საქართველო - Qwelly2024-03-29T09:52:29Zhttps://www.qwelly.com/group/psychology/forum/topic/listForTag?tag=%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D&feed=yes&xn_auth=noდიმიტრი უზნაძის ფსიქოლოგიაtag:www.qwelly.com,2018-07-26:6506411:Topic:13354932018-07-26T08:16:31.146Zლაშაhttps://www.qwelly.com/profile/lshisa
<p>ფსიქოლოგიის ისტორია, XIII თავი, ნაწილი II</p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;"><strong>13.2. უზნაძე და მისი სკოლა</strong></h2>
<p> გამოჩენილმა ქართველმა მეცნიერმა <strong>დიმიტრი უზნაძემ</strong> (1886-1950) შექმნა ზოგადფსიქოლოგიური მასშტაბის მოძღვრება, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდება XX საუკუნის სხვა ფსიქოლოგიური სისტემებისაგან როგორც მეთოდოლოგიური ამოცანებითა და პრინციპებით, ისე საკუთრივ თეორიის…</p>
</div>
<p>ფსიქოლოგიის ისტორია, XIII თავი, ნაწილი II</p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;"><strong>13.2. უზნაძე და მისი სკოლა</strong></h2>
<p> გამოჩენილმა ქართველმა მეცნიერმა <strong>დიმიტრი უზნაძემ</strong> (1886-1950) შექმნა ზოგადფსიქოლოგიური მასშტაბის მოძღვრება, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდება XX საუკუნის სხვა ფსიქოლოგიური სისტემებისაგან როგორც მეთოდოლოგიური ამოცანებითა და პრინციპებით, ისე საკუთრივ თეორიის შინაარსით.</p>
<p> უზნაძე დაიბადა ქუთაისის გუბერნიის სოფელ საქარაში (ამჟამად ზესტაფონის რაიონი) შეძლებული გლეხის ოჯახში, სადაც განათლება დიდად ფასობდა. სასკოლო განათლება უზნაძემ ქუთაისის პრესტიჟულ გიმნაზიაში მიიღო, ხოლო 1905 წელს გაემგზავრა გერმანიაში, სადაც შევიდა ლაიფციგის უნივერსისტეტში, ფილოსოფიის ფაკულტეტზე. იმ დროს ეს იყო ერთ-ერთი წამყვანი უნივერსიტეტი ბრწყინვალე პროფესურით ფილოსოფიისა და ფსიქოლოგიის სფეროში. საკმარისია ითქვას, რომ აქ სამეცნიერო და პედაგოგიურ საქმიანობას ეწეოდა თვით ვილჰელმ ვუნდტი - ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის მამამთავარი, მსოფლიოში პირველი ფსიქოლოგიური ლაბორატორიისა და ინსტიტუტის ფუძემდებელი. უზნაძემ სწორედ ამ ინსტიტუტში, ვუნდტის უშუალო ხელმძღვანელობით გაიარა მეცნიერული წრთობა. თავად ვუნდტის გარდა, აქ სხვადასხვა კურსები ისეთ თვალსაჩინო მეცნიერებს მიჰყავდათ, როგორიც იყო ბარტი, კრიუგერი, ფოლკელტი, შპრანგერი და სხვა.</p>
<p> 1907 წელს უზნაძე წერს თავის პირველ სამეცნიერო შრომას. იგი ლაიბნიცს მიეძღვნა და უნივერსიტეტის სამეცნიერო საბჭოს მიერ პრემიით დაჯილდოვდა. 1909 წელს იგი ქმნის სერიოზულ ნაშრომს ვლ. სოლოვიოვის ფილოსოფიურ მემკვიდრეობაზე, რომელშიც დოქტორის ხარისხს ანიჭებენ. უზნაძე ამავე წელს ბრუნდება სამშობლოში, როგორც განათლებული ფილოსოფოსი და ფსიქოლოგი. მაგრამ მისი განათლების პროცესი გერმანიაში მიღებული ცოდნით არ სრულდება. საზღვარგარეთ მიღებული დიპლომი რუსეთის იმპერიაში ოფიციალურ დოკუმენტად არ ითვლებოდა. ამიტომ უზნაძე იძულებული გახდა ექსტერნის წესით ჩაებარებინა გამოცდები ხარკოვის უნივერსიტეტის ისტორიულ-ფილოსოფიურ ფაკულტეტზე და 1913 წელს მიიღო პირველი ხარისხის დიპლომი.</p>
<p> ამ დროისთვის უზნაძე უკვე მთლიანად ჩართულია პრაქტიკულ-საგანმანათლებლო, საზოგადოებრივ-პუბლიცისტურ და სამეცნიერო მოღვაწეობაში. მისი მეცნიერული ინტერესები იმ ხანად მიმართული იყო ლიტერატურათმცოდნეობის, ესთეტიკის თეორიის, ფილოსოფიისა და პედაგოგიკის საკითხებისადმი. ესთეტიკური აღქმის ორიგინალურ გააზრებაზე დაყრდნობით, უზნაძემ ქუთაისში მოღვაწეობის პირველივე წლებში შექმნა ქართველი მწერლებისა და პოეტების ნაწარმოებების ფსიქოლოგიური ანალიზის მშვენიერი ნიმუშები.</p>
<p> უზნაძე სერიოზული ფილოსოფოსი იყო. მისი შემოქმედება ამ სფეროში მოიცავს როგორც ფილოსოფიის ისტორიას (მონოგრაფიები სოლოვიოვისა და ბერგსონის ფილოსოფიური სისტემები შესახებ), ისე აქტუალურ ფილოსოფიურ პრობლემატიკას: სიკვდილი და უკვდავება, ომი და ცხოვრების რაობა, პირადი ბედნიერება და ერისა თუ კულტურის სამსახური, ადამიანის ინდივიდუალობა და შემეცნების თავისებურება - აი იმ თემების არასრული ჩამონათვალი, რომელთაც უზნაძე ამუშავებდა. უზნაძის ფილოსოფიურ თხზულებებს დღესაც არ დაუკარგავთ მეცნიერული მნიშვნელობა და აქტუალობა, ხოლო მათი ავტორი კი სამართლიანად ითვლება არა მხოლოდ ქართული ფსიქოლოგიური სკოლის, არამედ ფილოსოფიური სკოლის ერთ-ერთ ფუძემდებლადაც.</p>
<p> ძალიან მდიდარია და საინტერესო მისი პედაგოგიური შემოქმედებაც. უზნაძემ წარმოადგინა შეხედულებათა მთლიანი სისტემა, რომელიც მოიცავს როგორც პედაგოგიკის, ისე ასაკობრივი და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის უმნიშვნელოვანეს საკითხებს (იხ. თავი 7.3.). 1910-1916 წლებში უზნაძე აქვეყნებს წერილების სერიას თეორიულ პედაგოგიკაში. განსაკუთრებულ აღნიშვნას იმსახურებს წიგნი „შესავალი ექსპერიმენტულ პედაგოგიკაში“ (1912), რომელმაც, ფაქტობრივად, სათავე დაუდო საქართველოში ორ ახალ დისციპლინას - ექსპერიმენტულ პედაგოგიკას და ბავშვის ფსიქოლოგიას. ამავე პერიოდში ახალგაზრდა სწავლულმა შექმნა ოთხი სახელმძღვანელო ძველი მსოფლიოს ისტორიაში. ეს იყო ქართულ ენაზე შესრულებული პირველი სერიოზული სახელმძღვანელოები, რომლებზეც დიდი მოთხოვნილება არსებობდა. უზნაძე თავად ასწავლიდა ისტორიას გიმნაზიაში, მაგრამ მისი პრაქტიკულ-პედაგოგიური საქმიანობა ამით არ ამოიწურებოდა. გარემოებებმა მას საშუალება მისცა პრაქტიკაში შეემოწმებინა თავისი პედაგოგიური სისტემა. 1915 წელს ქუთაისში გაიხსნა ქალთა პირველი ქართული სკოლა „სინათლე“, რომლის დირექტორად უზნაძე დაინიშნა. მას დაეკისრა სწავლა-აღზრდის პროცესის ორგანიზაციული, შინაარსეული და მეთოდური პრინციპების ჩამოყალიბება და მათი პრაქტიკული განხორციელება. უზნაძემ წარმატებით გაართვა თავი ამ ამოცანას და ორიოდ წელიწადში შექმნა ნოვატორული სკოლა. მან თავისი მუშაობის პრინციპები სპეციალური ანგარიშის სახით გამოაქვეყნა, რომელსაც პრესამ „ბრწყინვალე პედაგოგიური ტრაქტატი“ უწოდა.</p>
<p> 1917 წელს უზნაძე საცხოვრებლად გადმოდის თბილისში და მთლიანად ერთვება ი. ჯავახიშვილის თაოსნობით განხორციელებულ უზარმაზარი ნაციონალური მნიშვნელობის პროექტში - თბილისის უნივერსიტეტის დაარსებაში. მისი მუშაობის დაწყებისთანავე (1918) უზნაძემ გახსნა ფსიქოლოგიის კათედრა, ფსიქოლოგიური ლაბორატორია და საქართველოში ფსიქოლოგიური მეცნიერების ჩამოყალიბებას შეუდგა. ამ მიმართულებით მან უამრავი რამ გააკეთა. უზნაძე კითხულობდა ლექციებს, მიყავდა ლაბორატორიული მეცადინეობები, წერდა სახელმძღვანელოებს, ქმნიდა ტერმინოლოგიას, ამზადებდა კადრებს. სულ მალე მეცნიერულმა ფსიქოლოგიამ ჩვენში ისეთი ძალა მოიკრიფა, რომ აუცილებელი გახდა საქართველოს ფსიქოლოგთა საზოგადოების შექმნა (1927). ამ ფაქტით გაცხადდა, რომ ჩვენში არსებობდა სერიოზული სამეცნიერო სკოლა, რომელშიც სახელოვანი ქართველი ფსიქოლოგების მთელი პლეადა გაერთიანდა. თავდაპირველად მისი ერთადერთი ცენტრი უნივერსიტეტი იყო. მოგვიანებით, 1941 წელს შეიქმნა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია, რომლის ერთ-ერთი დამფუძნებელი უზნაძეც იყო. აკადემიის ფარგლებში მან მაშინვე ჩამოაყალიბა ფსიქოლოგიის სექტორი, რომლის ბაზაზეც ორ წელიწადში გაიხსნა ფსიქოლოგიის ინსტიტუტი. უზნაძის ხელმძღვანელობით ამ ინსტიტუტში ძლიერი სამეცნიერო კოლექტივი ჩამოყალიბდა. იგი გახდა ქართული ფსიქოლოგიის ცენტრი, სადაც უზნაძის გარდაცვალების შემდეგაც წარმატებით ვითარდებოდა და ვითარდება მის მიერ შექმნილი განწყობის ფსიქოლოგია. უზნაძე მოულოდნელად გარდაიცვალა ფსიქოლოგიის ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს სხდომაზე, ე.წ. „ოთხშაბათობაზე“, განწყობის შესახებ მსჯელობის დროს.</p>
<p> უაღრესად ფართოა უზნაძის ფსიქოლოგიური ინტერესების სფერო. გარდა ასაკობრივი და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის საკითხებისა, იგი ერთ ხანს ფსიქოტექნიკის (შრომის ფსიქოლოგიის) საკითხებსაც იკვლევდა. ძალზე მრავალფეროვანია იმ პრობლემების წრე, რომელთაც უზნაძე ამუშავებდა ზოგად ფსიქოლოგიაში. იგი იკვლევდა ფსიქოლოგიის ისტორიის და მეთოდოლოგიის პრობლემატიკას; შეისწავლიდა ცალკეულ ფსიქიკურ ფუნქციებს და გამოთქვა მრავალი საყურადღებო მოსაზრება კოგნიტური, ემოციური და ვოლიტური ფსიქიკური პროცესების შესახებ. მის კალამს ეკუთვნის ორი სქელტანიანი სახელმძღვანელო ზოგად ფსიქოლოგიაში. მაგრამ მისი ცხოვრების მთავარი საქმე, რა თქმა უნდა, განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორია იყო.</p>
