგნიდან: <a rel="follow" href="https://www.qwelly.com/group/ebooks/forum/topics/gamokvlevebi" title="გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში"><strong><font color="red">გამოკვლევები თეორიულ ფსიქოლოგიაში</font></strong></a></em></p>
</div> ქცევის გამოყენებითი ანალიზიtag:www.qwelly.com,2017-07-21:6506411:Topic:12794892017-07-21T14:55:07.763Zლაშაhttps://www.qwelly.com/profile/lshisa
<div style="font-size: 15px; color: black;"><h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;">შესავალი</h2>
<p> ქცევათმეცნიერება - ბიჰევიორიზმი არის ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი მიმარულება, თუმცა ამ სფეროში მიღწეული შედეგები ვრცელდება ყველა სფეროზე, სადაც ინტერესის ქვეშ ხვდება ადამიანი და მისი ქცევა.</p>
<p> ყოველდღიურობაში ადამიანებს ცნობისმოყვარეობა უბიძგებს დასვას გარკვეული შეკითხვები და მასზე პასუხის მოსაპოვებლად გამოიყენოს თავისი დაკვირვებულობა. საზოგადოებაში ცხოვრებისას…</p>
</div>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;">შესავალი</h2>
<p> ქცევათმეცნიერება - ბიჰევიორიზმი არის ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი მიმარულება, თუმცა ამ სფეროში მიღწეული შედეგები ვრცელდება ყველა სფეროზე, სადაც ინტერესის ქვეშ ხვდება ადამიანი და მისი ქცევა.</p>
<p> ყოველდღიურობაში ადამიანებს ცნობისმოყვარეობა უბიძგებს დასვას გარკვეული შეკითხვები და მასზე პასუხის მოსაპოვებლად გამოიყენოს თავისი დაკვირვებულობა. საზოგადოებაში ცხოვრებისას განსაკუთრებით საინტერესო ხდება და პირველი რანგის მნიშვნელობის მქონედ გვევლინება ადამიანების დაინტერესება ერთმანეთის ქცევით.</p>
<p> ამ ინტერესის დაკმაყოფილების მიზნით ამერიკელი ქცევათმეცნიერი ბ. ფ. სკინერი, სვამს რადენიმე პრაქტიკული შეკითხვას:</p>
<blockquote><p>როგორ შეიძლება ვიწინასწარმეტყველოთ მეორე ადამიანის ქმედება?</p>
</blockquote>
<p> რაც სხვანაირი ფორმულირებით ასე ჟღერს:</p>
<blockquote><p>როგორ შეიძლება მოვემზადოთ იმისათვის, თუ რას მოიმოქმედებს მეორე ადამიანი?</p>
</blockquote>
<p> ამ შეკითხვას სხვანაირად პრაქტიკული დატვირთვაც მოეძებნება:</p>
<blockquote><p>როგორ მივიყვანოთ ადამიანი რომ მოიქცეს განსაზღვრული სახით (ისე როგორც ჩვენ გვინდა)?</p>
</blockquote>
<p> სკინერისათვის ამ ძირეულ შეკითხვებზე საბოლოო პასუხები ქცევის გაგებისა და ახსნიდან გამომდინარეობს, ხოლო ზოგადად ქცევის გაგება და ახსნა დაიყვანება შეკითხვებზე კონკრეტული ქცევის მიზეზების შესახებ (სკინერი, 1974).</p>
<p> ქცევის გაგება, ახსნა, მისი განმსაზღვრელი და წარმართველი მიზეზებისა და ცვლადების მეცნიერული შესწავლა დაისახა მიზნად ქცევათმეცნიერება – ბიჰევიორიზმმა.</p>
<p> ამგვარად ქცევათმეცნიერების შესწავლის მთავარი ობიექტი არის ადამიანის ქცევა.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ძირითადი პერსონები ბიჰევიორიზმის ისტორიიდან</em></strong></h3>
<p> <strong>ი. პ. პავლოვი</strong> (1849-1936)</p>
<p> პავლოვმა აღმოაჩინა პირობითი განპირობებულობა.</p>
<p> მან თავისი ექსპერიმენტებით აჩვენა რეფლექსური რეაქციების გამოვლენა ნეიტრალურ სტიმულზე. პავლოვი ძაღლს ერთდროულად წარუდგენდა მეტრონომის ხმასა და საკვებს. ექსპერიმენტის გამეორების შედეგად ძაღლს მეტრონომის ხმაზე გამოეყოფოდა ნერწყვი, რომელსაც პავლოვი ლოყაში ჩამონტაჟებული ფისტულის საშუალებით აკვირდებოდა. პავლოვმა ამას პირობითი რეფლექსი უწოდა (1927წ.).</p>
<p> <strong>ჯ. ბ. ვუოტსონი</strong> (1878-1958)</p>
<p> უოტსონმა დაიწყო ფსიქოლოგიაში ბიჰევიორისტული მიმართულება. <br/> თავის ნაშრომში `ფსიქოლოგია – ისე როგორც მას განიხილავენ ბიჰევიორისტები~- 1913 წ. ხაზს უსვამდა, რომ ფსიქოლოგის შესწავლის ძირითად სუბიექტს წარმოადგენს დაკვირვებადი ქცევა, რომელიც კონტროლირდება გარემოში მიმდინარე მოვლენებით. უოტსონს ეკუთვნის სტიმული - რეაქციის მოდელი, რომლის თანახმადაც გარემო მოვლენები იწვევენ საპასუხო რეაქციებს.</p>
<p> <strong>ი. ლ. თორნდაიკი</strong> (1874-1949)</p>
<p> თორნდაიკი არის ე.წ. ეფექტის კანონის ავტორი.</p>
<p> ამ კანონის თანახმად, თუ ქცევა იწვევს სასურველ შედეგს, ან ახდენს სასურველ ზემოქმედებას გარემოზე, მომავალში ეს ზრდის ამ ქცევის გამოვლენის ალბათობას. თორნდაიკი თავის ექსპერიმენტებში კატას ათავსებდა გალიაში და გარეთ უდებდა საკვებს. კატა გალიაში მოძრაობისას ბერკეტზე თათის დარტყმით აღებდა კარს. თორნდაიკმა წარმოადგინა, რომ კატას შეუძლია ისწავლოს დაარტყას თათი ბერკეტს კარების გაღებისათვის და მეტიც, იგი ყოველ შემდეგ ჯერზე უფრო სწრაფად ახერხებდა სასურველი შედეგის – საკვების მიღებას' რაც არის ეფექტის კანონის ილუსტრაცია.</p>
<p> <strong>ბ. ფ. სკინერი</strong> (1904-1990)</p>
<p> სკინერმა გააფართოვა უოტსონისეული ბიჰევიორიზმის სფერო და წარმოაჩინა განსხვავება პირობით განპირობებულობასა და ოპერატიულ განპირობებულობას შორის, ანუ დააზუსტა პავლოვი - უოტსონის პირობითი განპირობებულობა და თორნდაიკის ეფექტის კანონი. სკინერმა თავისი ლაბორატორიული ექსპერიმენტებით აღმოჩენილი ქცევის კანონები ადამიანებზეც განაზოგადა. მან დაწერა მრავალი წიგნი ადამიანთა ქცევითი ანალიზის შესახებ და საფუძველი ჩაუყარა ქცევის მოდიფიკაციას - შეცვლას (1938-1953).</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის ექსპერიმენტული ანალიზი</em></strong></h3>
<p> ლაბორატორიაში ცხოველებზე <strong>ოპერანტული განპირობებულობის</strong> ექსპერიმენტის განხორციელება ცნობილია, როგორც <strong>ქცევის ექსპერიმენტული ანალიზი</strong> (<strong>ქეა</strong>). ქცევის შესახებ ასეთი კვლევებით მოპოვებული ცოდნა გამოიყენება ადამიანის ქცევის შესახებ ცოდნის გასაუმჯობესებლად.</p>
<p> ქცევის ექსერიმენტულმა ანალიზმა (ქეა) აჩვენა, რომ ქცევათა უმრავლესობა იმართება გარემო მოვლენების ზემოქმედებით. როგორც ჩანს ეს განპირობებულია იმით, რომ გარემოში მიმდინარე ცვლილებების მიმართ, ყველა ცოცხალ ორგანიზმს შეუძლია გარკვეული პასუხის განხორციელება, რაც თავის მხრივ აუცილებელია ამ ორგანიზმის გადარჩენისათვის.</p>
<p> ის ფაქტი, რომ ჩვენ ვიბადებით რთული გრძნობათა ორგანოებით, აღქმის სისტემით და რეაგირების მექანიზმებით, რომელთა საშუალებით ვახერხებთ გარემო ინფორმაციის მიღებას, ანალიზს და მასზე რეაგირებას, მეტყველებს ქეა-ს დასკვნების სასარგებლოდ.</p>
<p> ქეა-ს სისტემატურმა კვლევებმა დაადასტურა, რომ გარემოს ცვლადები, ცხოველთა სხვადასხვა სახეობათა მსგავსად, ადამიანებშიც აკონტროლებს ქცევას.</p>
<h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;">ქცევის გამოყენებითი ანალიზის წარმოშობა</h2>
<p> <strong>ქცევის გამოყენებითი ანალიზი (ქგა)</strong> არის ბ. ფ. სკინერის <strong>ოპერანტული განპირობებულობის</strong> სისტემატური დანერგვა ადამიანის ქცევაზე, რაც ემსახურება ორ ძირითად მიზანს: თავად ინდივიდის ქცევის გაუმჯობესებას და ადამიანის ქცევის შესახებ ცოდნის გაფართოვებას. თავის მხრივ ქგა-ს ადამიანზე ჩატარებული კვლევები ადასტურებს ქეა-ს ცხოველებზე განხორციელებული შედეგების ადამიანზე განზოგადოების შესაძლებლობას.</p>
<p> ქეა-საგან ლაბორატორიული ექსპერიმენტებისაგან განსხვავებით, ქგა-ს გამოყენებითი კვლევა მიმართულია ადამიანზე. იგი მიმდინარეობს უფრო ნაკლებად კონტროლირებად გარემოში და იღებს თერაპიისა თუ ტრენინგის ფორმას. შესაბამისად მისი პროცედურებიც მორგებულია კლინიკის, საკლასო ოთახისა თუ სახლის პირობებზე და გამიზნულია ადამიანის ყოველდღიურ გარემოში გამოსაყენებლად.</p>
<p> <strong>ქცევის სისტემატური დაკვირვების, ჩაწერის და ერთი სუბიექტის კვლევის დიზაინის (გეგმარების) გამოყენებით, ქგა ჩამოყალიბდა მნიშვნელოვან მეცნიერულ მიმართულებად, რომელიც ერთის მხრივ აფართოებს ცოდნას ქცევის შესახებ, მეორეს მხრივ კი, ეხმარება ადამიანებს სურვილისა და საჭიროების შესაბამისად შეცვალონ ქცევა პოზიტიური ხერხებით</strong>.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის გამოყენებითი ანალიზის მახასიათებლები</em></strong></h3>
<p> პოპულარული სტატია "Some Current dimensions of Applied Behavior Analysis" - „ქცევის გამოყენებითი ანალიზის რამდენიმე თანამედროვე განზომილება“, რომელიც შეიქმნა 1968 Baer, Wolf და Risley-ს მიერ, წარმოაჩენს ქგა-ს შვიდ ძირეულ პარამეტრ- განზომილებას:</p>
<ul>
<li><strong>ა</strong>. <u>გამოყენებითი</u>: ნიშნავს, რომ მართალია ქგა წარმოიშვა ცხოველების ლაბორატორიული კვლევებიდან, ის ფოკუსირებას ახდენს უშუალოდ პიროვნებისათვის მნიშვნელოვან ქცევებზე და ადამიანური საზოგადოებისათვის მათ დანიშნულებაზე.</li>
<li><strong>ბ</strong>. <u>ქცევითი</u>: ქგა-ს ფოკუსი მიმართულია უშუალოდ ქცევაზე და მასზე ზემოქმედი ქგა პროცედურების სისტემატური დანერგვით მიღებული შედეგების სანდო გაზომვაზე.</li>
<li><strong>გ</strong>. <u>ანალიტიკური</u>: იმის საჩვენებლად, რომ ჩვენ გვესმის ის ქცევა რომელსაც ვსწავლობთ და ისიც თუ რა აკონტროლებს მას, ქცევის მაკონტროლებელი ცვლადების ანალიზისთვის ვიყენებთ ერთი სუბიექტის კვლევის დიზაინს და ვახდენთ ექსპერიმენტული კონტროლის გამეორებად (და განმეორებით) დემონსტრირებას.</li>
<li><strong>დ</strong>. <u>ტექნოლოგიური</u>: ნიშნავს, რომ ჩვენ გვესმის ქგა-ში გამოყენებული პროცედურების ზემოქმედება და ეფექტურობა და ჩვენ შეგვიძლია ამ პროცედურების ნათლად და ზედმიწევნით აღწერა, რათა სხვა პიროვნებამ შესძლოს იმის გამეორება, რაც ჩვენ გავაკეთეთ.</li>
<li><strong>ე</strong>. <u>შეკრული კონცეპტუალური სისტემა</u>: ქგა გადაჯაჭვულია საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე საკითხებთან, ამიტომაც ის იხლართება ჩვენს ადამიანურ გამოცდილებასთან. ამასთან ერთად ქგა-ში გამოყენებული ზუსტი ენა, რომელიც ნათლად და ზედმიწევნით აღწერს მეთოდსა და პროცედურებს, ქგა-ს აკავშირებს ფართო მეცნიერულ ცოდნასთან ქცევის შესახებ; ეს კი ქგა-ს სამეცნიერო დისციპლინად აქცევს.</li>
<li><strong>ვ</strong>. <u>ეფექტური</u>; გამოყენებითი კვლევა და პრაქტიკა უნდა იყოს ეფექტური რომ დამკვიდრდეს, როგორც ტექნიკა. ადამიანის ქცევის შეცვლისას ქგა-ს შედეგები მნიშვნელოვანი და შესატყვისი უნდა იყოს პიროვნებისა და საზოგადოების საკეთილდღეოდ.</li>
<li><strong>ზ</strong>. <u>გენერალიზება</u>: ქცევაში მიღებულ ცვლილებებს რომ ჰქონდეს ადამიანისათვის ფუნქციონალური დანიშნულება, ეს ცვლილებები უნდა გასცდეს სატრენინგო გარემოს და ხანგძლივად შენარჩუნდეს (უნდა მოხდეს ქცევის გენერალიზება-გაფართოება, ანუ ქცევის გადატანა სხვადასხვა სიტუაციებსა და დროზე). ქცევითი ცვლილებების გენერალიზება არ ხდება ავტომატურად, ამიტომაც მნიშვნელოვანია გენერალიზების დაგეგმვა ჩარევის პროგრამის ფარგლებში.</li>
</ul>
<p> ბეარის, ვულფის და რისლის ანალიზი გვეუბნება, რომ ქგა უფრო მეტია, ვიდრე ქცევის შესაცვლელად გამოყენებული “ხრიკების ტომარა”. ქგა წარმოადგენს ერთიან სამეცნიერო დისციპლინას, რომელიც ახორციელებს სისტემატურ კვლევას და პიროვნების საკეთილდღეოდ მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეაქვს სოციალურ ქცევაში, რითაც ემსახურება სამეცნიერო ცოდნის გაფართოებას.</p>
<h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;">ქცევის გამოყენებითი ანალიზის ცვლადები</h2>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის მახასიათებლები</em></strong></h3>
<p> იმისათვის რომ შევძლოთ ქცევის გაგება, შესწავლა და შეცვლა უშუალოდ ქცევისათვის გამოყოფენ მის მახასიათებელ ნიშნებს:</p>
<ol>
<li>ქცევა დაკვირვებადია (დაკვირვების საფუძველზე შესაძლებელია მისი აღწერა, ჩაწერა და აღნუსხვა)</li>
<li>ქცევას გავლენა აქვს გარემოზე</li>
<li>ქცევა კანონზომიერია</li>
<li>ქცევას აქვს ერთი ან მეტი განზომილება.</li>
</ol>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის ფორმები</em></strong></h3>
<p> ქცევა არის ხილული და ფარული. ხილულ ქცევას შეიძლება დააკვირდეს და ჩაიწეროს გარეშე პირმა. გარეშე პირი ნიშნავს იმ ადამიანს, რომელიც უშუალოდ თვითონ არ ანხორციელებს ამ ქცევას (გარეშეპირი (ადამიანი) შეიძლება შეიცვალოს რაიმე აღმრიცხველი მოწყობილობით, მაგალითად ვიდეო კამერა, დიქტოფონი).</p>
<p> ხილული ქცევის მაგალითებია: ცეკვა, ლაპარაკი, საჭმლის მიღება</p>
<p> ფარული ქცევა არის სხვების დაკვირვებისათვის მოსაწვდომი, მას შესაძლოა მხოლოდ თავად ის პიროვნება დააკვირდეს, რომელიც ამ ქმედებას ანხორციელებს. მაგალითი: ფიქრი, შიში.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის განზომილებები</em></strong></h3>
<p> ქცევის შესწავლისას იყენებენ მის განზომილებებს, რომლებიც ექვემდებარება აღნუსხვას (გაზომვას, დათვლას). ასეთ განზომილებებს წარმოადგენს <strong>სიხშირე, ხანგრძლივობა</strong> და <strong>ინტენსივობა</strong>.</p>
<p> <u><strong>სიხშირე</strong></u> - ქცევის სიხშირის დასადგენად ჩვენ ვითვლით თუ რამდენჯერ ვლინდება ჩვენთვის საინტერესო ქცევა.</p>
<blockquote><p>მაგალითი: მაკა იკვნეტს ფრჩხილებს.</p>
<p>რამდენჯერ მოიკვნიტა მან ფრჩხილი?</p>
<p>გაკვეთილის მსვლელობისას მან 15-ჯერ მოიკვნიტა ფრჩხილი.</p>
</blockquote>
<p> <u><strong>ხანგრძლივობა</strong></u> - ქცევის ხანგრძლივობის დასადგენად ჩვენ ვითვლით თუ რამდენ ხანს (დროის რა მონაკვეთში) ვლინდება ჩვენთვის საინტერესო ქცევა.</p>
<blockquote><p>მაგალითი: გიორგი გაკვეთილის მსვლელობისას აკაკუნებს გასაღებს მაგიდაზე. რამდენ ხანს აკაკუნებს გიორგი გასაღებს მაგიდაზე?</p>
<p>გაკვეთილის მსვლელობისას 5 წუთის განმალობაში.</p>
</blockquote>
<p> <u><strong>ინტენსივობა</strong></u> - ქცევის ხანგრძლივობის დასადგენად ჩვენ ვითვლით თუ რამდენად ძლიერ (როგორი ძალით, როგორ) ვლინდება ჩვენთვის საინტერესო ქცევა.</p>
<blockquote><p>მაგალითი: სანდრო ხმამაღლა ტირის მამრობითი სქესის სტუმრის დანახვაზე. ხმამაღლა - არის ქცევის ინტენსიობის მახასიათებელი, რომელიც შეიძლება გაიზომოს ხმაურის ფიზიკურ საზომ ერთეულში, მაგალითად; დეციბელებში.</p>
</blockquote>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის გამოყენებითი ანალიზის ძირითადი ცვლადები</em></strong></h3>
<p> ABC არის ქცევის გამოყენებითი ანალიზის აქსიომების ასახსნელი ფორმულა, რომელიც ეფუძნება ოპერანტული განპირობებულობის ცნებას.</p>
<p align="center"><img title="ქცევის გამოყენებითი ანალიზის ძირითადი ცვლადები" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064206468?profile=original"/></p>
<p>ა) <strong>განმასხვავებელი სტიმული (წინაპირობა)</strong></p>
<p> ქცევა კონტროლირდება სტიმულებით, რომლებიც წინ უსწრებს და თან სდევს მას. სტიმული არის ობიექტი ან მოვლენა, რომელიც წარმოადგენს პიროვნებაზე პოტენციური ზემოქმედების წყაროს. იგი შეიძლება იყოს გარემოს ფიზიკური მახასიათებელი, ან სოციალური გარემოს ელემენტი (სხვა ადამიანის ქცევა).</p>
<p> განსხვავებით რეფლექსური რეაქციებისა, რომლებიც ყალიბდება პავლოვის პირობითი განპირობებულობით, ოპერანტული განპირობებულობის შემთხვევაში პასუხები ნებაყოფლობითია და ისინი მაკონტროლებელი სტიმულების არსებობისას ყოველთვის არ იჩენენ თავს.</p>
<p> ქეა-ში და ქგა-ში სტიმულს, რომელიც წინ უსწრებს ქცევას (ე.ი. წარმოადგენს რეაქციის წინაპირობას) და ზრდის თანმდევი ქცევის გამოვლენის ალბათობას, უწოდებენ <u><strong>განმასხვავებელ სტიმულს</strong></u>.</p>
<p> A-ში მოიაზრება ე.წ. განმასხვავებელი სტიმული, რომელიც წარმოადგენს გარემოში არსებულ საგანსა თუ მოვლანას, რაც გარკვეული ასოციაციების საფუძველზე უკავშირდება ამა თუ იმ ქცევას. მას შეემდეგ რაც ეს ასოციაციური კავშირი აღმოცენდება და არსებული სტიმულის საპასუხოდ გამოვლინდება კონკრეტული ქცევა, შეგვიძლია ვისაუბროთ სტიმულით კონტროლის შესახებ.</p>
<blockquote><p>მაგალითად: სამარშრუტო ტაქსის ნომერი წარმოადგენს განმასხვავებელ სტიმულს მათთვის, ვინც მიემგზავრება ამ ტრანსპორტის მიმართულებით. პოტენციური მგზავრი როცა ხედავს ნომერს, ხელს უქნევს სამარშრუტო ტაქსს, რათა მძღოლმა გააჩეროს. პოტენციური მგზავრის ხელის დაქნევა განმასხვავებელი სტიმულია მძღოლისთვის, რომ გააჩეროს ტაქსი.</p>
<p>მარიამი ცხოვრობს ბავშვთა სახლში. მან ისწავლა, რომ სტუმრები ბავშვებს ურიგებენ კანფეტებს და როცა მარიამი ხედავს სტუმარს მირბის მასთან, უღიმის და ხელს უწვდის. სტუმრის მოსვლ განმასხვავებელი სტიმულია მარიამის ამ ქცევისათვის.</p>
</blockquote>
<p> ნომრები, სამხრეები, მაღაზიის აბრები, ქუჩის სახელები, სიმბოლოები, სუნი საცხობიდან, ჩვენი სახელის გაგება, მეგობრისაგან ხელის დაქნევა, საჭადრაკო ფიგურები დაფაზე თამაშისას, საყვარელი ტონალობა, სიტყვები ამ გვერდზე ან აფეთქება წარმოადგენენ განმასხვავებელი სტიმულების მაგალითებს, რომელთაც აქვთ მაკონტროლებელი ზემოქმედება ჩვენს ქცევაზე.</p>
<p>ბ) <strong>შედეგი (მოვლენათა თანხვედრა)</strong></p>
<p> ცნება “შედეგი” (მოვლენათა თანხვედრა) აერთიანებს იმ მოვლენებს, რომლებიც მოსდევს ქცევას, ანუ ვლინდება, როგორც ქცევის შედეგი. მათ აქვთ გავლენა ქცევის გამოვლენის ალბათობაზე. შედეგს შეუძლია გაზარდოს ქცევის გამოვლენის ალბათობა ან შეამციროს.</p>
<p> C-ში მოიაზრება ყველაფერი ის, რაც უშუალოდ თან სდევს ქცევას და ზრდის ან ამცირებს ქცევის მომავალში გამოვლენის ალბათობას.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის გამოყენებითი ანალიზის ამოსავალი დებულებები</em></strong></h3>
<p> ქცევათმეცნიერების ფარგლებში ქცევა ასე განიმარტება:</p>
<ul>
<li>ქცევა არის ყველაფერი ის, რასაც ადამიანი აკეთებს; ასრულებს რაიმე მოქმედებას თუ ფიქრობს, გრძნობს და ამბობს.</li>
<li>ქცევა იცვლება სხვადასხვა ფაქტორების ზემოქმედებით. ამ ფაქტორების შესწავლით და მათი მანიპულირებით შესაძლებელია ქცევაზე ზემოქმედების მოხდენა. </li>
<li>ქცევა არ არის პიროვნების მდგრადი-სტატიური მახასიათებელი, თუმცა თითოეულ პიროვნებას აქვს მისთვის დამახასიათებელი ქცევები.</li>
<li>დასწავლება არის ყველაზე ფუნდამენტალური პროცესი, რომელიც მოქმედებს ადამიანის ცხოვრებაზე.</li>
<li>დასწავლა განისაზღვრება, როგორც ნებისმიერი ცვლილება, რომელიც ამომდინარეობს გარემოდან გამოცდილების მიღებით.</li>
<li>თუ რა განსაზღვრავს ქცევის დასწავლას, არც ისე საიდუმლოებით არის მოცული და შესაძლებელია იყოს შესწავლილი:</li>
<li>რა პირობებში და როგორ ხდება ქცევის შენარჩუნება.</li>
<li>რა პირობებში ვერთვებით ახალ აქტიობებში და თავს ვანებებთ ძველს.</li>
<li>თანდაყოლილი ქცევები გარემოს ზემოქმედებით განიცდის ცვლილებას.</li>
<li>რაც ნასწავლია შეიძლება გადასწავლილ იქნას და თავიდან დასწავლილი.</li>
<li>ყველა სწავლობს ქცევათა ზოგადი წესების საფუძველზე, თუმცა ზოგი ნელა, ზოგი ჩქარა, მეტი ან ნაკლები სირთულეებით.</li>
<li>ცხოველებზე ჩატარებული ექსპერიმენტები შეიძლება განზოგადდეს და გადმოტანილ იქნას ადამიანებზე.</li>
<li>განვიხილოთ ქცევის მახასიათებლები, განზომილებები და ფორმები.</li>
</ul>
<h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;">ქცევის გამოყენებითი ანალიზის შესწავლის ხერხები - დაკვირვების ფორმები და მიმდინარეობა</h2>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის დაკვირვება და ჩაწერა</em></strong></h3>
<p> ჩვენ როცა გვინდა ვასწავლოთ ახლი ქცევა ან შევცვალოთ არსებული, მნიშვნელოვანია ამ ქცევის სისტემატური დაკვირვება და ჩაწერა.</p>
<p> როცა პირველად ვხედავთ საჭიროებას, რომ ვასწავლოთ სასურველი ქცევა, ან ვმართოთ არსებული, მნიშვნელოვანია დავიწყოთ სისტემატური დაკვირვება და ჩაწერა.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>დაკვირვების ფორმები</em></strong></h3>
<p> არაპირდაპირი დაკვირვების მაგალითებია: ინტერვიუირება, კითხვარების შევსება, შეფასების სხვადასხვა სკალები, რომლებიც გვეხმარება სამიზნე ქცევის შესახებ ინფორმაციის მოპოვებაში სხვადასხვა წყაროებიდან: დედისგან, მასწავლებლებისგან, მომვლელებისაგან და სხვა.</p>
<p> პირდაპირი დაკვირვების დროს ხდება ქცევის დაფიქსირება და ჩაწერა უშუალოდ ქცევის განხორციელებისას. დამკვირვებელი ესწრება ქცევის გამოვლენის პროცესს, რომელიც მოქცეულია მისი მხედველობის არეში.</p>
<p> პირდაპირი დაკვირვება არის უფრო ზუსტი და იძლევა შესაძლებლობას, დაფიქსირდეს ქცევა მისი უშუალო გამოვლენისას. არაპირდაპირი დაკვირვებისას მოწოდებული ინფორმაცია ეფუძნება ე.წ. რესპოდენტის მეხსიერებას. ამ შემთხვევაში რესპოდენტი შეიძლება გვაწვდიდეს არასაკმარის და ნაკლებად ზუსტ ინფორმაციას, რადგან იგი არ არის გაწვრთნილი დამკვირვებელი.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>დაკვირვების პროცესი</em></strong></h3>
<p> <strong>რას ვაკეთებთ პირდაპირი დაკვირვებისას?</strong></p>
<p> ქცევის გამოყენებით ანალიზში დაკვირვების პროცესის წარმოება გულისხმობს გარკვეული ქმედებების ერთიანობას, კერძოდ, თავდაპირველად</p>
<ol>
<li>განვმარტავთ დასაკვირვებელ ანუ სამიზნე ქცევას. </li>
<li>შევიმუშავებთ დაკვირვების სტრატეგიას – ლოგიკას. </li>
<li>შევარჩევთ დაკვირვების მეთოდებსა და ფორმას.</li>
<li>შევარჩევთ დაკვირვების ინსტრუმენტებს.</li>
</ol>
<p> პირდაპირი დაკვირვების ობიექტურობის უზრუნველყოფის მიზნით ქცევის გამოყენებით ანალიზში მასში მონაწილეობას იღებს ორი პირი. დაკვირვების განხორციელებამდე ისინი წინასწარ შეიმუშავებენ და თანხმდებიან სამიზნე ქცევის განმარტებაზე, ანუ თითოეულმა ზუსტად იცის, თუ რას აკვირდება მოცემულ დროსა და სივრცეში.</p>
<p> დაკვირვება შეიძლება განხორციელდეს ბუნებრივ და ხელოვნურ გარემოში.</p>
<p> ბუნებრივი გარემოა, სადაც ჩვეულებრივ ქცევას აქვს ადგილი, მაგალითად, ქუჩაში შუქნიშანზე გადასვლა; სამზარეულოში საჭმლის გაკეთება; აეროპორტში თვითმფრინავში ჩაჯდომა.</p>