<p> უზნაძემ კვლევითი მუშაობა ფსიქოლოგიაში გასული საუკუნის ოციან წლებში დაიწყო. ეს იყო პერიოდი, როდესაც ფსიქოლოგია ე.წ. „ღია კრიზისის“ ხანაში შევიდა და ტრადიციული ფსიქოლოგიის უნაყოფობა საყოველთაოდ ნათელი გახდა. ევროპასა და ამერიკაში თავი იჩინა ფსიქოლოგიის რეფორმირების ძლიერმა ტენდენციამ. გაჩნდა სრულიად ახალი ფსიქოლოგიური სისტემები (ფსიქოანალიზი, ბიჰევიორიზმი, გეშტალტფსიქოლოგია და ა.შ.), რომლებიც სხვადასხვა ასპექტში დაუპირისპირდნენ კლასიკურ ფსიქოლოგიას. მაგრამ ეს ფსიქოლოგიური კონცეფციები ერთმანეთსაც უპირისპირდებოდნენ და ბევრი მხრივ ურთირთგამომრიცხავნიც იყვნენ. ფსიქოლოგიური კვლევა განსხვავებული და შეუთავსებელი პროგრამების საფუძველზე მიმდინარეობდა. არ არსებობდა ერთიანი ფსიქოლოგიური მეცნიერება; არსებობდა მრავალი ფსიქოლოგია. საჭირო იყო მოცემული ფსიქოლოგიური სისტემების ძლიერი და სუსტი მხარეების გარკვევა და პრინციპული ხარვეზების დაძლევის გზის პოვნა.</p>
<p> თავდაპირველად უზნაძემ სწორედ ასეთ უმნიშვნელოვანეს მეთოდოლოგიურ სამუშაოს მოჰკიდა ხელი. სათანადო ანალიზის შედეგად იგი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ აქამდე არსებულ ყველა ფსიქოლოგიურ შეხედულებას ერთი საერთო შეცდომა ახასიათებდა. ისინი დაფუძნებულნი იყვნენ შეუმოწმებელ და უკრიტიკოდ მიღებულ მეთოდოლოგიურ პრინციპზე, რომელსაც უზნაძემ უშუალობის პოსტულატი უწოდა. თავის ორიგინალურ ზოგადფსიქოლოგიურ თეორიაში მან ამოცანად აღნიშნული პოსტულატის დაძლევა დაისახა. ამ მეთოდოლოგიურ ამოცანას შემდგომში „უზნაძის ამოცანა“ უწოდეს.</p>
<p> უშუალობის პოსტულატი ფსიქოლოგიაში ბუნებისმეტყველების, კერძოდ, ფიზიკის პირდაპირი მიბაძვით იქნა შემოტანილი. იმჟამინდელ ფიზიკაში კი მექანიკური მიზეზობრიობის პრინციპი ბატონობდა, რომლის თანახმად ერთი ფიზიკური მოვლენა უშუალოდ იწვევს მეორეს; მიზეზსა და შედეგს შორის უშუალო კავშირი არსებობს. ეს პრინციპი ფსიქიკის სფეროშიც გადმოიტანეს: რაც არ უნდა იყოს ფსიქიკური მოვლენის მიზეზი, გარემოს ფაქტორი თუ სხვა ფსიქიკური ფაქტი, იგი მას უშუალოდ და პირდაპირ იწვევს. ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა არა აქვს ფსიქოფიზიკურ პრობლემასთან დაკავშირებით უშუალობის პრინციპის რომელ ვარიანტთან გვაქვს საქმე. ურთიერთზემოქმედების თეორიის მიხედვით გარეგანი იწვევს შინაგანს ანუ განცდას. პარალელიზმის მოძღვრების თანახმად, ერთი განცდის მიზეზი მხოლოდ მეორე განცდა შეძლება იყოს. ფსიქიკური ფაქტის უშუალო გამომწვევი ყველა შემთხვევაში ან გარე სტიმულია, ან სხვა ფსიქიკური ფაქტი. განსხვავებული ბუნების მქონე რეალობა, რომელიც მათ ურთიერთობას აშუალებს, ამ სქემაში არ მოიაზრება.</p>
<p> უზნაძის აზრით, უშუალობის პოსტულატს აქამდე არსებული მთელი ფსიქოლოგია ეფუძნება. ასეა კლასიკურ ფსიქოლოგიაში, სახელდობრ ფსიქოფიზიკაში, სადაც გამღიზიანებელი უშუალოდ იწვევს შეგრძნებას; ასევეა ასოციაციონიზმში, სადაც ერთ წარმოდგენას ავტომატურად მოჰყვება მასთან რაიმე სახით დაკავშირებული მეორე წარმოდგენა. იგივე ითქმის ვუნდტზეც, რომელიც ფსიქიკური წარმონაქმნების ახსნას ასეთივე ფსიქიკური მოვლენების უშუალო ურთიერთზემოქმედებით ცდილობს. უშუალობის პოსტულატს ეფუძნება შედარებით ახალი ფსიქოლოგიური შეხედულებებიც. გეშტალტფსიქოლოგია ერთმანეთისაგან მიჯნავს მარტივ, კერძო და რთულ მთლიანობით ფსიქიკურ მოვლენებს და აღნიშნავს, რომ პირველს მეორე განსაზღვრავს. მაგრამ, საქმე ისაა, რომ ორივე ჩვეულებრივი ფსიქიკური მოვლენების სამყაროს კუთვნილებაა და ამიტომ ზეგავლენის წესიც უშუალო რჩება.</p>
<p> ბიჰევიორიზმის დახასიათება ამ მხრივ არავითარ სირთულეს არ წარმოადგენს. კლასიკური (უოთსონი) და რადიკალური ბიჰევიორიზმის თანამედროვე ვარიანტებში (სკინერი) სტიმული უშუალოდ განსაზღვრავს რეაქციას. რაც შეეხება ნეობიჰევიორიზმს, სადაც ნაცადია სტიმულსა და რეაქციას შორის ე.წ. შუალედური ცვლადების შემოტანა, ძირითადი არსი, პრინციპში, აქაც უცვლელი რჩება. საქმე ისაა, რომ ეს ცვლადები ან წმინდა ოპერაციონალურადაა განსაზღვრული და ამ გამაშუალებლების ჭეშმარიტი ფსიქლოგიური ბუნების შესახებ ვარაუდებიც არ გამოითქმის, ან მათი დახასიათება ისეთი ტერმინებით ხდება (ცოდნა, გეშტალტი, მოლოდინი, ლტოლვა, მიზანი), რომლებსაც ისევ და ისევ ჩვეულებრივ ფსიქიკურ წარმონაქმნებსა და პროცესებთან მივყავართ. ერთი სიტყვით, „თუ გარემო - ფიზიკური იქნება იგი თუ ფსიქიკური - უშუალოდ მოქმედებს ჩვენს ფსიქიკაზე, თუ ჩვენი მოტორული და ფსიქიკური პროცესები მათზე მომქმედი სტიმულების უშუალო პასუხს წარმოადგენენ, მაშინ გამოდის, რომ სინამდვილესთან ურთიერთობას სუბიექტი კი არა, მისი ფსიქიკა, ან კერძოდ, მისი მოტორიკა ამყარებს, რომ ჩვენი ქცევა თუ განცდა სუბიექტის არსებითი მონაწილეობის გარეშე ჩნდება და, მაშასადამე, მათზე მომქმედი სტიმულებით ერთმნიშვნელოვნად განისაზღვრება“. ამრიგად, ასკვნის უზნაძე, კლასიკური ფსიქოლოგია უსუბიექტო ფსიქოლოგიაა.</p>
<p> ეს, ცხადია, არ ნიშნავს იმას, რომ აქამდე არსებული ფსიქოლოგიისთვის სუბიექტის, პიროვნების ცნება სრულიად უცხოა. პირიქით, ფსიქოლოგიაში ხშირად მიუთითებენ იმაზე, რომ გარე ზემოქმედება ერთმნიშვნელოვნად არ განსაზღვრავს ფსიქიკური რეაგირების ამა თუ იმ ფორმას, ვინაიდან მათ შორის სუბიექტია მოთავსებული, რომელიც თავისი თვისებებით აშუალებს ამ ურთიერთობას. უშუალობის პრინციპი ერთი შეხედვით დაძლეულია, მაგრამ უზნაძე აჩვენებს, რომ ეს ასე არ არის. აქ გადამწყვეტი მნიშვნელობა იმას ენიჭება, თუ რა შინაარსია ჩადებული ტერმინ სუბიექტში. თუ სუბიექტი მხოლოდ ფსიქიკურ მოვლენათა ერთობლიობად იქნება მიჩნეული (ვუნდტი), საქმის ვითარება არსებითად არ შეიცვლება. ეს ეხება შტერნის პერსონოლოგიასაც, სადაც თითქოს ყველაზე მეტადაა ნაცადი პიროვნების ფენომენის თავისებურებების ჩვენება. მაგრამ შტერნი არ მიუთითებს ისეთ განმასხვავებელ არეზე, სადაც წარმოდგენილი იქნებოდა პიროვნების ცნების სპეციფიკური შინაარსი. აქედან გამომდინარე, იგი იძულებული ხდება პიროვნების დახასიათებისას ისევ ტრადიციული მოვლენებით შემოისაზღვროს. უშუალობის პრინციპი აქაც ძალაში რჩება, ვინაიდან სუბიექტსა და გარემოს შორის ასე გაგებული ურთიერთობა კვლავ ცნობიერების კარგად ცნობილ (შემეცნებით, ემოციურ თუ ვოლიტურ) პროცესებსა და სინამდვილეს შორის ურთიერთობას ნიშნავს.</p>
<p> ამრიგად, თუ ფსიქოლოგიას მყარ მეთოდოლოგიურ პოზიციაზე დადგომა და იმ ჩიხიდან გამოსვლა სურს, რომელშიც უშუალობის პრინციპის მიღებამ შეიყვანა, მან ამოსავალ წერტილად უნდა დაისახოს არა ფსიქიკური ცხოვრების ცალკეული აქტები, არამედ თვით სუბიექტი, როგორც მთელი, რომელიც სინამდვილესთან ურთიერთობის პროცესში ამ აქტებს მიმართავს და მათ ხასიათსა თუ მიმდინარეობას განსაზღვრავს. ამისთვის საჭიროა მოინახოს ისეთი სპეციფიკური რეალობა, რომელიც სუბიექტის მთლიანობით მდგომარეობას გამოხატავს და, ამ სახით, აშუალებს ურთიერთობას როგორც გარემოსა და ფსიქიკურ აქტივობას, ისე ცნობიერების სხვადასხვა შინაარსებს შორის. აღნიშნული მეთოდოლოგიური მოთხოვნიდან გამომდინარე, სუბიექტის ამ სპეციფიკურ მდგომარეობას ორი აუცილებელი ნიშანი უნდა გააჩნდეს: მთლიანობა (რადგანაც ყველა კერძო ფსიქიკური პროცესი მისგან გამომდინარეობს) და არაცნობიერობა (ვინაიდან ცნობიერების შინაარსების გამაშუალებელი ინსტანცია ცნობიერი მოვლენა ვერ იქნება).</p>
<p> დაისახა რა აღნიშნული მეთოდოლოგიური ამოცანა, უზნაძე ახალი ფსიქოლოგიური სისტემის შექმნას შეუდგა. კვლევა-ძიება თავიდანვე ერთდროულად თეორიულ და ემპირიულ პლანში მიმდინარეობდა. დამუშავდა სისტემის ცენტრალური ცნება - განწყობა; გამოიკვეთა მისი არსებითი ნიშნები. პარალელურად დაიწყო განწყობის სპეციფიკური ფსიქოლოგიური თავისებურებებისა და კანონზომიერებების ექსპერიმენტული შესწავლა.</p>