<p> ხელოვნურ გარემოდ შეიძლება მივიჩნიოთ ექსპერიმენტული ან კლინიკური პირობები. მაგალითად, შევდივართ ყელ-ყურის ექიმთან და იგი გვთხოვს დავჯდეთ სკამზე და გავაღოთ პირი. შევდივართ ფსიქოლოგის ექსპერიმენტულ ოთახში და იგი გვთხოვს დავხუჭოთ თვალები; გვაწვდის ორივე ხელში ბურთს და გვავალებს განვსაზღვროთ ამ ბურთების ზომა. ფსიქოთერაპევტი გვიხსნის ფრენის შიშს და თვითმფრინავის მოდულში გვსვამს.</p>
<p> დაკვირვება არის ქცევის შეფასების ერთ-ერთი ფორმა. დაკვირვების გამოყენებით ქცევის შეფასებისას ვადგენთ მოცემულ დროსა და სივრცეში სამიზნე ქცევის გამოვლენას ჩარევის განხორციელებამდე, მსვლელობისას და შემდეგ.</p>
<p> <strong>რისთვის გვჭირდება ქცევის შეფასება?</strong></p>
<ol>
<li>ქცევის შეფასება ჩარევის განხორციელებამდე მოცემულ დროსა და სივრცეში ადგენს ამ სამიზნე ქცევის გამოვლენას და საერთოდ, ამ ჩარევის განხორციელების აუცილებლობას. </li>
<li>გვაწვდის ინფორმაციას უკვე არსებული ქცევის შესახებ. </li>
<li>გვეხმარება მუშაობის შემდგომი სტრატეგიის დაგეგმვაში.</li>
<li>ჩარევის შემდეგ გაზომვით ვადგენთ უკვე ჩვენს მიერ გამოყენებული სტრატეგიის ეფექტურობას.</li>
</ol>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>პირველადი დაკვირვება</em></strong></h3>
<p> ჩვეულებრივ ჩვენ ვიწყებთ ანალიზს სამიზნე ქცევის დაკვირვებით და ამ დროს მიმდინარე ჩანაწერის განხორციელებით, რომელიც წარმოადგენს იმის წერილობით აღწერას, თუ რას ვხედავთ ჩვენ. Eეს გვაძლევს შესაძლებლობას, რომ შევიქმნათ სურათი, თუ რა უნდა ვასწავლოთ, ასევე მნიშვნელოვანია, რომ ჩავინიშნოთ მოვლენები ან სხვათა ქმედებები, რაც უსწრებს ან ახლავს ამ ქცევას და ამ დროს ზემოქმედებას ახდენს მასზე. M</p>
<blockquote><p>მაგალითად; თუ ბავშვი აწყობს „ისტერიკას“ და ყვირის, რა იყო ის წინაპირობა, რითი დაიწყო ეს? მას უფროსმა სთხოვა რაღაცის გაკეთება, ან პირიქით – სთხოვა რაღაცის შეწყვეტა, თუ მას უნდოდა რაღაცა და უფროსმა უთხრა – „არა“, თუ მას სხვა ბავშვმა გამოართვა სათამაშო. რა არის ამ ისტერიკის და ყვირილის შედეგი? უფროსი სოსოს აძლევს სასურველ ნივთს-ართმევს სათამაშოს სხვა ბავშვს და უბრუნებს სოსოს უკან?</p>
</blockquote>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის განმარტება</em></strong></h3>
<p> მას შემდეგ, რაც ჩვენ გვიჩნდება წარმოდგენა, თუ რა არის სამიზნე ქცევა, ჩვენ შეგვიძლა მისთვის დავწეროთ ზუსტი “ქცევითი" განმარტება.</p>
<blockquote><p>მაგალითად; სოსოს ისტერიკა მოიცავს ქცევებს: ყვირილს, ფეხების ქნევას, სხვათა კბენას, იატაკზე გაწოლას. ყვირილს და ქუსლების იატაკზე რტყმას. ყვირილს და მთელი ძალით საგნების სროლას.</p>
</blockquote>
<p> <strong>როგორ განვმარტავთ ქცევას?</strong></p>
<p> ქცევის განმარტება არის სამიზნე ქცევის აღწერა მარტივი სიტყვებით, რომელიც არ შეიცავს შეფასებით სიტყვებს, მაგალითად, როგორიცაა: ცუდი, კარგი, ძალიან.</p>
<p> ქცევის განმარტება არ ახდენს ქცევის გაერთიანებას რაიმე კატეგორიაში, ვთქვათ - სულელური, ჭკვიანური, აგრესიული, შესანიშნავი.</p>
<p> განვიხილოთ ერთი მაგალითი: თქვენ გითხრეს რომ, აკა მეცადინეობს; – რას გვეუბნება ეს წინადადება?</p>
<p> უფრო ადვილი წარმოსადგენი იქნება თუ რას აკეთებს აკა, ასეთი განმარტების გამოყენებისას: აკა კითხულობს გვერდებს სახელმძღვანელოდან; აღნიშნავს წინადადებებს ტექსტში; აკეთებს მათემატიკის და ფიზიკის სავარჯიშოებს; წერს დასკვნებს წაკითხული თავების შესახებ.</p>
<p> თქვენ ასევე შეგიძლიათ დააზუსტოდ წინაპირობა, როგორც ამ ქცევის განმარტების ნაწილი იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს შემთხვევები, როცა ეს ქცევა ვლინდება სხვადასხა პირობებში.</p>
<blockquote><p>მაგალითად; „ისტერიკის“ შესწავლისას, გვაინტერესებს ბავშვის ყვირილი და წიხლების რტყმა. მაგრამ ბავშვის ყვირილი და წიხლების დარტყმა ვლინდება სხვა დროსაც, თუნდაც თამაშისას და არ მიიჩნევა ისტერიკად.Mჩვენ შეგვიძლია განვსაზღვროთ „ისტერიკა“, როგორც პასუხი სათამაშოს ან საკვების არ მიცემაზე, რაიმე აქტივობის გაკეთებისას ხელის შეშლაზე ან უფროსის მოთხოვნაზე.</p>
</blockquote>
<p> თქვენ დაგჭირდებათ ჩაიწეროთ ეს განმარტება და კიდევ ერთხელ დააკვირდეთ ამ ქცევას იმისთვის, რომ დარწმუნდეთ, რომ ქცევა, რომელსაც თქვენ ხედავთ, ერგება ამ განმარტებას. თქვენი დეფინიცია უნდა იყოს რაც შეიძლება ზუსტი. ბუნდოვანი აღწერა ან ზოგადი იარლიყი, როგორიცაა აგრესიული ქცევა არ წარმოადგენს ქცევით განმარტებას. აგრესიული ქცევა შეიძლება მოიცავდეს მუშტის დარტყმას, ფეხის ამოკვრას, ხელის დარტყმას, ამოცხებას, გინებას, ნივთების მტვრევას, ასე რომ შეუძლებელია ზუსტად განსაზღვროთ, თუ რას აკეთებს თქვენი დაკვირვების ობიექტი, მაშინ როცა მისი აღწერისათვის თქვენ იყენებთ ძალიან ზოგად, არასპეციფიურ იარლიყს.</p>
<p> იმისათვის, რომ დამატებით შეამოწმოთ თქვენი განმარტება, მაშინ, როცა უკვე მზად ხართ სისტემატური დაკვირვებისათვის, სთხოვეთ კოლეგას თქვენს მიერ შექმნილი განმარტების გამოყენებით ამ ქცევაზე თქვენთან ერთად დაკვირვება;</p>
<p> დაკვირვების წარმართვისას დარწმუნდით, რომ თქვენ (დამკვირვებლები) დგახართ ან სხედხართ საკმარისად შორს ერთმანეთისაგან, რომ დამოუკიდებლად დააკვირდეთ. განაწილდით ისე, რომ არ გქონდეთ ერთმანეთის ჩანაწერების დანახვის საშუალება. თუ თქვენ ვერ იღებთ მაღალი დონის შეთანხმებას სამიზნე ქცევის გამოვლენაზე (ანუ თქვენი ჩანაწერები ქცევის გამოვლენაზე ემთხვევა ერთმანეთს) (იხ. სანდოობა), დააზუსტეთ თქვენი განმარტება და გააკეთეთ ამ ქცევის გამოვლენის ჩაწერის კიდევ ერთი დამოუკიდებელი შემოწმება.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>წინაპირობა - წ, ქცევა - ქ და შედეგი - შ_ის ჩაწერა</em></strong></h3>
<p> წინაპირობა - წ, ქცევა - ქ და შედეგი - შ. შეადგენს ქცევითი ანალიზის ანბანს. მას შემდეგ, რაც თქვენ იწყებთ ქცევის სისტემატურ დაკვირვებას, თქვენ შეგიძლიათ გააკეთოთ თქვენი ჩანაწერების ფურცელზე სამი სვეტი და ისინი დაასათაუროთ, როგორც წ,ქ,შ.</p>
<p> რამდენჯერმე დააკვირდით და შეეცადეთ წარმოდგენა შეიქმნათ, თუ რა შეიძლება აკონტროლებდეს თქვენს სამიზნე ქცევას. ეს მნიშვნელოვანი იქნება თქვენი სასწავლო პროგრამის შექმნისას ქგა–ში, რადგან წინაპირობები ქმნიან ქცევის გამოვლენის საფუძველს და ხშირად მიუნიშნებენ, თუ რა შედეგები მოყვება ამ ქცევას.</p>
<blockquote><p>მაგალითად; შუქნიშნის წითელი სინათლიდან ყვითელზე გადასვლა ნიშნავს, რომ მალე აინთება მწვანე. ამ დროს ძალიან ბევრი მძღოლი იწყებს მოძრაობას ყვითელ სინათლეზე, შედეგად ისინი რამდენიმე წამით ადრე ხვდებიან დანიშნულების ადგილას, ვიდრე იმ შემთხვევაში მწვანე სინათლეს რომ დალოდებოდნენ. რაც, როგორც ჩანს, წარმოადგენს განმტკიცებას ბევრი მძღოლისათვის. შესაბამისად შუქნიშნის სინათლის ცვლილება წითლიდან ყვითელზე წარმოადგენს განმასხვავებელ სტიმულს იმისა, რომ მწვანე სინათლე აინთება (როცა დაძვრა განმტკიცებულია), ამის ალტერნატივაა ყვითელი ფერი, რომელსაც თან ახლავს წითელი სინათლე. ეს დამსჯელია და ნიშნავს მოლოდინს. შესაბამისად ძალიან ხშირად ის წარმოადგენს განმასხვავებელ სტიმულს მძღოლისათვის, რომ გაზარდოს სიჩქარე და არ შეჩერდეს, ამ შემთხვევაში აჩქარება მტკიცდება იმითი, რომ მძღოლი ირიდებს შეყოვნებას.</p>
</blockquote>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>სისტემატური დაკვირვება და ჩაწერა</em></strong></h3>
<p> ქცევას შეიძლება დავაკვირდეთ და ჩავწეროთ სიხშირის (რამდენად ხშირად ვლინდება), ხანგრძლივობის (რამდენად ხანგრძლივია) ლატენტურობის (რამდენი ხანია ქცევებს შორის შუალედი) და ინტენსივობის (რამდენად ხმამაღალია, რთულია, ძლიერია ქცევა) მიხედვით.</p>
<p> ჩვეულებრივად ქგა-ში ჩვენ ვიწერთ სიხშირეს და ხანგძრლივობას, ინტენსიურობის ჩასაწერად შესაძლოა დაგვჭირდეს სპეციალური გასაზომი ხელსაწყოები, თუმცა აუცილებლობის შემთხვევაში ჩვენ შეგვიძლია ზეპირად განვსაჯოთ. მაგალითად; ხმის ინტენსივობა განისაზღვრება-ისმის 5 მეტრის დაშორებით.</p>
<p> არსებობს სისტემატური დაკვირვების მრავალი ფორმა, რომლის შერჩევაც დამოკიდებულია მკვლევარის ამოცანებსა და ქცევის თავისებურებაზე.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ჩაწერის ინსტრუმენტები</em></strong></h3>
<p> ჩაწერის ინსტრუმენტი არის ის საშუალებები, რომელსაც იყენებს დამკვირვებელი, რომ მოახდინოს ქცევის გამოვლენის რეგისტრირება. ფურცელი და საწერკალამი არის ყველაზე ხშირად გამოყენებადი ინსტრუმენტები. მარტივად რომ ვთქვათ, დამკვირვებელი უბრალოდ შეიძლება აკეთებდეს ჩანაწერებს ქცევის გამოვლენის შესახებ.</p>
<p> იმისთვის, რომ ეფექტურად ჩავიწეროთ ქცევა, ჩვეულებრივ, დამკვირვებელი იყენებს წინასწარ მომზადებულ დაკვირვების ბლანკს. დაკვირვების ბლანკი გვეხმარება დაკვირვების პროცესის ორგანიზებაში და ქცევის თვალნათლივ ჩაწერაში. დაკვირვების ბლანკის შერჩევამდე დამკვირვებელი ირჩევს ქცევის აღნუსხვის სტრატეგიას და მეთოდს.</p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>ქცევის აღნუსხვის მეთოდები</em></strong></h3>
<p> <u><strong>უწყვეტი ჩაწერა</strong></u> არის აღნუსხვის ფორმა, როდესაც ხდება ქცევის თითოეული გამოვლენის დაფიქსირება დაკვირვების მთელი პერიოდის განმავლობაში. ეს მეთოდი გვაძლევს შესაძლებლობას დავაკვირდეთ ქცევის დაწყებას და დამთავრებას. მისი საშუალებით შესაძლებელია ქცევის ყველა მახასიათებლის დაფიქსირება, ანუ სიხშირის, ხანგრძლივობის და ინტესივობის. მაგალითად, ეკა ზის გაკვეთილზე და იფურთხება. ჩვენ ვესწრებით გაკვეთილს. ოცი წუთის შემდეგ ეკა პირველად აღებს პირს და პირის ღრუში არსებულ სითხეს უშვებს ნიკაპზე. ეს პროცესი გრძელდება გაკვეთილის დასრულებამდე. ჩვენ ვითვლით ამ ქცევის გამოვლენის სიხშირეს, რაც პირობითად შეიძლება იყოს 500.</p>
<p> <u><strong>რეალური დროის ჩაწერა</strong></u> არის აღნუსხვის ფორმა, როცა ფიქსირდება ქცევის გამოვლენის სრული დრო, ზუსტი დასაწყისი და დასარული. ეკას მაგალითის შემთხვევაში ეს იქნება ოცი წუთის ხანგრძლივობის დაკვირვება, რომელიც დაიწყო გაკვეტილის 12 წუთზე და დასრულდა 32-ზე.</p>
<p> <u><strong>პროდუქტის ჩაწერა</strong></u> არის აღნუსხვის ფორმა, რომელიც აფიქსირებს ქცევის მყარ, მუდმივ პროდუქტებს. მაგალითად, შემფუთავ ქარხანაში კონვეირის ზედამხედველი აფიქსირებს შეფუთული პროდუქციის რაოდენობას. ტესტის შევსებისას მასწავლებელი აფიქსირებს სწორი და მცდარი პასუხების რაოდენობას. ჩაწერის ამ ფორმის გამოყენებისას არ არის აუცილებელი დამკვირვებლის უშუალო დასწრება ქცევის განხორციელებისას.</p>
<p> <u><strong>ინტერვალის ჩაწერა</strong></u> შეფასების პროცესისას დამკვირვებელი სამუშაო დროს ანაწილებს თანმიმდევრულ პერიოდებად - ინტერვალებად და აკვირდება გამოვლინდება თუ არა სამიზნე ქცევა ამ კონკრეტული ინტერვალის განმავლობაში. მაგალითად, მე ვატარებ გაკვეთილს და ბავშვებისთვის სამუშაო დავალების მიცემისას, რომელიც ხდება, გაკვეთილის დაწყებიდან 15 წუთის შემდეგ, ვუყურებ გიორგის და ვინიშნავ ასრულებს თუ არა იგი ჩემს მიერ მიცემულ სამუშაოს, მისთვის ყოველგვარი დამატებითი მითითების გარეშე.</p>
<p> ინტერვალის ჩაწერის ორი მაგალითი არსებობს: ნაწილობრივი ინტერვალის და მთლიანი ინტერვალის ჩაწერა. ნაწილობრივი ინტერვალის ჩაწერისას ჩვენ ვინიშნავთ ქცევის გამოვლენას მხოლოდ ამ პერიოდში. ჩვეულებრივ ასეთი ინტერვალები 6-10 წამისგან შედგება. მთლიანი ინტერვალის ჩაწერის მაგალითია გაკვეთილის ვიდეო ან აუდიო ფირზე დაფიქსირება. ამ შემთხვევაში ჩვენ აღვნუსხავთ მთელი ქცევის მიმდინარეობას.</p>
<p> ყველაზე ფართოდ გავრცელებული ჩაწერის ფორმას წარმოადგენს ცხრილის დანაწევრება ერთ წუთიან ინტერვალებად. შესაბამისად მივიღებთ 6 ათწამიან მწკრივს და 15 თუ 20 რიგს წუთების მიხედვით.</p>
<p align="center"><strong>ნიმუშისათვის წარმოდგენილია ოთხწუთიანი დაკვირვების ცხრილი</strong> <img title="ნიმუშისათვის წარმოდგენილია ოთხწუთიანი დაკვირვების ცხრილი" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064206522?profile=original"/></p>
<h3 style="font-size: 16px; color: black;"><strong><em>დაკვირვების ბლანკის სახეები</em></strong></h3>
<p> დაკვირვების ბლანკის შერჩევას განსაზღვრავს თავად სამიზნე ქცევის თავისებურება. ბლანკს ვირჩევთ იმის მიხედვით, თუ ქცევის რა განზომილების დაკვირვება გვაქვს დასახული მიზნად.</p>
<p> <u><strong>სიხშირის დაკვირვების ბლანკის</strong></u> საშუალებით დამკვირვებელს შეუძლია უჯრაში X-ის ან V-ს ჩასმით აღნიშნოს მოცემულ დღეს სამიზნე ქცევის გამოვლენის სიხშირე. ამ დღეს აღნიშნული უჯრების რაოდენობა ემთხვევა ქცევის საერთო დღიური გამოვლენის სიხშირეს.</p>
<p> <u><strong>ხანგრძლივობის დაკვირვების ბლანკი</strong></u> გვეხმარება ჩავიწეროთ სამიზნე ქცევის ხანგრძლივობა ყოველდღიურად. ამისთვის ჩვენ ავღნიშნავთ სამიზნე ქცევის დასაწყისს და დასასრულს. ამით ჩვენ ვგებულობთ ქცევის საერთო ხანგრძლივობას და სიხშირეს.</p>
<p> <u><strong>ინტერვალებში დაკვირვების ბლანკის</strong></u> გამოყენებისას, როგორც უკვე აღვნიშნეთ გვჭირდება რაიმე დამხმარე მოწყობილობა, რომელიც გვანიშნებს თითოეული ინტერვალის დასაწყისს. მაგალითად, საათი, რომელიც ყოველი ათი წამის გასვლის შემდეგ გამოსცემს ხმას. ინტერვალებში დაკვირვების ბლანკის შევსებისას ჩვენ ვსვამთ X-ს, 0 , /, ან V-ს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დაკვირვების დროს სამიზნე ქცევა გამოვლინდა.</p>
<p> არსებობს ქცევის დაკვირვების სხვა მეთოდებიც, მაგალითად, ქცევის თითოეული გამოვლენის ჩაწერა: დედა ყოველ ღამე აღნიშნავს ლოგინის დასველების სიხშირეს; მწეველი აღნიშნავს თითოეულ მოწეულ ღერს.</p>
<p> ქცევის ჩაწერის სხვა მაგალითებია: მაჯის საათის მსგავსი მოწყობილობა, რომელზეც ღილაკის დაჭერით ახდენთ სამიზნე ქცევის გამოვლენის დაფიქსირებას. ასევე შეიძლება გამოვიყენოთ ჯიბეში ჩაყრილი ლობიოს მარცვლები და დავითვალოთ რამდენი მარცვალი მოხვდება ერთი ჯიბიდან მეორეში. არსებობს კიდევ ე.წ. ნაბიჯმზომი, რომელიც თავისთავდ აღრიცხავს გადადგმული ნაბიჯების რაოდენობას, რაც მსგავსია სპიდომეტრის, რომელიც ასევე შეიძლება იქნას გამოყენებული ადამიანსა და მანქანაზე.</p>
<h4 align="center"><strong>ინტერვალში დაკვირვების ბლანკი</strong><br/> <img title="ინტერვალში დაკვირვების ბლანკი" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064206540?profile=original"/></h4>
<h4 align="center"><strong>ხანგრძლივობის დაკვირვების ბლანკი</strong><br/> <img title="ხანგრძლივობის დაკვირვების ბლანკი" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064206619?profile=original"/></h4>
<h4 align="center"><strong>სიხშირის დაკვირვების ბლანკი</strong><br/> <img title="სიხშირის დაკვირვების ბლანკი" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064206804?profile=original"/></h4>
<p> წიგნი შედგენილია Parsonson B.შ.-ის დამხმარე სახელმძღვანელოს საფუძველზე. წიგნის ზოგიერთი თეორიული ნაწილი გავრცობილია Miltenberger R.G სახელმძღვანელოს მასალებით.</p>
</div>
<p></p>
<p style="text-align: right;"><em>შემდეგენელი: ნინო გოგიჩაძე</em></p> განათლების ფსიქოლოგიაtag:www.qwelly.com,2015-04-26:6506411:Topic:9592262015-04-26T10:06:48.748Zლაშაhttps://www.qwelly.com/profile/lshisa
<h1 align="center" style="font-size: 25px; color: black;">განათლების ფსიქოლოგიის საკითხები</h1>
<p align="center"><img alt="education, education psychology, educational psychology, pedagogy, psychology, qwelly, ავთანდილ ასათიანი, აზროვნება, აღზრდა, განათლება, განათლების ფსიქოლოგია, გენერალიზაცია, ინტელექტი, კრეატულობა, ლატენტური სწავლა, მეტაკოგნიცია, მოთხოვნილება, მოტივი, პედაგოგიკა, უმაღლესი სკოლის პედაგოგიკა, ქველი, შინაგანი მოტივი, შფოთვა, ჰეტეროგენული მოტივები, ჰომოგენური მოტივები" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064159903?profile=original" title="განათლების ფსიქოლოგია | განათლების ფსიქოლოგიის საკითხები | ფსიქოლოგია | Psychology | Qwelly"></img></p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><p> პედაგოგიკის მეცნიერებათა სისტემაში უმნიშვნელოვანესი როლი ფსიქოლოგიას განეკუთვნება. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ფსიქოლოგია ძირეულად ინტერესდება ადამიანის აღზრდა-განვითარებით. თუმცა, მარტო ამით არ ამოიწურება საგანმანათლებლო პროცესებისადმი ფსიქოლოგიის ინტრესები. სწორედ ამის დასტურია <strong>განათლების ფსიქოლოგიის</strong>,…</p>
</div>
<h1 align="center" style="font-size: 25px; color: black;">განათლების ფსიქოლოგიის საკითხები</h1>
<p align="center"><img src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064159903?profile=original" title="განათლების ფსიქოლოგია | განათლების ფსიქოლოგიის საკითხები | ფსიქოლოგია | Psychology | Qwelly" alt="education, education psychology, educational psychology, pedagogy, psychology, qwelly, ავთანდილ ასათიანი, აზროვნება, აღზრდა, განათლება, განათლების ფსიქოლოგია, გენერალიზაცია, ინტელექტი, კრეატულობა, ლატენტური სწავლა, მეტაკოგნიცია, მოთხოვნილება, მოტივი, პედაგოგიკა, უმაღლესი სკოლის პედაგოგიკა, ქველი, შინაგანი მოტივი, შფოთვა, ჰეტეროგენული მოტივები, ჰომოგენური მოტივები"/></p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><p> პედაგოგიკის მეცნიერებათა სისტემაში უმნიშვნელოვანესი როლი ფსიქოლოგიას განეკუთვნება. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ფსიქოლოგია ძირეულად ინტერესდება ადამიანის აღზრდა-განვითარებით. თუმცა, მარტო ამით არ ამოიწურება საგანმანათლებლო პროცესებისადმი ფსიქოლოგიის ინტრესები. სწორედ ამის დასტურია <strong>განათლების ფსიქოლოგიის</strong>, როგორც ცალკე მიმართულების ჩამოყალიბება, რომელიც აღზრდა_განათლებისა და სწავლების ფსიქოლოგიურ კანონზომიერებებს სწავლობს.</p>
<p> უმაღლესი სკოლის პედაგოგიკის კავშირებს ფსიქოლოგიასთან ისეთივე თავისებურებები ახასიათებს, როგორც ზოგადი პედაგოგიკის ურთიერთობას ამ საგანთან. აღნიშნულთან დაკავშირებით, სრულად უნდა გავიზიაროთ დიდი ქართველი მეცნიერის დ. უზნაძის მოსაზრება, რომელიც წერდა: "ფსიქოლოგიისა და პედაგოგიკის ურთიერთობა ორი დამოუკიდებელი მეცნიერების ურთიერთობაა: ფსიქოლოგია მხოლოდ ფსიქოლოგიურ კვლევას აწარმოებს და პედაგოგიკა _ პედაგოგიკურს. დახმარება, რომელსაც ფსიქოლოგია უწევს პედაგოგს, პრინციპულად შეიძლება მხოლოდ იმაში მდგომარეობდეს, რომ ჯერ ერთი, (ფსიქოლოგია) სწორ ფსიქოლოგიურ ცნობებს აწვდის პედაგოგს, რომელსაც საზოგადოდ, ფსიქიკასთან აქვს საქმე, და რომლისთვისაც ასეთი ცნობები ყოველთვის აუცილებელია, და მეორე, იმ საკითხების ფსიქოლოგიურ მასალას ამზადებს, რომელიც სწორედ პედაგოგიკის უშუალო ინტერესებს ეხება, მაგრამ მეორის მხრივ პედაგოგიკაც უწევს დახმარებას ფსიქოლოგიას: პედაგოგიური ზეგავლენის წარმატებითი პრაქტიკა და მისი სწორი თეორია ადამიანის ფსიქიკური განვითარების საფუძვლებს გვაცნობენ და ამით ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი ძირითადი პრობლემის გადაწყვეტაში მონაწილეობენ. ფსიქოლოგია და პედაგოგიკა ორი დამოუკიდებელი მეცნიერებაა, მაგრამ ისინი მოწყვეტილი როდი არიან ურთიერთს: ისინი ეხმარებიან და ავსებენ ერთმანეთს".</p>
<p> ფსიქოლოგია დამოუკიდებლად იკვლევს ზოგადად ფსიქიკასთან დაკავშირებულ ისეთ პრობლემებს, როგორიცა: შეგრძნება, აღქმა, ყურადღება, მეხსიერება, ნებისყოფა, ჩვევა, აზროვნება, მეტყველება და სხვა, მაგრამ განათლების ფსიქოლოგიას ეს საკითხები აინტერესებს მხოლოდ სწავლა_განათლებასთან მიმართებაში.</p>
<p> განათლების ფსიქოლოგია საგანმანათლებლო პროცესებში მონაწილეთა ფსიქიკური პროცესების შემსწავლელი მეცნიერებაა, რომელიც ფსიქოლოგიური და პედაგოგიური კვლევის მეთოდების გამოყენებით აყალიბებს შესაბამის რეკომენდაციებს ამ პროცესების განვითარების მიზნით.</p>
<p> განათლების ფსიქოლოგია კონცენტრირებულია განათლების თეორიის ძირითად ცნებებზე: სწავლებაზე და სწავლაზე.</p>
<p> სწავლება რთული პედაგოგიური პროცესია და მის ეფექტურობაზეა დამოკიდებული, თუ როგორი პიროვნება და სპეციალისტი ჩამოყალიბდება. სწავლების პროცესში წარმატება დიდადაა დამოკიდებული, პირველ რიგში, მისი არსის მართებულ გააზრებასთან. ხშირად სწავლების პროცესის არსებული განსაზღვრებები მიუთითებენ სწავლის პროცესის ზოგიერთ თავისებურებაზე, მის შედეგებზე, მაგრამ არ იძლევიან საფუძვლიან წარმოდგენას იმ ცოდნაზე, რაც თანამედროვე მეცნიერებამ დააგროვა სწავლებისა და სწავლის შესახებ. ქართველი ფსიქოლოგი ა. ფრანგიშვილი გამოყოფდა სწავლების პროცესის საფეხურებს: "სწავლა პირველ და ძირითად საფეხურზე უჩვეულოს, გაუგებარის, უცხოს მიმართ გაკვირვებით, განცვიფრებით იწყება, ე. ი. სწავლა იწყება სწავლის ამოცანის (საკითხის ) წამოჭრით. აქედან გამოდინარეობს სიტუაციის გარკვევის და ამოცანის გადაჭრის განზრახვის წარმოშობის საფეხური. სწავლის შემდგომ საფეხურად მიჩნეულია სწავლის მიზნის, სწავლის ამოცანის განხორციელების შესრულება. საგანმანათლებლო სწავლის მკვლევარები სწავლის დამამთავრებელ და დამასრულებელ საფეხურად თვლიან მიღებული ცოდნის განმტკიცებისა და დამახსოვრების ეტაპს", _ აღნიშნავდა პროფესორი ა. ფრანგიშვილი. მკვლევარის მიერ გამოყენებული ტერმინი "საგანმანათლებლო სწავლა" იგივეა, რაც დღევანდელი გაგებით "<strong>განათლების ფსიქოლოგია</strong>".</p>