<p> აღსანიშნავია რომ განწყობის ცნება ფსიქოლოგიისთვის ახალი არ იყო. მისი დამუშავება XIX საუკუნეში დაიწყო და შემდგომ საუკუნეში გაგრძელდა. ზოგ შემთხვევაში იგი ამა თუ იმ ფიქოლოგიური კონცეფციის საყრდენ ცნებადაც კი მოიაზრებოდა (კ. მარბე და სხვა). მაგრამ განწყობის ცნების გამოყენების ყველა შემთხვევაში მასში იგულისხმებოდა რაიმე ემოციური განცდა ან მოტორული მდგომარეობა, რომელიც სხვა განცდაზე (მაგ., აღქმაზე) ან მოტორულ პროცესზე (მაგ., რეაქციის დროზე) მოქმედებს და მათზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს. ასე გაგებული განწყობა ჩვეულებრივ, კერძო ხასიათის ფსიქოფიზიკურ პროცესად წარმოგვიდგება და, ცხადია, ვერ შეასრულებს ამ პროცესებსა და სინამდვილეს შორის შუამდებარე რგოლის როლს.</p>
<p> სწორედ ეს ფუნქცია აკისრია განწყობას უზნაძის თეორიაში. იგი უნივერსალური გამაშუალებელი ცვლადია გარემოსა და ცნობიერებას, თვითონ ცნობიერების მოვლენებსა და, აგრეთვე, ცნობიერებასა და ქცევას შორის. ამ ფუნქციების შესრულება მას იმიტომ შეუძლია, რომ მთლიანი სუბიექტის სპეციფიკურ მოდიფიკაციას წარმოადგენს და მის სამოქმედოდ მომართვას განაპირობებს. უზნაძის მიხედვით, მოთხოვნილებით აღძრულ ინდივიდში სიტუაციის ზემოქმედების შედეგად იქმნება სპეციფიკური მთლიანი მდგომარეობა - განწყობა. მისი ფსიქოლოგიური არსი მოთხოვნილებისა და სიტუაციის შესაბამისი აქტივობის განხორციელების მზაობაში მდგომარეობს. განწყობა აქტივობისთვის მომზადების, მომართვის მდგომარეობაა, მდგომარეობა, რომელიც ახასიათებს ერთიან სუბიექტს როგორც მთლიანობას და არა მის ცალკეულ პროცესსა თუ ფუნქციას.</p>
<p> განწყობა პირველადი მდგომარეობაა, რომელთან მიმართებაში სუბიექტში მიმდინარე ყველა ფსიქოფიზიკური პროცესი მეორადი ხასიათისაა. ეს პროცესები, ჩვეულებრივ, ქცევას ემსახურება და ამა თუ იმ კონკრეტული ქცევის ფორმაშია მოცემული; ქცევა კი საზოგადოდ „გარე სინამდვილის ზემოქმედებით განისაზღვრება არა უშუალოდ, არამედ გაშუალებულად, სახელდობრ, სუბიექტის ქცევაში მისი მთლიანობითი ასახვის, სუბიექტის ქცევის განწყობის საშუალებით. ქცევის ცალკე აქტები, მთელი ფსიქიკური ცხოვრება, ამისდა მიხედვით, მეორადი წარმოშობის მოვლენას წარმოადგენს“. უზნაძის თეორიის ძირითადი სქემა ასათია: გარემო - სუბიექტი (განწყობა) - ქცევა. განწყობა გააზრებულია როგორც შუალედური ცვლადი გარემოსა და ქცევას შორის. იგი ქცევის უშუალო მიზეზია, ქცევის რეალური ფსიქოლოგიური მექანიზმია. განწყობა წინ უსწრებს ქცევას და განსაზღვრავს მის მიზანშეწონილ ხასიათს; იგი ქცევის მიზანშეწონილების საფუძველია. განწყობა მთლიანი სუბიექტის ქცევისათვის მზაობაა. მასში თავმოყრილია ყველა ის მომენტი, რომელიც აქტივობის მიზანშეწონილი განვითარებისთვისაა აუცილებელი. ვინაიდან განწყობა მოთხოვნილებისა და სიტუაციის საფუძველზე აიგება, მას შეუძლია აღძრას და წარმართოს ქცევა საჭირო მიმართულებით.</p>
<p> განწყობის ფსიქოლოგია არც მხოლოდ გაშუალების მეთოდოლოგიური პრინციპის რეალიზაციაა და არც მხოლოდ ქცევის მიზანშეწონილების ამხსნელი თეორიული მოდელი. განწყობა, პირველ ყოვლისა, რეალური მოვლენაა, სუბიექტის სპეციფიკური მთლიანობითი მდგომარეობაა. აქედან გამომდინარე, ის ემპირიულად უნდა იქნეს შესწავლილი. ექსპერიმენტული ფსიქოლოგიის მექაში - ლაიფციგში ნასწავლმა უზნაძემ თავიდანვე მიაგნო განწყობის ექსპერიმენტული კვლევის მარტივ, მოხდენილ და ეფექტურ მეთოდს. ცდისპირს ტაქტილურად (ხელებში) ან ვიზუალურად მიეწოდება ორი არატოლი ბურთი (ან წრე) - ვთქვათ მარჯვნივ დიდი, მარცხნივ პატარა. ყოველი ექსპოზიციისას ცდისპირი აფასებს ბურთების სიდიდეს და აფიქსირებს მათ არატოლობას. ცდის ეს საფიქსაციო ნაწილი 10-15 ექსპოზიციას მოიცავს. მოულოდნელად ექსპოზიცია იცვლება და ცდისპირს ტოლი ბურთები (წრეები) მიეწოდება. იწყება ცდის კრიტიკული ნაწილი, რომლის დროსაც უმრავლეს შემთხვევაში იქმნება ილუზია, ანუ ცდისპირი ობიექტურად ტოლ ბურთებს (წრეებს) არატოლად აფასებს. ილუზია უმეტესწილად კონტრასტულია, ე.ი. უფრო დიდად ეჩვენება იმ მხარეს, სადაც მანამდე მცირე ზომის მასალა ეძლეოდა და პირიქით. თუმცა, შედარებით იშვიათად, თავს იჩენს ასიმილაციური ილუზიაც, ე.ი. ილუზიური აღქმა საფიქსაციო აღქმის მიმართულებით წარიმართება.</p>
<p> უზნაძის და მისი მოწაფეების ინტენსიური კვლევა-ძიების შედეგად საბოლოოდ და ერთმნიშვნელოვნად დამტკიცდა, რომ ილუზიის რა სახესთანაც არ უნდა გვქონდეს საქმე, ის გამოწვეულია ცდის პირველ ნაწილში დაფიქსირებული განწყობის მოქმედებით. განწყობა, რომელიც იქმნება და მტკიცდება საფიქსაციო ცდაში, განსაზღვრავს და წარმართავს პერცეპტულ პროცესს - აღქმის ილუზიას. ეს მეთოდი ფიქსირებული განწყობის მეთოდის სახელითაა ცნობილი, ხოლო მისი გამოყენებით მიღებულ განწყობის ეფექტებს პიაჟემ „უზნაძის ეფექტები“ უწოდა. შემდგომმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ამდაგვარი განწყობის ეფექტების მიღება შესაძლებელია არა მხოლოდ აღქმის, არამედ აზროვნების, წარმოსახვის, ფსიქო-მოტორული აქტივობის თუ სხვა სფეროში. ეს სავსებით ადასტურებს იმას, რომ განწყობა ყოველგვარი ფსიქოფიზიკური აქტივობის საფუძველი და გამსაზღვრელი მექანიზმია. უზნაძის მეთოდი უბრალოდ საშუალებას იძლევა განწყობა ხელოვნურად შევქმნათ, გავაძლიეროთ და შემოვინახოთ, დავადგინოთ მისი აქტივობაში გამოვლენის კანონზომიერებანი.</p>
<p> ამრიგად, არსებობს განწყობის ორი სახე: პირველადი (აქტუალური) და მეორადი (ფიქსირებული). გამეორების ან დიდი პიროვნული წონის შემთხვევაში აქტივობის წინ შექმნილი პირველადი განწყობა ფიქსირდება და ლატენტურ ფორმაში გადადის. შემონახული ფიქსირებული განწყობები სათანადო პირობებში აქტუალიზირდებიან და შესაბამის აქტივობას წარმართავენ. მაშასადამე, განწყობათა ფიქსაციის მექანიზმი, უზნაძის თანახმად, საზოგადოდ გამოცდილების შეძენისა და შემონახვის მექანიზმია. რაკი ფიქსირებული განწყობა ყველა იმ არსებითი ნიშნის მატარებელია, რაც საერთოდ განწყობას ახასიათებს, მისი კვლევით შესაძლებელი ხდება იმ სპეციფიკური ზოგადფსიქოლოგიურ თუ დიფერენციალურფსიქოლოგიურ კანონზომიერებათა დადგენა და შესწავლა, რაც განწყობის მოვლენას ახასიათებს. უზნაძის და მისი მიმდევრების რამდენიმე თაობის ფართო კვლევითი მუშაობის შედეგად მოპოვებულ იქნა მრავალი ემპირიული მონაცემი, რამაც უზნაძის სკოლა გამორჩეული ექსპერიმენტული კულტურის სკოლად აქცია.</p>
<p> პირველ რიგში დამტკიცდა თეორიის ძირითადი დებულებები განწყობის ბუნების შესახებ. კერძოდ, განწყობის მთლიანობა და არაცნობიერობა. ამ უკანასკნელის დასადგენად გამოყენებულ იქნა ფიქსირებული განწყობის კლასიკური ცდები, ოღონდ ჰიპნოზურ მდგომარეობაში. ჰიპნოზში მყოფ ინდივიდს უტარდება საფიქსაციო ცდები; კრიტიკულ ცდებში ბურთები შესაფასებლად ეძლევა ჰიპნოზიდან გამოსვლის შემდეგ. ამ შემთხვევაში ადამიანი სრულიად ჩვეულებრივ ცნობიერ მდგომარეობაში იმყოფება, ოღონდ მას არაფერი ახსოვს ჰიპნოზის დროს განწყობის შესაქმნელად და გასაძლიერებლად ჩატარებული პროცედურების თაობაზე, ე.ი. აქვს ე.წ. პოსტჰიპნოზური ამნეზია. მიუხედავად ამისა, განწყობა თავს მაინც იჩენს - ცდისპირი ილუზორულად აღიქვამს კრიტიკულ ექსპოზიციას. ეს ცდები ადასტურებს, რომ განწყობის წარმოშობისა და მოქმედების პროცესები არ ცნობიერდება. მაშასადამე, განწყობა არაცნობიერია.</p>
<p> მაგრამ არის კი ეს არაცნობიერი პროცესი მთლიანპიროვნებისეული ხასიათისა? ამ ცდების მიხედვით ხომ შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ ეს ლოკალური, პერიფერიული პროცესია, რომელიც ინდივიდის რომელიმე კერძო, ვთქვათ მოტორულ ან პერცეპტულ სისტემაში წარმოიქმნება და მოქმედებს. უზნაძემ სპეციალურად აჩვენა, რომ ეს ასე არ არის, რომ განწყობა ცენტრალური სახის მოვლენა და მართლაც სუბიექტის მთლიანი მდგომარეობაა. ამისთვის საფიქსაციო ცდები ხელებით მოსინჯვის გზით ანუ ჰაპტურ არეში ჩატარდა, ხოლო კრიტიკული ცდები მხედველობით არეში (ან პირიქით). გამოირკვა, რომ ამ შემთხვევაშიც ფიქსირებული განწყობის ჩვეულებრივ ეფექტებთან გვაქვს საქმე. მაშასადამე, ხდება განწყობის გავრცელება, ირადიაცია ერთი ფუნქციონალური სისტემიდან მეორეში. ეს, თავის მხრივ, შეუძლებელი იქნებოდა, თუ განწყობა ერთ კერძო პროცესთან, ვთქვათ მოტორულთან ან პერცეპტულთან იქნებოდა დაკავშირებული.</p>
<p> არსებითად იმავეზე მეტყველებს ექსპერიმენტების სხვა ციკლის მონაცემები, რომლებითაც დადასტურდა, რომ გარკვეულ მასალაზე (მაგ., წრეებზე) ფიქსირებული განწყობა ადვილად ტრანსპონირდება სხვა მასალაზე (მაგ., კვადრატებზე). ე.ი. მიმართებაზე (ამ შემთხვევაში დიდი-პატარა) შექმნილი განწყობა ერთი რომელობითი მასალიდან მეორეზე გენერალიზირდება. უზნაძის აზრით, ირადიაციისა და გენერალიზაციის ეფექტები განწყობის მთლიანპიროვნებისეულ ხასიათზე მიუთითებენ. ვინაიდან განწყობილია მთელი სუბიექტი, ეს მდგომარეობა მის ყველა სტრუქტურულ არეში აისახება და ყოველგვარი მასალის აღქმასა თუ სხვა სახის აქტივობაზე ვრცელდება.</p>
<p> ფიქსირებული განწყობის ცდებში ილუზია წარმოიქმნება. ისმის კითხვა, ხდება თუ არა ადეკვატურ აღქმაზე გადასვლა და, თუ ხდება, როგორ. საკითხი ფიქსირებული განწყობის ჩაქრობას ეხება. აქ გარკვეული კანონზომიერებები გამოვლინდა. აღმოჩნდა, რომ საზოგადოდ განწყობის შექმნისა და ჩაქრობის პროცესები განსხვავებულად მიმდინარეობს სხვადასხვა ინდივიდებში. უფრო მეტიც, ამ პროცესების დინამიკის რაგვარობის მიხედვით ადამიანთა ინდივიდუალურ-ფსიქოლოგიურ თავისებურებებზე შეიძლება მსჯელობა. ამდენად, ფიქსირებული განწყობის მეთოდმა დიფერენციალურფსიქოლოგიური მნიშვნელობაც შეიძინა. იმის მიხედვით, თუ რამდენად სწრაფად ფიქსირდება განწყობა, როგორია ილუზიის სიდიდე, მისი ჩაქრობის პროცესის დინამიკა, რამდენად გამძლეა დროში საგანწყობო ეფექტები და სხვა, შესაძლებელია გამოიყოს განწყობის ესა თუ ის ტიპი (მაგ., სტატიკური ან დინამიკური, პლასტიკური ან ტლანქი, კონსტანტური ან ვარიაბილური, სტაბილური ან ლაბილური). განწყობის ამ ფორმალურ-დინამიკურ მახასიათებლებზე დაყრდნობით პიროვნების ქარაქტეროლიგიურ თვისებებზე შეიძლება ლაპარაკი. ეს არც უნდა იყოს გასაკვირი თუ გავითვალისწინებთ, რომ განწყობა მართლაც მთლიანი სუბიექტის მოცემულობა და მისი გამოხატვის ფორმაა.</p>
<p> უზნაძის მიერ დაწყებულმა პიროვნების განწყობისეული თავისებურებების შესწავლამ ქართულ ფსიქოლოგიურ სკოლაში ფართო ხასიათი მიიღო. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია ვ. ნორაკიძისა და მისი თანამშრომლების გამოკვლევები. სახელდობრ, დადგენილ იქნა, რომ განწყობის ტიპსა და სხვა ფსიქოდიაგნოსტიკური მეთოდებით მიღებულ მონაცემებს შორის მყარი კორელაციური კავშირი არსებობს. მაგალითად, სოციალური ადაპტაციის თვალსაზრისით დადებითი ნიშნები (მეგობრულობა, კოლექტიურობა, აფილაცია და სხვა), რომლებიც დგინდება თემატური აპერცეფციის მეთოდით, აღმოაჩნდათ პლასტიკურ-დინამიკური განწყობის მქონე ადამიანებს, ხოლო სოციალური ადაპტაციის მხრივ უარყოფითი ნიშნები - ეგოცენტრიზმი, აგრესიულობა, რიგიდულობა და სხვა - სტატიკური ან ლაბილური განწყობის ტიპებს. ამდენად, ფიქსირებული განწყობის მეთოდმა სერიოზული ფსიქოდიაგნოსტიკური ტექნიკის სახე მიიღო, რომელიც პიროვნების ხასიათობრივი თავისებურებების გამოვლენის საშუალებას იძლევა.</p>
<p> ფიქსირებული განწყობის მეთოდის მაღალ ფსიქოდიაგნოსტიკურ პოტენციალზე მიუთითებს გამოკვლევათა ციკლი, რომელიც უზნაძის ხელმძღვანელობით ჩატარდა ფსიქოპათოლოგიის სფეროში. უზნაძე ამოდიოდა მოსაზრებიდან, რომ ფსიქიკური მოქმედების ყოველგვარმა გადახრამ პირველ ყოვლისა მის საფუძვლად მდებარე ფსიქოლოგიურ მექანიზმში ანუ განწყობაში უნდა იჩინოს თავი. ამიტომაც ავადმყოფური ფსიქიკის შემთხვევაში განწყობის შექმნის, მოქმედების და შეცვლის პროცესებს თავისებური ხასიათი უნდა ჰქონდეს. კვლევაში ეს ვარაუდი სავსებით დადასტურდა. აღმოჩნდა, რომ ფსიქოპათოლოგიის სხვადასხვა შემთხვევებში ფიქსირებული განწყობის მახასიათებლები არსებითად განსხვავდება ნორმისაგან. ამასთან, ეს განსხვავება ყოველი კონკრეტული დარღვევის შემთხვევაში (შიზოფრენია, ეპილეფსია, ისტერია, ფსიქასთენია და ა.შ.) სპეციფიკურ სახეს ატარებს. კვლევამ ისიც აჩვენა, რომ განწყობის ფორმალური სტრუქტურა გამოჯანსაღების ან მდგომარეობის გაუმჯობესების შესაბამისად იცვლება. შემდგომში ეს კვლევა გასცდა ფსიქოპათოლოგიის სფეროს და მრავალი ფსიქოსომატური დაავადებაც მოიცვა.</p>
<p> როგორც ვხედავთ, განწყობის ფსიქოლოგიაში პიროვნებასთან დაკავშირებული პრობლემატიკა საკმაოდ ფართოდაა წარმოდგენილი. აქ შეიძლება რამდენიმე ასპექტი გამოიყოს; ზოგადფსიქოლოგიური თვალსაზრისით მოცემულია შეხედულება იმის შესახებ, რომ ქცევის მთლიანი სუბიექტის (მათ შორის პიროვნების) ფსიქოლოგიური არსებობის ფორმა, მოდუსი არის განწყობა. ამ შემთხვევაში მთავარია ის, რომ ქცევის ყოველი სუბიექტი მთლიანია, მაგრამ ყოველი სუბიექტი არ არის პიროვნება (მაგ., ცხოველი). აქედან გამომდინარე, ბუნებრივად დაისმის საკითხი პიროვნების, როგორც სპეციფიკური ადამიანური ქცევის სუბიექტის თავისებურების შესახებ. ქცევისა და ფსიქიკის ადამიანური დონის სპეციფიკის ცხადყოფა უზნაძესთვის ერთერთი უმნიშვნელოვანესი ამოცანა იყო. ამას ადასტურებს მისი შეხედულებების სისტემა ნებელობაზე (აგრეთვე ე.წ. ობიექტივაციაზე, რაც ქვემოთ იქნება განხილული). ავტორი ცდილობდა ეჩვენებინა, რომ ნებელობა ადამიანის (პიროვნების) ის უნარია, რომელიც მას ყველა სხვა ცოცხალი არსებისაგან გამოარჩევს. ნებელობის საშუალებით ყალიბდება განწყობა, რომელიც სპეციფიკურ ადამიანურ ქცევას ედება საფუძვლად; ამ განწყობის შექმნისა და მოქმედების კანონზომიერებანი მხოლოდ ადამიანისთვის დამახასიათებელ შინაგან და გარეგან ფაქტორებს გულისხმობს. პიროვნების ფსიქოლოგიის კონტექსტში მთავარია ის, რომ პიროვნებისა და საზოგადოების ინტერესების შესაბამისი ქცევის განწყობის შექმნას განსაზღვრავს და აადვილებს წინასწარი მიდრეკილება (დისპოზიცია), რომელიც ადამიანს აქვს აღნიშნული ქცევის მიმართ. ასეთი მიდრეკილება პიროვნების ხასიათის სახითაა მოცემული; ხასიათი ნებელობის დისპოზიციაა. იგი ყალიბდება ცხოვრების განმავლობაში გარკვეული ქცევების შესრულებისა და მათი ქვემდებარე განწყობების ფიქსაციის გზით. ასეთი განმტკიცებული, დისპოზიციური განწყობები ქმნიან პიროვნების ხასიათის სტრუქტურას. უზნაძე მიუთითებს, რომ „ნებელობის აქტის წარმატება იმაზეა დამოკიდებული, აქვს თუ არა პიროვნებას ამ სიტუაციის ზეგავლენით ამ განწყობის აქტუალიზაციის უნარი, ე.ი. აქვს თუ არა მას ეს განწყობა დისპოზიციურად. მაშასადამე, გამოდის, რომ ის, რასაც ჩვეულებრივ, ხასიათს ვუწოდებთ, ნამდვილად პიროვნების დისპოზიციურ განწყობას, გარკვეულ განწყობათა აქტუალიზაციის უნარს წარმოადგენს“. საზოგადოდ პიროვნებას, მის სტრუქტურას ეს განწყობები ქმნიან; ისინი განსაზღვრავენ, თუ რა მიმართულებით წარიმართება ადამიანის მოქმედება კონკრეტულ პირობებში.</p>
<p> შემდგომში დიდი პიროვნული წონის მქონე დისპოზიციური განწყობების, როგორც პიროვნების სტრუქტურის ძირეული ერთეულების, პიროვნული ნიშნების განხილვას უზნაძის სკოლაში სერიოზული ყურადღება მიექცა. ეს ცნება ნაყოფიერად გამოიყენება შ. ნადირაშვილის მიერ, რომელიც ცდილობს მაქსიმალურად წინ წამოსწიოს პიროვნების ზოგადი თეორიის პრობლემატიკა განწყობის ფსიქოლოგიაში და თავის მოდელს „განწყობის ანთროპულ თეორიას“ უწოდებს. მის მიერ ნაჩვენებია დისპოზიციური განწყობების შექმნისა და შეცვლის მრავალი მნიშვნელოვანი კანონზომიერება. საბოლოო ჯამში, პიროვნება დისპოზიციური განწყობების სახითაა წარმოდგენილი.</p>
<p> გარდა ამისა, განწყობის თეორიაში პიროვნების პრობლემა დამუშავებულია დიფერენციალურფსიქოლოგიური თვალსაზრისითაც - იგულისხმება პიროვნების განწყობისეული ტიპოლოგია - და სამედიცინო ფსიქოლოგიის კუთხითაც - შეხედულება განწყობაზე, როგორც პიროვნების ფსიქოფიზიკური სისტემების დარღვევისა და ნორმალიზციის მექანიზმის შესახებ.</p>
<p> პიროვნების (სუბიექტის) კატეგორიასთან ერთად განწყობის თეორიაში დამუშავებულია ფსიქოლოგიის ისეთი ძირეული კატეგორიებიც, როგორებიცაა ქცევა, ცნობიერება და არაცნობიერი. სრულყოფილი, უნივერსალური ზოგადფსიქოლოგიური კონცეფცია ამ კატეგორიებს ერთიანი პრინციპიდან გამომდინარე უნდა განიხილავდეს. ასეა განწყობის თეორიაში.</p>