<p> გარკვეული თავისებურებების გათვალისწინებით, ასეთივე მიდგომები შეიძლება გავავრცელოთ უმაღლესი სკოლის პედაგოგიკაზე. სწავლება შემოქმედებითი საქმიანობაა, იგი საგანგებოდ ორგანიზებული ისეთი პედაგოგიურ_ ფსიქოლოგიური პროცესია, რომელიც სტუდენტთა ცოდნა_ჩვევების განვითარებას ემსახურება. სტუდენტის უნარ_თვისებათა განვითარება და ცოდნა-ჩვევებით გამდიდრება უმაღლესი სასწავლებლის აკადემიური პერსონალის და სტუდენტთა სასწავლო თანამშრომლობით ხორციელდება. ასეთი თანამშრომლობის წარმმართველი მისია უნივერსიტეტის პროფესორმა უნდა შეასრულოს. სწორედ მან უნდა უზრუნველყოს სასწავლო მენეჯმენტის ეფექტურად განხორციელება, რომელშიც არანაკლები ადგილი სტუდენტის მოტივაციას, ინტერესს, განწყობას, მეხსიერებას და სხვა ფაქტორებს უჭირავს.</p>
<p> განათლების ფსიქოლოგიაში წამყვანი ადგილი პროფესორისა და სტუდენტის ფსიქოლოგიის შესწავლას განეკუთვნება. როგორც ითქვა, სტუდენტის შემეცნებითი ინტერესების გააქტიურებაში უმთავრესია საგანმანათლებლო პროცესის ორივე მონაწილის _ პროფესორისა და სტუდენტის თანამშრომლობა. განათლების ფსიქოლოგია იკვლევს სწავლების სხვადასხვა საფეხურებზე სწავლის მოტივაციას და ინტერესს. დადგენილია, რომ სტუდენტის შეგნებული დამოკიდებულება და აქტივობა სწავლისადმი იზრდება მაღალ კურსებზე, მაგრამ უკუპროცესებიც არ არის გამორიცხული. ასეთი რამ მხოლოდ მაშინ შეიძლება მოხდეს, თუ სათანადო დონეზე არ დგას აკადემიური პერსონალი, ანუ სწავლების ხარისხი იმდენად დაბალია, რომ სტუდენტი მის მიმართ ყოველგვარ ინტერესს კარგავს. შესაძლებელია წარუმატებლობის მიზეზი პროფესორთა და სტუდენტთა პიროვნული შეუთავსებლობა გახდეს. ამდენად, საკითხის დასმა მარტო იმის შესახებ, რომ სტუდენტის წარუმატებლობა სწავლის მოტივაციის უქონლობის ან უბრალოდ სიზარმაცის ბრალი იყოს, ყოველთვის არ არის გამართლებული. სასწავლო ქცევა ინტელექტუალური საქმიანობის სფეროა და მასზე მრავალი ფსიქიკური გარემოება ახდენს გავლენას.</p>
<p> როგორც ითქვა, სწავლაში უმთავრესი მოტივაციაა, თუმცა განათლების ფსიქოლოგიაში მარტო ამ ჭეშმარიტების დეკლარირებით არ შემოიფარგლებიან და შეუძლიათ განსაზღვრონ ის ფსიქოლოგიური ფაქტორები, რომლებიც მოქმედებენ მოტივაციურ პროცესებზე. ამასთან ერთად, შესაძლებელია დავეუფლოთ მოტივაციის გაძლიერების სტრატეგიებს. აქ უმთავრესია, პროფესორის სამუშაო არსენალში კარგად იყოს გაცნობიერებული ისეთი ცნებების მნიშვნელობა, როგორიცაა: <em>მოტივი, მოთხოვნილება, შინაგანი მოტივი, ჰეტეროგენული და ჰომოგენური მოტივები, ლატენტური სწავლა, შფოთვა</em> და სხვა.</p>
<p> განათლების ფსიქოლოგია იკვლევს უნარ_ჩვევების და პრობლემათა გადაჭრის სტრატეგიების ფსიქოლოგიურ ასპექტებს. ამ თვალსზრისით, პირველი რიგის ამოცანას წარმოადგენს ის, რომ პროფესორმა გააცნობიეროს სწავლისადმი შემოქმედებითი მიდგომის პრინციპების მნიშვნელობა. ამის კვალდაკვალ ყალიბდება შემოქმედებითი ატმოსფერო, რაც სტუდენტთა აქტივობაში გამოიხატება. გათვალისწინებული უნდა იყოს აგრეთვე სტუდენტთა ინდივიდუალური თავისებურებები შემოქმედებითი აზროვნების განვითარების პირობებში. როგორც მოტივაციის შემთხვევაში ითქვა, აქაც დაგვჭირდება ისეთი ცნებების არსში წვდომა, როგორიაცაა: <em>ინტელექტი, კრეატულობა, აზროვნება, მეტაკოგნიცია, გენერალიზაცია</em>.</p>
<p> ზოგადად, საგანმანათლებლო საქმიანობა ყველაზე ახლოსაა კვლევით საქმიანობასთან. ხოლო უმაღლესი სკოლის პედაგოგიკაში კვლევითი უნარების ფორმირება ერთ-ერთ უმთავრეს ამოცანადაა მიჩნეული. ამ სფეროში ნებისმიერი წარმატება წარმოუდგენელია "მასწავლებელ_მკვლევარის" როლის გაცნობიერების გარეშე. გარდა ამისა, კვლევით საქმიანობაში აუცილებელია ვიცოდეთ და აქტიურად ვიყენებდეთ <em>მაფორმირებელ ექსპერიმენტს, საკონტროლო და ექსპერიმენტულ ჯგუფებს, ვალიდობას, კორელაციურ კვლევას</em> და სხვა ფსიქოლოგიურ კომპონენტებს, რომელთა გამოყენება მასწავლებელ_მკვლევარისთვის, რომელ საგანსაც არ უნდა ასწავლიდეს იგი, მაინც უმნიშვნელოვანესია.</p>
<p> უმაღლესი სასწავლებლის კონტინგენტი მნიშნელოვნად განსხვავდება უფროსკლასელთა აზროვნებისგან, რაც ძირითადად განაპირობებს უმაღლესი სასწავლებლის მუშაობის მიმართულებას. სტუდენტის აზროვნება დამოუკიდებელ და შემოქმედებით ხასიათს ატარებს. მათი აზროვნება განზოგადებისა და აბსტრაქციის მაღალი დონით გამოირჩევა. მიზეზ_შედეგობრივი კავშირების აღმოჩენისა და ლოგიკური დასაბუთების უნარი აშკარდ გამოხატულია. სკოლაში მიღებულ ცოდნას აქტიური საბაზისო დატვირთვა ეძლევა უმაღლესი განათლების საწყის ეტაპზე. სტუდენტს უჩნდება პრობლემური აზროვნების ინტერესი, რაც მეცნიერული აზროვნების განვითარებისთვის კარგი სასტარტო პირობა შეიძლება აღმოჩნდეს, თუ მას სწორად წარვმართავთ. სტუდენტობის ასაკში მთლიანად იშლება განსხვავება შემეცნებითი ინტერესების თვალსაზრისით სქესთა შორის. როგორც ცნობილია, უფროს სასკოლო ასაკში გოგონები გაცილებით ბეჯითები არიან, ვიდრე ვაჟები. აღნიშნული გარემოებები სასწავლო პროცესის წარმატებით გაძღოლის საფუძველს იძლევა, თუმცა ამისთვის სხვა ფაქტორებთან ერთად სტუდენტის ფსიქოლოგიის ცოდნაცაა საჭირო.</p>
<p align="right"><em><strong>ა. ასათიანი</strong></em></p>
<p></p>
</div> ლიდერობა და სიტუაციის მართვაtag:www.qwelly.com,2014-07-10:6506411:Topic:7603322014-07-10T09:15:10.720Zთეაhttps://www.qwelly.com/profile/Tea673
<h2 style="text-align: center;"><span class="font-size-5" style="color: #000000;">მოქმედებაზე ორიენტირებული ლიდერობა</span></h2>
<p><span class="font-size-3" style="color: #000000;">"მოქმედებაზე ორიენტერებული ლიდერობის" თეორია განავითარა ჯონ ედეარმა დიდ ბრიტანეთში, სენდჰარსტის სამეფო სამხედრო აკადემიაში უფროს ლექტორად მუშაობის დროს. თავდაპირველად იგი გამოიყენებოდა სამხედრო საკითხების გადასაჭრელად, შემდგომში კი 1970-იან და 1980-იან წლებში - მრეწველობასა და ვაჭრობაში. ამჟამად იგი ფართოდ…</span></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">მოქმედებაზე ორიენტირებული ლიდერობა</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">"მოქმედებაზე ორიენტერებული ლიდერობის" თეორია განავითარა ჯონ ედეარმა დიდ ბრიტანეთში, სენდჰარსტის სამეფო სამხედრო აკადემიაში უფროს ლექტორად მუშაობის დროს. თავდაპირველად იგი გამოიყენებოდა სამხედრო საკითხების გადასაჭრელად, შემდგომში კი 1970-იან და 1980-იან წლებში - მრეწველობასა და ვაჭრობაში. ამჟამად იგი ფართოდ გამოიყენება თანამედროვე მენეჯმენტში. ხშირად მას უწოდებენ "მოქმედებაზე ორიენტირებულ ლიდერობას", რადგანაც ის ყურადღებას ლიდერის ქმედებაზე ამახვილებს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ჯონ ედეარს ლიდერობის სფეროში დიდი წვლილი აქვს შეტანილი. ედეარის მოდელის მიხედვით, მოქმედებაზე ორიენტირებული ლიდერი სამუშაოს შესაბამისი გუნდის დახმარებით, კოლეგა მენეჯერებთან და თანამშრომლებთან ურთიერთობით ასრულებს. ედეარის განმარტების თანახმად მოქმედებაზე ორიენტირებულმა ლიდერმა უნდა:</span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">წარმართოს შესასრულებელი სამუშაო (ამოცანის სისტემატიზება);</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">თვალი ადევნოს კონკრეტული პირების მიერ დასახული ამოცანის შესრულებას;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">კოორდინაცია გაუწიოს და ხელი შეუწყოს გუნდის, როგორც ერთი მთლიანი ორგანიზმის მუშაობას.</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><a target="_self" href="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064114513?profile=original"><img class="align-left" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064114513?profile=original"/></a>ედუარდმა შეიმუშავა სამ წრეწირიანი დიაგრამა, რომელიც ადამიანთა ურთიერთობის ცვალებადობის გამარტივებული გამოსახულებაა. დიაგრამა სასარგებლო ინსტრუმენტია იმაზე დასაფიქრებლად, თუ რას წარმოადგენს წარმატებული ლიდერი/მენეჯერი მის მიერ შესასრულებელ სამუშაოსთან მიმართებაში. წარმატებული ლიდერი/მენეჯერი ასრულებს ფუნქციებს და გამოავლენს ამ სამი ციკლიდან გამომდინარე ქცევებს. სიტუაციური და არასტანდარტული ელემენტები მოითხოვენ სხვადასხვაგვარ რეაგირებას ლიდერის მხრიდან. აქედან გამომდინარე, წარმოიდგინეთ, რომ ზოგი წრეწირი სიტუაციის ცვალებადობის შესაბამისად შესაძლებელია სხვაზე უფრო დიდი ან პატარა იყოს. ლიდერი ფუნქციურად ორიენტირებულ ქცევებს მიხედვით დიაგრამის ნაწილებს მეტ ან ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებს. აქ ლიდერის მოქმედება ფასდება იმის მიხედვით, თუ როგორ წარმართავს ის დიაგრამის ყველა სექტორს: ამოცანას, გუნდსა და პიროვნებას.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">ამოცანა</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მოქმედებაზე ორიენტირებული ლიდერი ამოცანის შესასრულებლად მთელ გუნდს ჯგუფური იდენტობის განწყობას უქმნის. აძლიერებს ჯგუფს და მის თითოეულ წევრს წაახალისებს. აღნიშნული ქმედებით ჯგუფს კოორდინერებულ მუშაობაში ეხმარება.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ამოცანის შეუსრულებლობა, კი გუნდის რღვევის ტენდენციებს ამძაფრებს და ჯგუფის წევრებს შორის იმედების გაცრუებას იწვევს.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">გუნდი</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">კარგი შიდა ურთიერთობები, უკვე მიღწეული წარმატებით დაკმაყოფილება და დასმული ამოცანისადმი ოპტიმისტური დამოკიდებულება, შესაძლო წინააღმდეგობების მიუხედავად, დავალების შესრულებას ბევრად უფრო აადვილებს. აგრეთვე უკეთეს სამუშაო ატმოსფეროს ქმნის ჯგუფის ცალკეული წევრებისათვის. ("ჩვენ არ გვინდა უბრალოდ ჯგუფს მივეკუთვნებოდეთ, არამედ გვინდა ვიყოთ ნაწილი გამარჯვებული გუნდისა"). ერთსულოვნების სიმცირე თუ მწირი შიდა ურთიერთობები საზიანოდ მოქმედებს შესრულების ხარისხზე და წევრების სტიმულაციის შესუსტებას იწვევს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ლიდერისათვის პირველ რიგში მნიშვნელოვანია, იყოს ოპტიმისტი და მუდმივად ენთუზიაზმით გამსჭვალული. შესაბამისად, გუნდიც მაგალითს მისგან აიღებს. თუკი ლიდერი პესიმისტურადაა განწყობილი და უარყოფითი ხედვა აქვს, გუნდიც ლიდერის ცუდ მაგალითს მიყვება, რაც დამანგრეველ შედეგს იქონიებს სამივე სფეროზე.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">პიროვნება</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ერთის მხრივ, ვგრძნობთ, რომ წვლილი შეგვაქვს როგორც ამოცანის შესრულებაში, ასევე გუნდის განმტკიცებაში, თუმცა, მეორე მხრივ, თუ ვგრძნობთ, რომ ჩვენი წვლილი შესაბამისად არ იქნა აღიარებული, მაშინ ძალისხმევაც მცირდება როგორც ამოცანის ისე ჯგუფის.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ყველა პიროვნებას ნებისმიერ დროს ღირსებით, პატივისცემით მოპყრობა და საქმეში მის მიერ შეტანილი თუნდაც ყველაზე მცირე წვლილის დაუყოვნებლივ აღნიშვნა სჭირდება, ანუ ადამიანის მიერ დახარჯული ძალისხმევა უნდა შეესაბამებოდეს გარშემომყოფების მხრიდან დაფასებას. ეს თანამშრომელთა მოტივირებისათვის მნიშვნელოვანი ფაქტორია. .