<p> როგორაა მასში წარმოდგენილი თუნდაც არაცნობიერის კატეგორია? არაცნობიერის სფერო განწყობის სფეროა - ესაა ამოსავალი დებულება. თეორიის წინაშე მდგარი ძირითადი მეთოდოლოგიური ამოცანიდან გამომდინარე, განწყობა გაგებულია როგორც რეალობა, რომელიც აშუალებს ცნობიერების მიმართებას ფიზიკურთან და ფიზიოლოგიურთან და მიმართებას თავად ცნობიერების მოვლენებს შორის. ამიტომ განწყობა თვითონ აუცილებლად არაცნობიერია. უზნაძე არა ერთხელ აღნიშნავდა, რომ „განწყობა ცნობიერების შინაარსს არ წარმოადგენს, იგი ისეთი კატეგორიის მოვლენაა, რომელიც განცდისეულად არ გვეძლევა, განცდით წრეში არ ხვდება“. იგი კატეგორიულად უსვამდა ხაზს, რომ „ცნობიერი განცდები შეიძლება ჩვენი განწყობის გარკვეული ზემოქმედების ქვეშ იმყოფებოდნენ, განწყობისა, რომელიც თავის მხრივ არავითარ შემთხვევაში ჩვენი ცნობიერების შინაარსად არ ჩაითვლება“. როგორც ზემოთ დავრწმუნდით, ეს ვითარება ექსპერიმენტულადაც იქნა ნაჩვენები. მაგრამ დგება საკითხი განწყობის ონტოლოგიური ბუნების შესახებ: რა რეალობას მიეკუთვნება იგი? არის თუ არა ის ფსიქიკური? თეორიის შემუშავების საწყის ეტაპზე უზნაძე ფიქრობდა, რომ განწყობა „სინამდვილის ჯერ უცნობ არეს წარმოადგენს, რომლისთვისაც სუბიექტურისა და ობიექტურის საწინააღმდეგო პოლუსები სრულიად უცხოა და რომელშიც ჩვენ მათი შინაგანი, გაუნაწევრებელი არსებობის შეურყვნელ ფაქტთან გვაქვს საქმე“. ამ ქვეფსიქიკურ არეს თავდაპირველად ბიოსფერო ეწოდა. ეს სახელწოდება ნათლად გამოხატავს იმას, რომ შემდგომში განწყობად ცნობილი მოვლენა სიცოცხლის პრინციპად იყო წარმოდგენილი; იგი ფსიქოფიზიკურად ნეიტრალურ რეალობად მოიაზრებოდა.</p>
<p> მოგვიანებით უზნაძემ განწყობა ერთმნიშვნელოვნად ფსიქიკის სფეროს მიაკუთვნა. განწყობა არაცნობიერი ფსიქიკურია. მაგრამ განწყობის სახით ფსიქიკის ისეთ განსაკუთრებულ სახეობასთან გვაქვს საქმე, რომელიც ჩვენს უშუალო ცნობიერებაში დღემდე დადასტურებული ფსიქიკურისაგან არსებითად განსხვავდება. თუ ფსიქიკურ სამყაროს განვითარების თვალსაზრისით შევხედავთ, საჭირო გახდება „ფსიქიკის ჩვეული საზღვრების გარღვევა“ და მისი სპეციფიკური არაცნობიერი ფორმის დაშვება. ფსიქიკა თავიდანვე ცნობიერების სახით ვერ ჩამოყალიბდებოდა. მან ხანგრძლივი ევოლუციური განვითარების გზა გაიარა. უნდა არსებობდეს ათვლის წერტილი, განვითარების ის საწყისი დონე, რომელიც სიცოცხლისა და ფსიქიკურის მიჯნაზეა. განწყობა სწორედ ასეთი არაცნობიერი ფსიქიკური რეალობაა. ფსიქიკის განვითარების რა სახეც არ უნდა გვქონდეს მხედველობაში (ფილოგენეზი, ონტოგენეზი, აქტუალგენეზი), განწყობა წინ უსწრებს და აპირობებს ფსიქიკის ჩვეულებრივ გამოვლინებებს (წარმოდგენებს, აზრებს, გრძნობებს და სხვა).</p>
<p> განწყობა ორგანიზმის ჩარჩოებში მოქცეული სინამდვილეა, იგი სუბიექტის მდგომარეობაა და ცნობიერების ყოველგვარი შინაარსი მისი გამოვლინებაა. მაგრამ ეს მხოლოდ ცნობიერებას, განცდას არ ეხება. შეიძლება ითქვას, რომ საზოგადოდ აქტივობაც და ქცევაც, პრინციპში, ფსიქოფიზიკური ბუნებისაა. ქცევაში ჩართული სხეულებრივი და მოტორული პროცესები ცნობიერების (შემეცნებით, ემოციურ, ვოლიტურ) პროცესებთან ერთიანობაში აღმოცენდება იმ არაცნობიერი საწყისიდან, რომელსაც განწყობა ეწოდება. თვით განწყობა კი თავისებური ფსიქიკური ფენომენია, სპეციფიკური რომელობითა და კანონზომიერებით. „როდესაც სუბიექტზე სინამდვილე მოქმედებს იგი, როგორც მთლიანი, უპასუხებს მას, როგორც ეს სპეციფიკური, ეს თავისებური რეალობა, რომელიც წინ უსწრებს კერძოულ ფსიქიკურსა და ფიზიოლოგიურს და მათზე არ დაიყვანება“. ამავე დროს „თუ განწყობა სუბიექტის, როგორც მთელის მდგომარეობაა, მაშინ საფიქრებელია, რომ იგი რაიმე გარკვეული, განცდადი, კერძოული ფსიქიკური შინაარსის სახით არ გვეძლევა, რომ იგი ცნობიერებაში მოცემულობის გარეშე მოქმედებს, რომ ამ აზრით იგი არაფენომენალურ პროცესად შეიძლება ჩაითვალოს“.</p>
<p> მართალია, განწყობა სუბიექტის მდგომარობაა, მაგრამ ის გარემოთია პირობადებული და ობიექტური შინაარსით არის დატვირთული. განწყობა მოთხოვნილების ფონზე გარემოს, სიტუაციის ზემოქმედებას ასახავს. უზნაძის თქმით, განწყობა სუბიექტში გადმოსული ობიექტური ვითარებაა. დაბოლოს, განწყობის სახით საკმაოდ სომატიზირებულ ფსიქიკასთან გვაქვს საქმე. განწყობა მართლაც მჭიდროდ არის დაკავშირებული სხეულებრივ პროცესებთან. ეს ბუნებრივიცაა, ვინაიდან ქცევა ფსიქოფიზიკური მოვლენაა, განწყობა კი - მისი რეალიზაციის მექანიზმი. ქცევისათვის მომზადება გულისხმობს როგორც გარკვეული ინფორმაციის არსებობას ორგანიზმის მოტივაციური და ოპერაციული სისტემების შესახებ, ისე მათ მობილიზაციამომართვას გარკვეული მოქმედების შესასრულებლად. უფრო ფართო მეთოდოლოგიურ კონტექსტში უზნაძე ლაპარაკობდა, რომ არსებობს „სხეულებრივი და ფსიქიკური, როგორც ერთი მთლიანი მოვლენა - სიცოცხლის მოვლენა. ამიტომ ცალკე შესწავლა არც ერთის შეიძლება (ფსიქიკურის) და არც მეორის (სხეულებრივის). ფსიქოლოგია ამას სწავლობს და საფუძველსაც ხედავს ამისას, განწყობას“. ექსპერიმენტული კვლევის შედეგად საფუძვლიანად იქნა შესწავლილი განწყობის მოქმედების კანონზომიერებანი სენსო-მოტორულ სფეროში.</p>
<p> ფსიქოლოგიაში არაცნობიერის შესწავლა ტრადიციულად ფსიქოანალიზის დომინირების ნიშნით მიმდინარეობდა. უზნაძე თავიდანვე დაუპირისპირდა არაცნობიერის ფროიდისტულ გაგებას. მას მიაჩნდა, რომ ფროიდის თვალსაზრისი არაცნობიერის ბუნებისა და წარმოშობის თაობაზე არ გვაძლევს რაიმე ახალ ცოდნას ფსიქიკის რაობისა და მისი განვითარების შესახებ. ფროიდისეული არაცნობიერი შინაარსები ხომ ჩვეულებრივი ფსიქიკური მოვლენებია, რომლებიც, უბრალოდ, ცნობიერების ნიშანს არიან მოკლებულნი. ცნობიერებიდან გასვლისას (განდევნისას) ისინი ამ ნიშანს კარგავენ, ხოლო უკან დაბრუნებისას კვლავ იძენენ და ჩვეულებრივ განცდებად იქცევიან. უზნაძის შეფასებით ფროიდის მიერ არაცნობიერ წარმოდგენაზე ან არაცნობიერ გრძნობაზე ლაპარაკი არაგანცდადი განცდის დაშვების ტოლფასია. ფსიქოანალიზის მიერ დახასიათებული არაცნობიერი, როგორც განცდა მინუს ცნობიერება, მეცნიერებას პოზიტიურს არაფერს აძლევს, ვინაიდან თავისი შინაგანი ბუნებითა და სტრუქტურით, არსებითად, ცნობიერი ფსიქიკის იგივეობრივია. გარდა ამისა, ეს თვალსაზრისი არაცნობიერ და ცნობიერ მოვლენებს ფსიქიკური განვითარების ერთ საფეხურზე ათავსებს. იგი ცნობიერებიდან განდევნილი ფსიქიკაა და, ამდენად, ცნობიერება მისი წარმოქმნის პირობაა; ცნობიერების განვითარებას იგი ვერ აგვიხსნის. უზნაძის მიხედვით კი არაცნობიერი და ცნობიერება ფსიქიკის სხვადასხვა სახეები და სხვადასხვა საფეხურებია. არაცნობიერი, რომელიც განწყობის სახითაა მოცემული, ლოგიკურად და ფაქტობრივად წინ უსწრებს და განსაზღვრავს ცნობიერების ყოველგვარ გამოვლინებას, როგორც აქტუალგენეზში, ისე ფილოგენეზში და ონტოგენეზში.</p>
<p> ფსიქოანალიზისა და განწყობის თეორიის ურთიერთმიმართების საკითხი განსაკუთრებით გამოიკვეთა თბილისის 1979 წლის საერთაშორისო სიმპოზიუმზე, რომელიც არაცნობიერის პრობლემას მიეძღვნა. მისი ჩატარება თბილისში თავისთავად მრავლისმეტყველი ფაქტია, ვინაიდან ეს იყო მსოფლიო ფსიქოლოგიის ისტორიაში ყველაზე წარმომადგენლობითი ფორუმი არაცნობიერის შესახებ. თავის გამოსვლებსა და სიმპოზიუმის ამსახველ მასალებში ქართველმა ფსიქოლოგებმა ნათლად აჩვენეს, რომ არაცნობიერი განწყობა ფუნდამენტური მნიშვნელობის ზოგადფსიქოლოგიური კატეგორიაა. მისი გამოყენება აუცილებელი და სასარგებლოა არა მხოლოდ ისეთი „ტრადიციულად ფსიქოანალიტიკური“ მოვლენების გასათვალისწინებლად, როგორიცაა ჰიპნოზი, სიზმარი ან ნევროზი, არამედ ყოველგვარი ცნობიერი პროცესის მიმდინარეობის ასახსნელად. საქმე ისაა, რომ ცნობიერი პროცესები და ფსიქიკური აქტივობა საზოგადოდ, მიზანშეწონილი და მიზანმიმართული პროცესებია. ისინი თავიდანვე არიან განსაზღვრულნი პროცესის ბოლო წერტილით, იმით, რაც მისაღწევია და რაც, ცხადია, პროცესის დასაწყისში ცნობიერებაში არ შეიძლება იყოს მოცემული. „ეს შესაძლებელია, მხოლოდ, პროცესის მიმართულების მიმცემი მიმართებების წინასწარი ცნობიერებამდელი ასახვის შემთხვევაში. ცნობიერებას უნდა გააჩნდეს კანონი, რომელიც განაპირობებს მისი გარკვეული მიმართულებით მსვლელობას. ცნობიერების ყველაზე აქტიურ პროცესსაც კი ესაჭიროება ცნობიერებამდელი ასახვა“ (მ. საყვარელიძე). ეს არაცნობიერი ასახვის ფორმა, „მოქმედების კანონი“ განწყობის ცნების საშუალებით შემოდის ფსიქოლოგიაში.</p>