დროულად თქმული უბრალო "მადლობა" საოცრებებს მოახდენს არა მხოლოდ პიროვნებებზე, არამედ თქვენი, როგორც ლიდერის, პირადი ნდობის ამაღლებაზე.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ყოველივე ამის ცოდნა სასარგებლოა, ვინაიდან მოქმედებაზე ორიენტირებული ლიდერობის ნამდვილი სიძლიერე მდგომარეობს იმაში, რომ ის ამ სამი სფეროს საჭიროებას ითვალისწინებს.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">სამი სფეროს დინამიური ბუნება და ბალანსის შენარჩუნების საჭიროება</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">დიაგრამის სფეროების კონტროლი და მათ შორის ბალანსის შენარჩუნება ლიდერის პირდაპირი ფუნქციაა. კარგი ლიდერი ამ სამი სფეროს დინამიურ ბუნებას აღიარებს და ბალანსის შენარჩუნებას მუდმივად აქცევს ყურადღებას.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">სიტუაციის გავლენის შედეგად პირადი პრობლემა შესაძლოა უფრო მაღლა დადგეს, ვიდრე გუნდი ან ამოცანა, შესაბამისად დიაგრამაში პიროვნება უფრო დიდ ადგილს დაიკავებს და სხვა სფეროებს გადაფარავს. მაგალითად, ოჯახური პრობლემა, რომელიც დიდი ხელისშემშლელი ფაქტორია ლიდერისათვის და ამასთანავე გავლენას ახდენს ამოცანის შესრულებასა და ჯგუფის მუშაობაზე.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">იგივე იქნება გუნდის შემთხვევაშიც, როცა შეიძლება კონფლიქტი ან უთანხმოება წარმოიშვას, რაც ხელს შეუშლის ამოცანის მიღწევას და უარყოფით გავლენას იქონიებს ცალკეული წევრების მოტივაციაზე. აღნიშნულ სიტუაციაში პრობლემის მოგვარება გარკვეულ დროს მოითხოვს. Pრობლემის უგულვებელყოფა მუდმივ ზიანს მიყენებს ყველაფერს, რის მიღწევასაც ლიდერი ცდილობს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">დიაგრამაში ამოცანა შესაძლოა ყველაზე მნიშვნელოვანი სფერო იყოს. აღნიშნულის გამო ამოცანაზე საჭიროა პერიოდულად ყურადღების მიქცევა. ეს საშუალებას მოგვცემს, რომ გუნდთან ან მის ცალკეულ წევრებთან მუშაობისას გაუგებრობა ავირიდოთ თავიდან.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ამოცანის შესრულებისას შესაძლოა რამოდენიმე სახის სირთულეს წავაწყდეთ, ესენია ამოცანის კომპლექსურობა, მიღწევის სირთულე, დროში შეზღუდულობა და ა.შ.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>ხელმძღვანელის სტილი</strong> არის ხელმძღვანელის ქცევის ტიპიური მანერა ხელქვეითებთან დამოკიდებულებაში, რათა მათზე მოახდინოს გავლენა და წარმართოს ისინი მიზნის მისაღწევად.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ქცევითი მიდგომის თანახმად არჩევენ: <strong>ავტოკრატულს, დემოკრატიულს და ლიბერალურ ხელმძღვანელობას</strong>.</span></p>
<p><a target="_self" href="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064114549?profile=original"><img class="align-center" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2064114549?profile=original"/></a></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მართვაში ავტოკრატული ლიდერი ავტორიტატულია. ის ფლობს ძალას მოახვიოს საკუთარი ნება შემსრულებლებს ყოველგვარი მერყეობის გარეშე. ლიდერობის თეორიის ერთ-ერთმა მკვლევარმა დუგლას მაკგრეგორმა (Douglas McGregor, The Human Side of Enterprise) ავტოკრატულ ლიდერობას უწოდა "X" თეორია, რომლის თანახმადაც ადამიანებს არ უყვართ შრომა, ცდილობენ თავი გაინთავისუფლონ პასუხისმგებლობისგან და ურჩევნიათ იყვნენ წარმართულნი. იმისათვის რომ ისინი აიძულონ იმუშაონ, საჭიროა ძალადობის, კონტროლისა და დასჯის გამოყენება. ავტოკრატი ხელქვეითს თითქმის არ აძლევს თავისუფლებას გადაწყვეტილების მიღებაში, სამუშაოს შესრულების მიზნით მას შეუძლია ფსიქოლოგიურ ზეწოლასაც მიმართოს. ზოგჯერ ავტოკრატი იყენებს წახალისებას, მაგრამ მიუხედავად ამისა, ავტოკრატი რჩება ავტოკრატად, რადაგან გადაწყვეტილების მიღებისა და შესრულების პროცესში ინარჩუნებს ფაქტიურ ძალას.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">დემოკრატიული სტილის ხელმძღვანელობას მაკ გრეგორმა "Y" თეორია უწოდა. ამ თეორიის თანახმად, ხელმძღვანელი ეყრდნობა უფრო მაღალი დონის მოთხოვნებს, კერძოდ, საკუთრების, მაღალი მიზნების მიღწევას, ავტონომიასა და თვითგამოხატვას. ასეთ ორგანიზაციაში ხელქვეითები დამოუკიდებლად იღებენ გადაწყვეტილებებს და თავისუფალნი არიან ამოცანათა შესრულებაში. დემოკრატი ხელმძღვანელი ახორციელებს მკაცრ კონტროლს და გამოდის რჩევის მიმცემის როლში.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მესამე თეორია "ძ" წარმოადგინა უილიამ ოუჩმა (ჭილლიამ Oუცჰი, თჰეორყ ძ), სადაც ის ეყრდნობოდა მაკ გრეგორის "Y" თეორიას და დამატებით შეიცავდა იაპონური ორგანიზაციის მენეჯმენტის თავისებურებებს. მისი რჩევით, საჭიროა თანამშრომლებთან გრძელვადიანი კონტრაქტების გაფორმება, ხელქვეითთა გადამზადება-მომზადებისათვის სერიოზული ინვესტიციების დახარჯვა და დაწინაურების შედარებით ნელი ტემპი, გასათვალისწინებელია ასევე ორგანიზაციის კულტურა.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">"X" თეორიის მომხრეები ამტკიცებენ, რომ ავტოკრატული ხელმძღვანელობის სტილი, განსაკუთრებით კეთილგანწყობილი სტილი, უფრო ეფექტურია დემოკრატიულთან შედარებით, რადგან ის აძლიერებს ხელმძღვანელის ერთპიროვნულ ძალაუფლებას და ამით ადიდებს ხელქვეითზე გავლენის მოხდენას. სამუშაოზე ორიენტაცია კი იძლევა მაქსიმალურ შრომისნაყოფიერებას.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">"Y" თეორიის მომხრეები კი მიიჩნევენ რომ ადამიანებზე ორიენტაცია შრომის მაქსიმალური ეფექტის მიღების შესაძლებლობას იძლევა, რადგან შემსრულებლებს მეტი საშუალება ეძლევათ გარდაქმნან ისინი ორგანიზაციის საკეთილდღეოდ. მასთან, იზრდება თანამშრომელთა დაკმაყოფილების ხარისხი და იზრდება შრომის ნაყოფიერებაც.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ჯეიმს კოუზეს და ბარი პოსნერის (James Kouzes and Barry Posner, The leadership Challenge: How to Get Extraordinary Things Done in Organizations) თანახმად, წარმატებულ ლიდერს უნდა ჰქონდეს 10 ქცევითი ნიშან-თვისება, რომელიც 5 ძირითად ნიშანში გააერთიანეს. ესენია:</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>პროცესის გამოწვევის უნარი</strong> – რაც გულისხმობს ცვლილებების, ინოვაციების და გაუმჯობესების ძიებას. ნებისმიერი წარმატებული ლიდერი უნდა ათვითცნობიერებდეს, რომ ის უნდა იყოს ინოვატორი, თუმცა ხშირად ახალი მოსაზრებები მოდის უშუალოდ ძირითადი სამუშაოს შემსრულებელი მუშაკებიდან და იმ ხალხისაგან, რომლებიც სარგებლობენ კომპანიის სერვისით. ავტორების თანახმად, ლიდერები ისმენენ მოსაზრებებს და რჩევებს და იციან, რომ საუკეთესო აზრები გონებაში მოსმენის გზით აღწევენ. აგრეთვე, მნიშვნელოვანია გარისკვა და საკუთარ შეცომებზე სწავლა. ამ გზით მიიღწევა შეცდომების გაანალიზების და მათი აღმოფხვრის უნარი.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>მომავლის განჭვრეტის უნარი</strong> – წარმატებულ ლიდერს უნდა ჰქონდეს მომავლის ხედვა. მას უნდა შეეძლოს მიზნების განსაზღვრა და ადამიანთა ჯგუფის გაერთიანება საერთო მიზნის მისაღწევად. ეს შესაძლებელი იქნება მხოლოდ ხელქვეითთა დარწმუნებით თუ რამდენად ფასეული, საინტერესო და იმედის მომცემია მათ მიერ შესრულებული საქმის შედეგი. მან ისე ნათლად უნდა ახსნას მომავლის ხედვა, რომ ყველა დანარჩენი მოქმედებდეს და იღებდეს ამ აზრს როგორც საკუთარს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>ამოქმედების უნარი</strong> - გუნდის წევრების მიზანმიმართული მოქმედება საერთო მიზნების მისაღწევად მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ამის მიღწევა კი ნდობის საფუძველზეა შესაძლებელი, რაც საკმაოდ რთული ამოცანაა. ნდობის ამაღლების ერთ-ერთი გზა არის ფუნქციის დელეგირება. ამით ლიდერი საკუთარ თავზე იღებს რისკს ენდოს სხვას, თუმცა ამას საპასუხო რეაქციაც მოჰყვება. კოუზეს და პოსტნერის თანახმად, ნამდვილი ლიდერები ორგანიზაციაში ქმნიან ნდობის ატმოსფეროს და შთააგონებენ ხელქვეითებს, რომ ისინი ძლიერები და შესაძლებლობებით აღსავსენი არიან. ამისათვის, ლიდერები მნიშვნელოვანი სამუშაოს შესრულებისას მნიშვნელოვან საქმეს ანდობენ კონკრეტულ ხელქვეითებს, საკუთარ საქმეში კი დამოუკიდებელი მოქმედებისა და აზროვნების უნარს უნარჩუნებენ.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>მაგალითის მიცემის უნარი</strong> – ხელქვეითები ორგანიზაციაში ყოველთვის აკვირდებიან ქცევებს და განსაკუთრების მგრძნობიარენი არიან იმის მიმართ, თუ რას იტყვის და როგორ მოიქცევა ხელმძღვანელი. ლიდერები აყალიბებენ სტანდარტებს, რომლის საფუძველზეც დანარჩენები ცდილობენ მოარგონ საკუთარი არჩევანი და მოქმედებები. ამიტომ მნიშვნელოვანი ფაქტორია ლიდერის მიერ მაგალითის მიცემა, ამისთვის კი საჭიროა ხელქვეითების ფასეულობების ცოდნა და მათ სიახლოვეს ყოფნა. ასევე მნიშვნელოვანია, პატარა მიღწევებზეც კი ყურადღების გამახვილება, რაც უფრო მოიზიდავს მიმდევრებს და მეტ სტიმულს მისცემს უფრო გულმოდგინედ იმოქმედოს შემდეგი ამოცანის შესასრულებლად.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>გამხნევების უნარი</strong> _ წარმატების მისაღწევად აუცილებელია, ხელქვეითი ლიდერისგან გრძნობდეს რომ მასზე დიდ იმედებს ამყარებენ. ეს მოლოდინი აყალიბებს მოდელს, რომელზეც სხვები ახდენენ საკუთარი ქცევის ადაპტირებას. თუმცა, უბრალოდ ქცევის გამოვლენა არასაკმარისია. საჭიროა ეს საქმითაც ჩანდეს, რაც გამოიხატება ხელქვეითების წახალისებაში. როგორიც არის, სიტყვიერი თუ წერილობითი მადლობა, ფულადი პრემიები, დამატებითი დასვენების დღის მიცემა და ა.შ</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">წახალისება რომ იყოს ეფექტური, ამისათვის ხელქვეითმა ზუსტად უნდა იცოდეს, თუ რას ელიან მისგან და მხოლოდ ის ადამიანები უნდა იქნენ წახალისებულნი, რომლებიც ნამდვილად იმსახურებენ. სხვა შემთხვევაში წახალისება დაკარგავს თავის მნიშვნელობას. ავტორების აზრით, მიღწევების აღნიშვნას დიდი მნიშვნელობა აქვს. აღნიშვნაში იგულისხმება შეკრებები და ღონისძიებები. კაუზეს და პოსნერის აზრით, ასეთი ღონისძიებები ერთის მხრივ არის შეცნობის იარაღი და მეორეს მხრივ, კომუნიკაციის მნიშვნელოვანი გზა.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">ლიდერის ექვსი მოქმედება</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ლიდერის ექვსი მოქმედება მოქმედებაზე ორიენტირებული ლიდერის მიერ უნდა განხორციელებული იყოს. ეს მოქმედებები ლიდერს სამუშაოს დაგეგმვასა და მოვალეობების სწორ განაწილებაში ეხმარება. ლიდერის მიერ განხორცილებული ექვსი მოქმედებაა:</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>დაგეგმვა</strong></span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">საჭირო ინფორმაციის შეგროვება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ამოცანის განსაზღვრა;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">რეალური გეგმის შედგენა.