<p> უდავოა, რომ არაცნობიერის (ე.ი. განწყობის) უშუალო დაკვირვება შეუძლებელია. მაგრამ უზნაძის სკოლაში ნაჩვენებია, რომ არსებობს ცნობიერების მრავალი მოვლენა, რომელთა აღმოცენებისა და მიმდინარეობის თავისებურებანი გაუგებარი დარჩება, თუ არ დავუშვებთ მათი განმსაზღვრელი არაცნობიერი მექანიზმის, ანუ განწყობის არსებობას. გაუგებარი იქნება, მაგალითად, თუ როგორ ხდება მეხსიერების საცავებიდან სწორედ იმ შინაარსის ამოტანა ცნობიერებაში, რაც აქტუალურად არის საჭირო სუბიექტისთვის. გარდა ამისა, თვით მეხსიერებაში ინფორმაციის შემონახვასაც თავისი არაცნობიერი ფსიქიკური სუბსტრატი ესაჭიროება. გაუგებარი იქნებოდა, თუ როგორ ხდება მეტყველების პროცესში სიტყვების შერჩევა და კონკრეტული გრამატიკული შეთანხმებების გამოყენება, რადგანაც ეს ცნობიერად არ სრულდება და სუბიექტს უკვე გამზადებული ეძლევა მოცემული ვითარების შესატყვისად. ასევე განწყობისეულადაა ფორმირებული მსჯელობისას გამოსათქმელი აზრი, რომელიც, რიგ შემთხვევებში, საერთოდ ვერ იქნება ცნობიერებაში სრული სახით მოცემული, თუნდაც თავისი დიდი მოცულობის გამო. განწყობის ფორმით ფუნქციონირებს მიზანიც, რომელიც დასახვის მერე, როგორც წესი, გადის ცნობიერებიდან, მაგრამ მაინც განაგრძობს მოქმედებას. ეს ჩამონათვალი შეიძლება გაგრძელდეს და სხვა შემეცნებითი, ემოციური თუ ვოლიტური პროცესებიც მოიცვას (შ. ჩხარტიშვილი).</p>
<p> განწყობა, როგორც ფსიქიკური აქტივობის მიზანშეწონილების და მიზანმიმართულობის არაცნობიერი საფუძველი, ფუნქციონალურად და შინაარსეულად არსებითად განსხვავდება იმისგან, რასაც „იდ“-ის საზღვრებში მოქცეული არაცნობიერი წარმოადგენს. ეს უკანასკნელი ირაციონალური ენერგეტიკული წარმონაქმნების სფეროა, სადაც მხოლოდ სიამოვნების პრინციპია გაბატონებული. მისთვის უცხოა ყოველგვარი შეფასება, მორალი; აქ არ მოქმედებს აზროვნებისა და ლოგიკის კანონები. იდი უგრძნობია შეუსაბამობათა და წინააღმდეგობათა მიმართ. მისთვის არ არსებობს დროულობა - წარსული და მომავალი; დრო აწმყოთია შემოფარგლული, ხოლო ის, რაც აქტუალურად არის მოცემული, სრული განუკითხაობისა და ქაოსის მდგომარეობაა. ერთი სიტყვით, ფროიდის მიერ აღწერილი არაცნობიერი ფსიქიკა შეგუებაზე კი არა, მხოლოდ საკუთარ სიამოვნებაზე ზრუნავს. უზნაძის განწყობას რაც შეეხება, ის, პირველ ყოვლისა, შეგუებაზე, ქცევის მიზანშეწონილების მიღწევაზეა ორიენტირებული და, ამდენად, „რეალობის პრინციპით“ ხელმძღვანელობს. განწყობა სინამდვილის ასახვის სპეციფიკური ფორმაა; რაც უფრო სრულად და სწორად იქნება მასში ასახული გარეგანი და შინაგანი რეალობის მონაცემები, მით უფრო მიზანშეწონილი იქნება მის მიერ გამოწვეული ცნობიერების პროცესები და, საზოგადოდ, ქცევა.</p>
<p> დიდი ხანი არ არის, რაც კოგნიტური ფსიქოლოგიის ფარგლებში დაიწყეს ე.წ. ფსიქოანალიტიკური და კოგნიტური არაცნობიერი პროცესების გამიჯვნა. კოგნიტური არაცნობიერი, ცნობიერების მსგავსად, გონიერი, ლოგიკური და რაციონალურია; შინაარსის თვალსაზრისით იგი არ არის შეზღუდული სექსუალური და აგრესიული ლტოლვებით. ამ სახის არაცნობიერის კვლევა დიდწილად სუბსენსორული გამღიზიანებლების მეთოდოლოგიის საფუძველზე მიმდინარეობს. კოგნიტურ ფსიქოლოგიაში ბოლომდე არ მომწიფებულა აზრი, რომ ცნობიერების შესწავლა მისი ქვემდებარე ფსიქოლოგიური მექანიზმების გამოვლენის გარეშე შეუძლებელია, რომ ყოველგავარ ცნობიერს პრინციპულად თან ახლავს და განსაზღვრავს არაცნობიერი ფსიქიკური სინამდვილე. კოგნიცია და კოგნიტური არაცნობიერი აუცილებლობით არიან ერთმანეთთან დაკავშირებული და საჭიროა ამ კავშირის ბუნების დადგენა.</p>
<p> უზნაძემ ასეთი არაცნობიერის შესახებ მოსაზრებები ჯერ კიდევ ოციან წლებში გამოთქვა, ხოლო შემდგომში, განწყობის თეორიის სახით, შეხედულებათა ფართო სისტემა შექმნა არაცნობიერის ფუნქციონალური და შინაარსეული ასპექტების შესახებ. ამასთან, განწყობის ფსიქოლოგია არ იზღუდება მხოლოდ არაცნობიერი ადაპტაციური მექანიზმების თეორიული დახასიათებით. არსებობს მდიდარი თეორიული და ექსპერიმენტული მასალა არაცნობიერი განწყობის როლის შესახებ განსხვავებული ფსიქიკური პროცესების მიმდინარეობაში. იგი მოიცავს ისეთ სფეროებს, როგორიცაა: აღქმა, აზროვნება, მეტყველება, მეხსიერება, წარმოსახვა, ჩვევა, ნებელობა.</p>
<p> უზნაძე აკრიტიკებდა ფროიდის არაცნობიერის კონცეფციას, მაგრამ აღიარებდა ფსიქოანალიზის წარამატებებს მკურნალობის პროცესში. მისი აზრით, ფროიდი მართლაც ხშირად ახერხებდა იმის დადგენას, რაც რეალურად აპირობებდა დაავადების პროცესს. უზნაძე თვლიდა, რომ ეს იყო ე.წ. არარეალიზებული განწყობები. ნევროტული მოვლენების გარდა ამ განწყობათა გამოვლენებია ფსიქოანალიზის სხვა ფაქტოლოგიაც: წამოცდენები, სიზმრები, ასოციაციები და სხვა. არარეალიზებულ განწყობებად ის შემთხვევებია მიჩნეული, როდესაც განწყობა, რაღაც ვითარების გამო, ვერ ახერხებს მოქმედებაში გადასვლას და განუხორციელებელი რჩება. სუბიექტს მრავალი ასეთი განწყობა აქვს. ისინი მუდამ ისწრაფვიან რეალიზაციისკენ, რაც ვლინდება ან აქტიურ ფანტაზიაში (მაგ., შემოქმედება), ან ე.წ. ცნობიერების შეცვლილ მდგომარეობებში (მაგ., სიზმარი ან ოცნება).</p>
<p> მაგრამ განწყობა, პირველ ყოვლისა, ჩვეულებრივი, ანუ ღვიძილის ცნობიერების გამაპირობებელი მექანიზმია. უზნაძისთვის ცნობიერების კატეგორია ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია და იგი მრავალი ასპექტით აანალიზებს მას. ცნობიერების ერთ-ერთი ძირითადი მახასიათებელი ე.წ. დარწმუნებულობის განცდაა, განცდა, რომელიც თან ახლავს ცნობიერების პროცესთა უმრავლესობას და რომლის აღმოცენების საიდუმლო ტრადიციული ფსიქოლოგიისთვის დაუძლეველ პრობლემად რჩებოდა. ადამიანი, ჩვეულებრივ, დარწმუნებულია თავისი აღქმის შინაარსის რეალურობაში, მსჯელობის ჭეშმარიტებაში, მოგონების სისწორეში და გადაწყვეტილების მართებულობაში.</p>
<p> ფსიქიკური პროცესები ყოველთვის რაიმეს ასახავენ. თუ ფსიქიკაში ცნობიერების მიღმა არაფერია, მის შინაარსს ვერაფერს შევადარებთ და გაუგებარი დარჩება თუ საიდან ჩნდება რაიმეს სწორად ასახვის რწმენა. განწყობის თეორია ადვილად წყვეტს ამ პრობლემას. ცნობიერი ასახვის გარდა არსებობს არაცნობიერი, მთლიანპიროვნებისეული, განწყობისეული ასახვაც; ობიექტური ვითარება სუბიექტის განწყობაში მანამდე აისახება, ვიდრე ცნობიერი განცდის სახით ჩამოყალიბდება. ამიტომ სუბიექტს შეუძლია ეს ორი რამ ერთმანეთს დაუპირისპიროს და მათი შესატყვისობა დაადასტუროს. „ჩვენი ფსიქიკის მუშაობა ჩვენი განწყობის რეალიზაციას წარმოადგენს, და როდესაც ეს დაუბრკოლებლად ხერხდება, როდესაც ფსიქიკა იმას ასახავს, რაც განწყობშია ასახული, ბუნებრივია, რომ ჩვენ ჩვენი ფსიქიკური მუშაობის სისწორეს განვიცდით, გვიჩნდება დარწმუნებლობა, რომ ჩვენი აღქმა, მსჯელობა, მოგონება ობიექტურ ვითარებას ასახავს“.</p>
<p> უზნაძის ეს გამონათქვამი განწყობის დაუბრკოლებელ რეალიზაციას გულისხმობს. მაგრამ რა ხდება მაშინ, როდესაც აქტივობის პროცესში დაბრკოლება ჩნდება და განწყობა შესაბამის პროცესებს ვეღარ იწვევს? შეფერხების ობიექტური ფაქტი ნიშნავს, რომ აქტივობის დამაბრკოლებელი მომენტები არ იყო სათანადოდ ასახული განწყობაში. ამ შემთხვევაში იწყება ცნობიერების განწყობაზე უკუზემოქმედების პროცესი. ყველა დამაბრკოლებელი ფაქტორი ცნობიერების საგნად იქცევა, კოგნიტურად დამუშავდება და სათანადო კორექტივებს შეიტანს განწყობაში. ამის შედეგად განწყობა არსებული ვითარების მიმართ უფრო შესაფერისი და მოქნილი ხდება. ხაზი უნდა გაესვას იმას, რომ ცნობიერებით განწყობის კორექტირება მისი ფაქტორების (ვთქვათ სიტუაციის) ფსიქიკური აქტივობის უფრო მაღალ დონეზე ასახვისა და დამუშავების საშუალებით ხდება. ამაშია ე.წ. ობიექტივაციის თეორიის არსი, რომელიც უზნაძემ თავისი შემოქმედების ბოლო ეტაპზე დაამუშავა.</p>
<p> უზნაძემ მკაფიოდ გამიჯნა ერთმანეთისგან ფსიქიკის მუშაობის ორი პლანი და, შესაბამისად, ფსიქიკური ცხოვრების ორი დონე. პირველ დონეზე ქცევა უშუალოდ მოცემული მოტივაციისა და სიტუაციის ურთიერთქმედების საფუძველზე შექმნილი განწყობით წარიმართება. შეფერხება, რომლის გადალახვა ამ განწყობით შეუძლებელია, წყვეტს პრაქტიკული აქტივობის პროცესს - ხორციელდება ობიექტივაცია. აქტივობა გადადის მეორე პლანში, რომელიც ცნობიერების სხვადასხვა პროცესების ჩართვას გულისხმობს. იწყება პრობლემური ვითარების გარკვევა, შეფასება, შემეცნება. თუ პრობლემა გადაიჭრება, სათანადო მონაცემები განწყობაში აისახება, გადაახალისებს მას და აქტივობა ისევ პირველ პლანში გაგრძელდება. უზნაძემ და მისმა მიმდევრებმა ჩამოაყალიბეს შეხედულებათა მწყობრი სისტემა იმის შესახებ, თუ რა როლს თამაშობს თითოეული ფსიქიკური ფუნქცია ობიქტივაციის დონეზე გაშლილი ცნობიერი აქტივობის პროცესში.</p>
<p> ფსიქოლოგიის ძირეულ კატეგორიებს შორის უზნაძისთვის ერთ-ერთი უმთავრესია ქცევის კატეგორია. განწყობა ქცევის მექანიზმად მოიაზრება და, ამიტომ, უზნაძის მოძღვრებას ხშირად ქცევის ზოგადფსიქოლოგიურ თეორიადაც მიიჩნევენ. უზნაძე ქცევას განიხილავს როგორც აღწერითი, ისე ახსნითი თვალსაზრისით. აღწერით ნაწილში იგი ცდილობს მოგვცეს ქცევის სტრუქტურისა და მისი ნაირსახეობების მაქსიმალურად სრული დახასიათება. უზნაძის მიხედვით, ფსიქიკური შინაარსის გარეშე ქცევა არცაა ფსიქოლოგიის საგანი. ფსიქიკისაგან დაცლილი აქტივობა არის ფიზიკური ქცევა, რომელსაც შეისწავლის ფიზიოლოგია და ბიჰევიორიზმი.</p>
<p> ქცევის ფსიქოლოგიურ შემადგენლობაში განსაკუთრებით გამოიყოფა მოთხოვნილება, მოტივი და მიზანი. მოთხოვნილებას ქცევის სტრუქტურაში ცენტრალური ადგილი უკავია. ქცევის სტრუქტურის ყველა ელემენტი, ასე თუ ისე, მასთან არის დაკავშირებული. მაგალითად, მოტივი, რომელიც უზნაძის თანახმად გადაწყვეტილების საფუძველია, პირველ ყოვლისა ე.წ. მაღალ მოთხოვნილებებში იღებს თავის გარკვეულობას. მიზანი, არსებითად, ცნობიერებაში მოთხოვნილების დამაკმაყოფილებელი საგნობრივი ვითარების წინასწარი მოცემულობაა. გარდა ამისა, მოთხოვნილების სახეობების შესაბამისად, ქცევის განსხვავებული ფორმები გამოიყოფა. უზნაძე მოთხოვნილებათა ორ ჯგუფს განასახვავებს - სუბსტანციონალურ და ფუნქციონალურ მოთხოვნილებებს. პირველს მიეკუთვნება ყველა მოთხოვნილება, რომელსაც ფიზიკური თუ კულტურული სინამდვილის საგანი და მოვლენა აკმაყოფილებს; ისინი ყოველთვის რაიმე საგნის ან მოვლენის საჭიროების სახით განიცდებიან. ფუნქციონალური მოთხოვნილებები კი ინდივიდის ფსიქოფიზიკური ფუნქციების აქტივობაში მოყვანის ტენდენციას გამოხატავენ. მათ თვით აქტივობა, ფუნქციონირება აკმაყოფილებს. შესაბამისად, გამოიყოფა ქცევათა ორი დიდი კლასი: ექსტროგენული ქცევები, რომლებიც სინამდვილის საგნებისა და ღირებულებების შეთვისებასა და შექმნაზე არიან მიმართულნი და ინტროგენური ქცევები, რომელთა ფსიქოლოგიური აზრი თვითონ აქტივობის რეალიზაციაში მდგომარეობს. პირველ კლასს მიეკუთვნება ქცევის ისეთი ფორმები, როგორიცაა მოხმარება, მომსახურება, მოვლა, ცნობისმოყვარეობა, შრომა, საქმე; მეორეს - თამაში, ესთეტიკური ტკბობა, მხატვრული შემოქმდება, სპორტი, გართობა. მათ შორის თავსდება ქცევის გარდამავალ ფორმად მიჩნეული სწავლა. ქცევათა ეს კლასიფიკაცია ტაქსონომიური პრინციპების სიმარტივითა და ქცევის ძირითადი სახეობების მომცველობის მხრივ დღემდე უნიკალურია ფსიქოლოგიურ მეცნიერებაში.</p>
<p> უზნაძე ქცევების სახეობათა სხვაგვარ დაყოფასაც გვთავაზობს. იგი ასხვავებს იმპულსურ და ნებისმიერ ქცევებს. ქცევების ამ ორი კლასის გამოყოფის საფუძველია მათი წარმართველი ფსიქიკური პროცესებისა და მექანიზმების სირთულის დონე. იმპულსური ქცევა იწყება მოთხოვნილების აღმოცენებისთანავე, და მიმდინარეობს სუბიექტის მიერ ქცევის შეფასებისა და კონტროლის გარეშე. რაც შეეხება ნებისმიერ ქცევას, იგი განზრახული, მიზანდასახული და გაცნობიერებული აქტივობაა. ის არის რთული ფსიქიკური მექანიზმებით გაშუალებული ქმედება.</p>
<p> ნებისმიერი ქცევა სამ პერიოდს მოიცავს: მოსამზადებელი, გადაწყვეტილების მიღების და შესრულების. პირველი ორი აუცილებლად ობიექტივაციის დონეზე მიმდინარეობს, მაგრამ ამ პერიოდების ფსიქოლოგიური შინაარსი მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ჯერ ხდება ქცევის შერჩევა მისი მიზანშეწონილების გათვალისწინებით, რაც აზროვნების გამოყენებასა და საერთოდ კოგნიტურ ფუნქციონირებას გულისხმობს. ამას მოყვება ქცევის სუბიექტური ღირებულების დადგენა, მოტივის მონახვა და ბოლოს, მის საფუძველზე გადაწყვეტილების მიღება. ეს აქტივობა მოტივაციურ-ვოლიტური პროცესების მეშვეობით ხორციელდება. იგი კოგნიტურ აქტივობასაც გულისხმობს, მაგრამ მასზე არ დაიყვანება და ფსიქიკის მუშაობის უფრო მაღალ დონეს გულისხმობს.</p>
<p> ამ ვითარების კონცეპტუალური გააზრება მოცემულია ფსიქიკური აქტივობის „სამდონიან მოდელში“, რომელიც შ. ნადირაშვილს ეკუთვნის. მასში გამოიყოფა სამი დონის აქტივობა: პრაქტიკული ანუ იმპულსური ქცევა, თეორიული ანუ შემეცნებითი აქტივობა და ვოლიტური ანუ ნებისმიერი ქმედება. ისინი სირთულით განსხვავებული ქცევებია, რომლებიც ინდივიდის, სუბიექტის და პიროვნების დონეზე მიმდინარებს. აქტივობის ძირეული ფსიქიკური მექანიზმი ყველგან განწყობისეულია. განსხვავება ეხება სათანადო დონის განწყობათა შემადგენელი ფაქტორების თავისებურებებს. ინდივიდის დონეზე განწყობას აქტუალური მოთხოვნილება და აქტუალური სიტუაცია ქმნის; სუბიექტის დონეზე განწყობის შექმნაში შემეცნების მოთხოვნილება და პრობლემური სიტუაცია მონაწილეობს, ხოლო პიროვნების დონეზე განწყობის ფაქტორებად მაღალი მოთხოვნილებები (პიროვნების ღირებულებათა სისტემა) და წარმოსახული სიტუაცია გვევლინება.</p>
<p> სამდონიან მოდელს უფრო დაზუსტებული სახე რომ მიეცეს, მეორე დონის განწყობა მხოლოდ შემეცნებითი მოტივაციით აღძრულ თეორიულ აქტივობას კი არ უნდა დავუკავშიროთ, არამედ, საზოგადოდ, ყოველგვარ გაცნობიერებულ ქცევას, ხოლო მესამე დონის განწყობა განვიხილოთ ცალსახად ნებელობითი ქმედების საფუძვლად.</p>
<p> ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ამ განწყობებს შორის განსხვავებას მხოლოდ მათი მოტივაციური და სიტუაციური ფაქტორების შემადგენლობა არ ქმნის. სათანადო განწყობები ინდივიდის, სუბიექტის და პიროვნების არსენალში მყოფი სხვადასხვაგვარი ფსიქოფიზიკური ძალების თუ უნარების გათვალიწინებით ყალიბდება. ამ შემთხვევაში ლაპარაკია განწყობისა და ქცევის კიდევ ერთ, მესამე ფაქტორზე - ინსტრუმენტულ ან ოპერაციულ შესაძლებლობებზე. განწყობის ამ ფაქტორზე პირველად შ. ჩხარტიშვილმა მიუთითა.</p>
<p> აღსანიშნავია, რომ განწყობის სტრუქტურაში მესამე ფაქტორის შემოტანის იდეა უცებ არ გაჩენილა. თანდათანობით ნათელი გახდა, რომ მისი გათვალისწინების გარეშე ქცევის მიზანშეწონილების სრულყოფილად ახსნა შეუძლებელი იქნებოდა. თავად უზნაძე ოპერაციულ შესაძლებლობებს არ გამოყოფდა განწყობის დამოუკიდებელ ფაქტორად, თუმცა ქცევის ამ მომენტს სერიოზულ ანგარიშს უწევდა. მისი აზრით, იმისთვის, რომ გარემომ სიტუაციის სახე მიიღოს, ის უნდა აკმაყოფილებდეს რაიმე მითხოვნილებას და შეესაბამებოდეს სუბიექტის შესაძლებლობებს. მშიერი ადამიანისათვის, ამბობდა იგი, „თევზი წყალში“ მხოლოდ მაშინ გადაიქცევა აქტუალურ სიტუაციად, თუ მას გააჩნია სათანადო მოქმედების ძალები, პერცეპტული, მოტორული და ინტელექტუალური შესაძლებლობები. „სიტუაციის ცნებაში, მაშასადამე, არა მარტო ის შედის, რომ იგი მომენტალური მოთხოვნილების დაკმაყოფილების საშუალებებს უნდა შეიცავდეს, არამედ უეჭველად ისიც, რომ იგი სუბიექტის აქტუალური ძალებისათვისაც იყოს შესატყვისი“.</p>
<p> ნათელია, რომ ინდივიდის ფსიქოფიზიკური ძალები და უნარები, აგრეთვე შეძენილი ოპერაციული შესაძლებლობები (ცოდნა-ჩვევები) ქცევის მომზადებისა და განხორციელების საქმეში უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობენ. მოთხოვნილებებთან ერთად ისინი შიგნიდან, ინდივიდის მხრიდან განსაზღვრავენ, განეწყობა თუ არა სუბიექტი სამოქმედოდ კონკრეტულ სიტუაციაში. განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორიის თანახმად, განწყობა ქცევისთვის მომზადების მდგომარეობაა, რომელშიც განსაზღვრულია რა, როგორ და რატომ უნდა გაკეთდეს. ამიტომ, იგი შეიცავს მონაცემებს მოთხოვნილების, სიტუაციისა და ოპერაციული შესაძლებლობების შესახებ. ასეთი მოდელი უფრო ადეკვატურია ქცევის მიზანშეწონილების პრობლემის გადაჭრისთვის. საბოლოო სახე მას შ. ჩხარტიშვილმა და შ. ნადირაშვილმა მისცა.</p>