</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>ინიცირება</strong></span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ამოცანის შესახებ გუნდის ინსტრუქტაჟი;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ჯგუფის წევრებს შორის ამოცანების განაწილება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ჯგუფის სტანდარტების განსაზღვრა.</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ინიცირების და დაგეგმვის მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ შემდეგი სიტუაცია, წინა საახალწლო დღეებში "წითელი ხიდის" სასაზღვრო-სამიგრაციო გამშვებ პუნქტზე თავს იყრის დიდი რაოდენობით სატრანსპორტო საშუალებები და შესაბამისად საზღვრის გადამკვეთი პირები, როგორც საქართველოდან გამავალი ისე საქართველოში შემომავალი, აზერბაიჯანის რესპუბლიკის მხრიდან. საცობების თავიდან აცილების მიზნით საპატრულო პოლიციის სასაზღვრო-სამიგრაციო კონტროლის განყოფილების ხელმძღვანელი პირი, ცვლის უფროსის დახმარებით კონკრეტულ თანამშრომლებს აძლევს კონკრეტულ დავალებებს, შეფერხებების თავიდან ასაცილებლად.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>გაკონტროლება</strong></span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">სტანდარტების შენარჩუნება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ამოცანის შესრულებაზე მუდმივად თვალყურის დევნება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">საჭიროებისამებრ დისციპლინაზე ყურადღების მიქცევა;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">სათანადო განხილვების შენარჩუნება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მოქმედების სტიმულირება.</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მაგალითად: გამშვებ პუნქტზე მაღალი სტანდარტების შესანარჩუნებლად აუცილებელია, საპატრულო პოლიციის სასაზღვრო-სამიგრაციო კონტროლის განყოფილების ხელმძღვანელმა, თანამშრომლებზე განახორციელოს კონტროლი, როგორც დისციპლინაზე ასევე შესრულებულ სამუშაოზე.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>წახალისება</strong></span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ადამიანების წვლილის აღიარება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">სულისკვეთების შესანარჩუნებლად გუნდური მოქმედებების განხორციელება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">კონფლიქტის გადაჭრა.</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მაგალითად: საპატრულო პოლიციის სასაზღვრო-სამიგრაციო კონტროლის განყოფილების ხელმძღვანელმა პირმა მუდმივად უნდა შეაფასოს თანამშრომლების მიერ შესრულებული სამუშაო და აღნიშნულზე დაფუძნებით, კომპეტენციის ფარგლებში მოახდინოს წახალისება. ასევე საჭიროების შემთხვევაში განმუხტოს კონფლიქტური სიტუაცია და ხელი შეუწყოს თანამშრომლებს შორის ჰარმონიული ურთიერთობის დამყარებას.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>ინფორმირება</strong></span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ინფორმაციის გავრცელება და მიღება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">გაურკვევლობის აღმოფხვრა.</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მაგალითად: საპატრულო პოლიციის სასაზღვრო-სამიგრაციო კონტროლის განყოფილების ხელმძღვანელი ვალდებულია თავის თანამშრომლებს გააცნოს ახალი ნორმატული აქტები. გაურკვევლობის შემთხვევაში კი თითოეულ ჯგუფის წევრს დამატებითი ინფორმაცია მიაწოდოს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>შეფასება</strong></span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ჯგუფის მიერ შემოთავაზებული ინიციატივის განხილვა;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ჯგუფური და ინდივიდუალური შესრულების დონის შეფასება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მოტივაციის წახალისება.</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მაგალითი: საპატრულო პოლიციის სასაზღვრო-სამიგრაციო კონტროლის განყოფილების ხელმძღვანელები, ცვლის დამთავრების შემდეგ იხილავენ განვლილ დღეს, სადაც ხდება თანამშრომლების მიერ შესრულებული სამუშაოს შეფასება. აქვე ხდება კარგად შესრულებული სამუშაოსთვის თანამშრომლების წახალისება.</span></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">პიროვნული ნდობის მოპოვების გზები</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მოქმედებაზე ორიენტირებული ლიდერობის მნიშვნელობა თანამედროვე მენეჯმენტისათვის მდგომარეობს იმაში, რომ ის მენეჯერებს საშუალებას აძლევს დაინახონ, თუ როგორ უნდა წარმართონ თავიანთი საქმიანობა ორგანიზაციებში და როგორ უნდა აქციონ ადამიანთა ჯგუფები ერთ შეკრულ გუნდად.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">თუ თქვენი პირადი ნდობა არის ყველაზე მნიშვნელოვანი იმ სამი წყაროდან, რომელიც ლიდერის ავტორიტეტის განმსაზღვრელია, ლიდერმა მის ასამაღლებლად ყველა საშუალება უნდა გამოიყენოს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">გავლენითი ქცევების გამოყენება დიდად აამაღლებს თქვენს, როგორც მენეჯერისა და როგორც ლიდერის, პირად სანდომიანობას. ამასთანავე, ეფექტიანი ურთიერთობის სტილი და უკუკავშირის უზრუნველყოფის მეთოდი თქვენ დაგეხმარებათ, გახდეთ უფრო ტოლერანტული ადამიანებთან ურთიერთობისას საკვანძო საკითხების დათმობის გარეშე. ამიტომაც, ძირითადი</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">არსი მდგომარეობს იმაში, რომ პირველ რიგში ისწრაფოთ ურთიერთგაგებისკენ და შედეგად გაცილებით უკეთ მოახერხებთ, რომ თავადაც გაგიგოთ სხვებმა. ყოველთვის ეცადეთ მოისმინოთ ორჯერ უფრო მეტი, ვიდრე საუბრობთ; ამიტომაც დაგვასაჩუქრა ღმერთმა ყურებით და არა მხოლოდ ენით.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">გავლენის მოხდენის უნარების გამოყენება აუცილებლად უნდა იყოს გულწრფელი და დადებითი თქვენს მცდელობებში. თუ არ ხართ გულწრფელი და უარყოფით და ფარულ მოტივებს ატარებთ, ძალიან მალე გაამჟღავნებთ თავს და თქვენი ქცევა აღქმული იქნება, როგორც მანიპულაციური და აუცილებლად იქონიებს საპირისპირო შედეგს.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">პირადი ნდობის განმტკიცებისათვის საჭირო თერთმეტი ქცევა:</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>ზედმეტად არ გააკრიტიკოთ</strong> – დაინახეთ დადებითი და არა უარყოფითი; თუ თქვენ ადამიანებში ეძებთ ცუდს, აღმოაჩენთ მას ისეთივეს, როგორიც არსებობს ყველა ჩვენგანში. ეძებეთ ადამიანებში კარგი, ეს გაცილებით მეტის მომტანია.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>გამოხატეთ ნამდვილი და გულწრფელი დაფასება</strong> – იყავით მზად, შეაქოთ ადამიანები მათი კარგი საქციელისათვის. ნურასოდეს შეაქებთ ყალბად, ‘მანიპულირების’ მიზნით, ის ისევ თქვენ დაგიბრუნდებათ თვალთმაქცობის სახით.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>წაახალისეთ</strong> – შეეცადეთ, გაითვალისწინოთ სხვა ადამიანების საჭიროებანი, დაადგინოთ, რა უნდათ მათ და ეცადოთ, დაეხმაროთ პრობლემების გადაჭრაში. თუ შეძლებთ, ორგანიზაციულ მოთხოვნებთან შეათავსოთ მათი პიროვნული საჭიროებანი, ყოველთვის წარმატებული იქნებით.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>გულწრფელად დაინტერესდით სხვებით</strong> – დაინტერესდით, თუ რისი თქმა სურს თქვენს თანამშრომელს, მხოლოდ ცარიელი სიტყვებით ნუ შემოიფარგლებით. ნუ თხოვთ მათ, მოგიყვეთ თავიანთ შესახებ მხოლოდ იმიტომ, რომ მერე თავად მოუთხროთ თქვენი საკუთარი პრობლემების შესახებ.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>გაიღიმეთ</strong> – ეს საუკეთესო რჩევაა, რისი მიცემაც შეიძლება; იყავით მზად, გაუღიმოთ თქვენს თანამშრომლებს. ყოველთვის წარდექით დადებითი გამომეტყველებით და საუკეთესოდ გამოიყენეთ იუმორის გრძნობა, მაგრამ იყავით ფრთხილად, რომ შეურაცხყოფა არ მიაყენოთ ვინმეს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>მოუსმინეთ</strong> – მოუსმინეთ აქტიურად, მიაქციეთ ყურადღება წვრილმანებს და ნუ გააკეთებთ წინასწარ დასკვნებს იმის შესახებ, თუ რას იტყვის ან რას იფიქრებს ხალხი.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>კამათი</strong> – ნუ შეეკამათებით და შეეწინაღმდეგებით, მოუსმინეთ და მიეცით რჩევები ზრდასრული ადამიანის შესაფერისად და ლოგიკური ფორმით.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>გულახდილობა</strong> – თუ არ ხართ მართალი, აღიარეთ. თქვენ დაიმსახურებთ ადამიანების პატივისცემას .</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>აღიარება</strong> – აგრძნობინეთ თქვენს პერსონალს, რომ ისინი თქვენთვის მნიშვნელოვანი და ღირებული არიან. ესაუბრეთ მათ ისევე, როგორც თქვენ გსურთ რომ გესაუბრონ. პატივისცემით მოეკიდეთ მათ მიერ საქმეში შეტანილ წვლილს და დახარჯულ დროს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>თანხმობა</strong> – ეცადეთ დაითანხმოთ თქვენი თანამშრომლები. ამისათვის დაიწყეთ იქედან, რაზეც ისინი დიდი ალბათობით დაგეთანხმებიან.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>შეუნარჩუნეთ ღირსება</strong> – თუ ვინმე ტყუის და თქვენ ეს იცით, ნუ დააყრით მარილს ჭრილობაზე, უბრალოდ გაატარეთ.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">წმინდა პიროვნული გადმოსახედიდან, მოქმედებაზე ორიენტირებული ლიდერობა და გავლენითი უნარები შესაძლოა ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხი იყოს საშუალო რგოლის მენეჯერების კურსში. არა აქვს მნიშვნელობა, რა პოზიცია გიკავიათ თქვენს ორგანიზაციაში. თუკი თქვენ ხართ ლიდერი და მენეჯერი, თქვენი საქმეა, შეასრულოთ დასახული ამოცანა სხვა ადამიანების მეშვეობით. როგორც ზემოთაა აღნიშნული, თქვენ ყოველთვის ყველაფერს სწორად ვერ გააკეთებთ, არც ერთ ლიდერს თუ მენეჯერს არ შეუძლია სრულყოფილების მიღწევა. მაგრამ, თუკი მიყვებით მარტივ სახელმძღვანელო პრინციპებს, თქვენი პირადი შესრულების დონე ნამდვილად გაუმჯობესდება.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">მართვის მოდელი</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ლიდერის ქცევები განსხვავებულია მისი პიროვნული თავისებურების გათვალისწინებით. ზოგიერთი მენეჯერის ქცევა შემოიფარგლება თანამშრომელთა აქტივობების სტრუქტურირებით, სხვები კი კონცენტრირდებიან თანამშრომლებთან პიროვნული ურთიერთობებისა და სოციალურ-ემოციური მხარდაჭერაზე, პიროვნულ კონტაქტებზე და უსაფრთხოებაზე. სხვები კი მოქმედებენ როგორც მიზანზე, ასევე ურთიერთობებზე.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ დომინანტური მართვის სტილი არ გამორიცხავს მის ურთიერთობას მართვის სხვა სტილთან, დავალებაზე ორიენტირება არ ნიშნავს იმას, რომ მართვის მეორე სტილი – ურთიერთობაზე ორიენტირება შეიძლება ხასიათდებოდეს პირიქით, მთავარი ფაქტორი რაც მართვის ეფექტურობაზე გავლენა ახდენს ის სიტუაციაა, რომელშიც ეს სტილია გამოყენებული.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">სიტუაციური ლიდერობის მოდელი</span></h2>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5"><strong>წარმატებული ლიდერები კონკრეტული სიტუაციის მოთხოვნილების შესატყვისად უნდა ირჩევდნენ მართვის სტილს.</strong></span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ამიტომაც, მისი ეფექტურობის უმნიშვნელოვანესი წინაპირობაა – სიტუაციური ალღო.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">არსებობს სიტუაციური მართვის მოდელი, რომელიც ეფუძნება:</span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მიზანზე მიმართულ მმართველობით ქცევების,</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ურთიერთობაზე მიმართულ მმართველობითი ქცევებისა და</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">კონკრეტული სიტუაციის შეთანხმებულ კომბინაციას.</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">სიტუაციაზე კი გავლენა შეიძლება მოახდინოს შემდეგმა ფაქტორებმა:</span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">თანამშრომელთა/ჯგუფი მზაობის ხარისხი (რომელიც განსხვავებულია სხვადასხვა დავალებების შესრულებისას)</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">დასახული მიზანი</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ორგანიზაციული სტრუქტურა</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ორგანიზაციული გარემო</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">აღნიშნული მოდელის გამოყენებისას უნდა გვახსოვდეს, რომ ლიდერის ქცევის ეფექტურობას განსაზღვრავს იმ პიროვნების მზაობა, რომელზეც სურთ გავლენის მოხდენა.</span></p>
<p></p>
<h2 style="text-align: center;"><span style="color: #000000;" class="font-size-5">ლიდერის ქცევა</span></h2>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ლიდერის დირექტიული ქცევა ნიშნავს, თუ რამდენად ერევა ლიდერი ქვეშევრდომთა როლების განსაზღვრაში. რამდენად განსაზღვრავს იგი, თუ რა, როგორ, როდის, სად და ა.შ. უნდა გაკეტდეს. ხოლო, თუ საქმეს ეხება, ვინ რა უნდა გააკეთოს.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ეს ეხება:</span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მიზნების დასახვას</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ორგანიზებას</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ვადების დადგენას</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">დირექტირებას</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">კონტროლს</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">თანამშრომლობითი ქცევა ნიშნავს, თუ რა დონეზე ერევა ლიდერი ორმხრივ, ან მრავალმხრივ კომუნიაკაციაში მოსმენით, ქცევის ფასილიტაციით, და სოციალურ-ემოციური მხარდაჭერით, ანუ:</span></p>
<ul>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მხარდაჭერის მიცემა</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">კომუნიკაცია</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ინტერაქცია/ფასილიტაცია</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">აქტიური მოსმენა</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">უკუკავშირით უზურუნველყოფა</span></li>
</ul>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>გადაწყვეტილების სტილი:</strong></span></p>
<ol>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ლიდერი მიერ მიღებული გადაწყვეტილება</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ლიდერის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება დიალოგით და/ან ახსნა განმარტებებით</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ლიდერის და ქვეშევრდომების მიერ მიღებული გადაწყვეტილება ლიდერის მხარდაჭერით</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ქვეშევრდომის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება</span></li>
</ol>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"><strong>ლიდერობის ქცევის სტილი:</strong></span></p>
<ol>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">თქმა – მართვა, დირექტირება, ჩამოყალიბება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">გაყიდვა _ ახსნა, განმარტება, დარწმუნება;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">მონაწილეობა _ გასხნევება, თანამშრომლობა, მინდობა;</span></li>
<li><span style="color: #000000;" class="font-size-3">დელეგირება _ დაკვირვება, მონიტორინგი, განხორციელება.</span></li>
</ol>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">ზემო აღანიშნულიდან გამომდინარე, ლიდეორობა ნიშნავს ზემოქმედება მოახდინო ჯგუფზე ან ინდივიდებზე, რათა მათი საქმიანობა წარიმართოს დასახულ მიზანთა მისაღწევად.</span></p> დევიაციური ქცევა და მასთან დაკავშირებული ფსიქოლოგიური პრობლემებიtag:www.qwelly.com,2014-07-09:6506411:Topic:7593592014-07-09T07:49:24.248Zთეაhttps://www.qwelly.com/profile/Tea673
<p><span class="font-size-3" style="color: #000000;"> სადიპლომო ნაშრომი "ბავშვთა და მოზარდთა დევიაციური ქცევა და მასთან დაკავშირებული ფსიქოლოგიური პრობლემები" მიზნად ისახავს თავმოყრილი სახით წარმოდგენილი იქნეს ის ძირითადი აქტუალური საკითხები, რომლის ცოდნაც აუცილებელია ფსიქოლოგებისთვის, პედაგოგებისთვის, ექიმებისთვის, სოციალურ სფეროში მომუშავე ადამიანებისთვის.</span></p>
<p><span class="font-size-3" style="color: #000000;"> ნაშრომს აქვს რეფერატის სახე და მოიცავს არა მხოლოდ ინფორმაციას…</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"> სადიპლომო ნაშრომი "ბავშვთა და მოზარდთა დევიაციური ქცევა და მასთან დაკავშირებული ფსიქოლოგიური პრობლემები" მიზნად ისახავს თავმოყრილი სახით წარმოდგენილი იქნეს ის ძირითადი აქტუალური საკითხები, რომლის ცოდნაც აუცილებელია ფსიქოლოგებისთვის, პედაგოგებისთვის, ექიმებისთვის, სოციალურ სფეროში მომუშავე ადამიანებისთვის.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3"> ნაშრომს აქვს რეფერატის სახე და მოიცავს არა მხოლოდ ინფორმაციას ბავშვთა და მოზარდთა ქცევასთან დაკავშირებით,არამედ გვაძლევს საშუალებას გავეცნოთ გარკვეულ ფსიქოკორექციულ მეთოდოლოგიას, ზემოდაღნიშნულ პრობლემებთგან დაკავშირებით.</span></p>
<p><span style="color: #000000;" class="font-size-3">იხ. ნაშრომი</span></p>
<p></p>
<p style="text-align: center;"><span style="color: #0000ff;" class="font-size-4"><a href="http://www.qwelly.com/group/ebooks/forum/topics/dev-prob" target="_self"><span style="color: #0000ff;">ბავშვთა და მოზარდთა დევიაციური ქცევა და მასთან დაკავშირებული ფსიქოლოგიური პრობლემები</span></a></span></p>
<p></p> რა არის მსუბუქი დეპრესია და როგორ გადავლახოთ?tag:www.qwelly.com,2013-03-30:6506411:Topic:2013232013-03-30T11:07:56.690Zani gelashvilihttps://www.qwelly.com/profile/anigelashvili
<p><span class="font-size-3">ერთ–ერთი გავრცელებული დაავადება, რომელსაც ადამიანების უმეტესობა მუდმივად განიცდის, ან იტანჯება დროის გარკვეულ მომენტში – დეპრესიაა. ზოგიერთი ფსიქოლოგი დეპრესიას გაციებას უწოდებს ემოციურ დარღვევათა შორის.</span></p>
<p> </p>
<blockquote><p><span class="font-size-3">რა იწვევს დეპრესიას პირველ რიგში?</span></p>
</blockquote>
<p><span class="font-size-3">ჩვეულებრივ, ეს მწარე გამოცდილება ან ტრამვული მოვლენაა. მსუბუქი დეპრესია, ასევე დისთიმიის სახელით ცნობილი, საკმაოდ…</span></p>
<p><span class="font-size-3">ერთ–ერთი გავრცელებული დაავადება, რომელსაც ადამიანების უმეტესობა მუდმივად განიცდის, ან იტანჯება დროის გარკვეულ მომენტში – დეპრესიაა. ზოგიერთი ფსიქოლოგი დეპრესიას გაციებას უწოდებს ემოციურ დარღვევათა შორის.</span></p>
<p> </p>
<blockquote><p><span class="font-size-3">რა იწვევს დეპრესიას პირველ რიგში?</span></p>
</blockquote>
<p><span class="font-size-3">ჩვეულებრივ, ეს მწარე გამოცდილება ან ტრამვული მოვლენაა. მსუბუქი დეპრესია, ასევე დისთიმიის სახელით ცნობილი, საკმაოდ გავრცელებულია და ჯერ კიდევ არ არის მიზეზი პანიკისთვის. ეს მსუბუქი დეპრესიაა და ესევე ადვილად შეიძლება დაძლეული იქნეს ადამიანის ძალისხმევით. დეპრესიის ეს ფორმა, ჩვეულებრივ, ორ კვირაზე დიდხანს არ გრძელდება.</span></p>
<p><span class="font-size-3">ქვევით მოყვანილია ზოგიერთი მარტივი ხერხი, რაც ადამიანს ეხმარება მსუბუქი დეპრესიის დაძლევაში:</span></p>
<p><span class="font-size-3">ეს დეპრესია შეიძლება დაკავშირებული იყოს ადამიანის ხასიათზე ნეგატიურ ზემოქმედებასთან. გამოკვლევების დიდმა რაოდენობამ აჩვენა, რომ ხშირი ფიზიკური ვარჯიში შეიძლება ხასიათის გაუმჯობესების ძლიერი იარაღი გახდეს. ადამიანებს, რომლებსაც მსუბუქი დეპრესია აქვთ, მართებთ ხშირი გასეირნებით ან რაიმე სახის აერობიკული ვარჯიშით დაკავდნენ სამჯერ კვირაში 20 წუთის განმავლობაში. თუ რა სახის ვარჯიში ქნება – ადამიანის გადაწყვეტილებაა, ეს შეიძლება იყოს სწრაფი სიარული, სიმძიმეების აწევა,ველოსიპედი და ა.შ. – რაც მოსწონს ადამიანს.</span></p>
<p><span class="font-size-3">მოხმარებული საკვები პროდუქტის დღიურ დოზაში ნახშირწყლების ნაკლებობამაც შეიძლება გამოიწვიოს დეპრესია. აუცილებელია ასევე სეროტონინი, რომელიც ტვინში ხასიათის რეგულირებაზეა პასუხისმგებელი და დიდი რაოდენობითაა ისეთ საკვებ პროდუქტებში, როგორიცაა ხილი, ბოსტნეული, მარცვლოვანი პროდუქტები. ამ პროდექტების მოხმარების დაქვეითებამაც შეიძლება იმოქმედოს ხასიათზე და გამოიწვიოს დეპრესია.</span></p>
<p><span class="font-size-3">მიიღეთ თევზი, ესეც დაგეხმარებათ მსუბუქი დეპრესიის გადალახვაში, რდაგანაც აუმჯობესებს ტვინის ნორმალურ ფუნქციონირებას.</span></p>
<p><span class="font-size-3">კიდევ ერთი საინტერესო რამ: ადამიანებს, რომლებსაც მსუბუქი დეპრესია აღენიშნებათ, ურჩევენ აიღონ ქარალდის ფურცელი და ჩაიწერონ ის გრძნობები, რომლებსაც დეპრესიული ხასიათის დროს განიცდიან და აღნოშნონ ყველაზე მტკივნეული. აღმოჩნდა,რომ ადამიანები, რომლებიც იწერდნენ თავის გრძნობებს დღეში დაახლოებით 20 წუთი, უფრო ადრე</span> <br/> <span class="font-size-3">თავისუფლდებოდნენ დეპრესიისგან, ვიდრე მოსალოდნელი იყო.</span></p>
<p><img class="align-center" src="http://storage.ning.com/topology/rest/1.0/file/get/2063920827?profile=original"/></p>