<p> მკვლევართა უმეტესობა აღიარებს, რომ ქცევა შინაგანი და გარეგანი ფაქტორების ურთიერთქმედების შედეგია. ყოველ შემთხვევაში, თანამედროვე ფსიქოლოგიაში ე.წ. ინტერაქციული შეხედულება საკმაოდ არის გავრცელებული. მაგრამ ქცევის ფაქტორთა ურთიერთქმედების მოვლენას შემდგომი ანალიზი ესაჭიროება. ისმის საკითხი, თუ როგორია კავშირი შინაგან და გარეგან ფაქტორებს შორის, რამდენად ორგანული და არსებითია იგი. დაბოლოს, მიზანშეწონილი ქცევის თეორიამ უნდა განმარტოს, თუ რა ფსიქიკურ ფორმაში ხდება ქცევის ფაქტორების გაერთიანება, სად და როგორ მყარდება მათ შორის კავშირი.</p>
<p> ამ ურთულეს კითხვებზე პასუხის ძიებაში უზნაძე იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ქცევის თეორიების უმრავლესობა ინდივიდისა და გარემოს პრინციპული განცალკევებულობის შეხედულებიდან ამოდიან. ორგანიზმსა და გარემოს შორის უფსკრული იგულისხმება; მოთხოვნილებები, ინდივიდის ძალები და გარემოს მონაცემები თვითკმარ და აბსოლუტურად განცალკევებულ რეალობებად წარმოგვიდგება; მათი დაკავშირება ქცევაში, ანუ ინდივიდის მიერ გარემოში მოთხოვნილების დაკმაყოფილების პროცესში, სრულიად შემთხვევით, ცდებისა და შეცდომების წყების შედეგად ხდება. ამ პრინციპს უზნაძემ ემპირიული კავშირების შემთხვევითობის, ან უბრალოდ, ემპირიული პოსტულატი უწოდა. მისი აზრით უნდა ვილაპარაკოთ არა მხოლოდ აქტივობისა და განვითარების პროცესების შინაგანი და გარეგანი ფაქტორების ურთიერთქმედებაზე, ან კონვერგენციაზე, როგორც ეს მაგალითად შტერნთანაა, არამედ მათ პრინციპულ და თავდაპირველ ერთიანობაზე ანუ კოინცინდენციაზე. თუ ცხოველქმედებისა და განვითარების შინაგანი და გარეგანი გარემოებანი იმთავითვე განცალკევებულნი არიან, მაშინ ვერავითარი თეორია მათ ვერ გაამთლიანებს. მეცნიერების ისტორია ცხადყოფს, რომ ამგვარ მცდელობებს ყოველთვის ხელოვნური ხასიათი ჰქონდა და უნაყოფო რჩებოდა. ამის ნაცვლად უზნაძე გვთავაზობს აქტივობის შინაგანი და გარეგანი პირობებისა და ფაქტორების პირველადი, არსებითი და გაუნაწევრებელი ერთიანობის იდეას. ესაა ქვაკუთხედი მისი შეხედულებათა სისტემისა ცოცხალი ორგანიზმების ფუნქციონირებისა და განვითარების კანონზომიერებათა შესახებ.</p>
<p> უზნაძეს მიაჩნია, რომ ინდივიდის ყოველგვარ მახასიათებელს აუცილებლად შეესაბამება გარემოში არსებული რაიმე მოვლენა ან გამღიზიანებელი. ასე, მოთხოვნილება მის დამაკმაყოფილებელ საგანს გულისხმობს, შეგრძნების ორგანო - სათანადო გამღიზიანებელს და ა.შ. ამიტომ, შინაგანი სისტემების ორგანიზაცია გარეგანი პირობების თავისებურებებთან მიმართებაში ხდება. აქედან გამომდინარე „შინაგანის ცნება უკვე შეიცავს თავის შინაარსში იმას, რასაც გარეგანად თვლიან, და პირიქით, გარეგანი იმას, რასაც შინაგანად თვლიან. ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ ცნებათა შინაარსის ურთიერთისაგან გამოთიშვა სრულიად მოუხერხებელია, და მაშასადამე, ჩვენს წინაშე შინაგანისა და გარეგანის, თანდაყოლილისა და შეძენილის ცნებათა კოინცინდენციის, ერთიანობის ფაქტი დგას“. ეს იმასაც ნიშნავს, რომ მათ შორის კავშირი არსებითია და არა შემთხვევითი.</p>
<p> კოინციდენციის კონცეფცია უზნაძემ ონტოგენეტური განვითარების საკითხის გააზრებისას შეიმუშავა. თუმცა, სწორედ განწყობის თეორია ერთიანობის ამ პრინციპის ყველაზე თვალსაჩინო რეალიზაციაა. განწყობის ცნების ერთ-ერთი ძირითადი ღირსება ისაა, რომ მასში ორგანულადაა გაერთიანებული ქცევის შინაგანი და გარეგანი ფაქტორები, ინდივიდი და სიტუაცია. განწყობა ხომ სუბიექტის ისეთი მთლიანობითი მოდიფიკაციაა, რომელშიც მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად საჭირო ძალები სიტუაციის შესაბამისადაა მომართული. განწყობა, ასე ვთქვათ, ერთ მთლიანობაში ადუღაბებს ქცევის ფაქტორებს და მათი კავშირის ფსიქიკური სუბსტრატის სახით გვევლინება.</p>
<p> მიზანშეწონილების პრობლემა ერთ-ერთი უმთავრესია უზნაძესთვის და, გაშუალების პრობლემასთან ერთად, განწყობის თეორიის შექმნის ძირითადი სტიმული იყო. ქცევის მიზანშეწონილება იმაში მდგომარეობს, რომ ორგანიზმი მოცემულ გარემოში სწორედ ისეთ აქტებს ახორციელებს, რომლებიც მის აქტუალურ მოთხოვნილებას აკმაყოფილებენ. პრობლემა იმის ახსნას ეხება, თუ როგორაა ეს შესაძლებელი. უზნაძე საგანგებოდ აანალიზებს მისი გადაჭრის ორ კლასიკურ ვარიანტს - მექანიციზმს და ვიტალიზმს. მექანიციზმი ცოცხალ ორგანიზმს განიხილავს როგორც მანქანას, რომლის ფუნქციონირება გარედან მომდინარე ზემოქმედებითაა გაპირობებული. გარემოსა და ინდივიდის ურთიერთობისას, ისევე როგორც თვით ორგანიზმის შიგნით, ფიზიკო-ქიმიური, მექანიკური ხასიათის მიზეზ-შედეგობრივი კანონზომიერებანი მოქმედებენ. ვიტალიზმის მიხედვით, ცოცხალი არსების ქცევის მიზანშეწონილებას სიცოცხლისთვის სპეციფიკური არამატერიალური ფაქტორი, შინაგანი ვიტალური ძალა, ე.წ. ენტელექია ან ფსიქოიდი განსაზღვრავს. უზნაძის შეფასებით ორივე პოზიცია მცდარია. პირველი იმიტომ, რომ უარყოფს ცოცხალი ორგანიზმის სპეციფიკურობას და მისი თავისებურებები მთლიანად არაორგანულ კანონზომიერებებზე დაჰყავს. მეორე მცდარია იმის გამო, რომ უფსკრულს თხრის ორგანულსა და არაორგანულს შორის, მათ აბსოლუტურად განსხვავებულ მოვლენებად მიიჩნევს და სიცოცხლის სპეციფიკურობას არამატერიალურ საწყისში ხედავს.</p>
<p> მიზანშეწონილების პრობლემის ჭეშმარიტი მეცნიერული გადაწყვეტა იმ შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი, თუ ცოცხალი ორგანიზმის სპეციფიკას მექანიკურ კანონზომიერებებზე არ დავიყვანთ და, ამავე დროს, მისი ფუნქციონირების ადაპტურობის ასახსნელად მეტაფიზიკურ ძალებს არ მივმართავთ. ამისთვის კი უნდა გამოიყოს ქცევის რეალური განხორციელებისთვის საჭირო ფაქტორები და დადგინდეს მათი კოორდინირებული თანამოქმედების წესი. განწყობაში ეს ყველაფერი მოცემულია. მასში თავმოყრილია მიზანშეწონილი ქცევის შესრულებისთვის აუცილებელი და საკმარისი პირობები. განწყობა შეიცავს მონაცემებს ინდივიდის მოტივაციური და ოპერაციული სისტემების მდგომარეობისა და სიტუაციური ვითარების შესახებ. ყოველივე ამის საფუძველზე განწყობაში წინასწარ არის მომზადებული ისეთი ქცევა, რომელიც სუბიექტისთვის საჭიროცაა და შესაძლებელიც.</p>
<p> განწყობა, როგორც მიზანშეწონილი ქცევის შესრულების ფსიქოლოგიური მექანიზმი, ქცევის მთელი პროცესის მუდმივ მართვა-რეგულაციას უზრუნველყოფს. ქცევა განწყობიდან გამომდინარეობს და, ამიტომ, მასში მოცემული უნდა იყოს განსახორციელებელი აქტივობის მოდელი. მოქმედების დაწყებამდე განწყობაში მოცემულია ქცევის მონახაზი, მისი ძირითადი პარამეტრები. განწყობა ქცევის ესკიზიაო, ამბობდა უზნაძე. ეს ნიშნავს, რომ განწყობისეულ პროგრამაში მოქმედების ყველა დეტალი არ არის განსაზღვრული. მათი დაზუსტება ქცევის მსვლელობაში ხორციელდება. სამსახურში მიმავალ ადამიანს წინასწარ განწყობის სახით მოცემული აქვს სამოქმედო სიტუაციური გეგმა, მაგრამ ამ უკანასკნელში ვერ იქნება ჩაწერილი მისი ყველა ნაბიჯი თუ ოპერაცია, ვინაიდან ისინი კონკრეტული საგზაო ვითარების მიხედვით იგეგმება და სრულდება. ამიტომ წინასწარ ვერ იქნება გათვალისწინებული. ინფორმაცია აქტუალური სიტუაციის შესახებ პერცეპტულად, ე.წ. სიტუაციური ხატების სახით შემოდის სუბიექტში და განწყობაში აისახება. აქედან გამომდინარე, განწყობის მუდმივი დაზუსტება და დაკონკრეტება ხდება. ერთი სიტყვით, ქცევის პროცესში სიტუაციური ვითარების განუწყვეტელი ცვალებადობის გამო, განწყობის სტრუქტურა ცვალებად ან „დინებად“ ხასიათს იძენს. ესაა განწყობის სტრუქტურის დინამიკური მოდელის დედააზრი, რომლითაც შ. ჩხარტიშვილმა გარკვეულად დააზუსტა უზნაძის თვალსაზრისი ქცევის მიზანშეწონილების განწყობისეული მექანიზმის ფუნქციონირების შესახებ.</p>
<p> საფიქრებელია, რომ განწყობის სტრუქტურის პროცესუალურ ცვალებადობას მხოლოდ სიტუაციური ფაქტორის დინამიკა არ განაპირობებს. იგივე ითქმის მოტივაციური ფაქტორის მიმართაც. ადამიანის ქცევა უმეტესწილად მოთხოვნილებათა სისტემით არის მოტივირებული. აქტივობის პროცესში ამ სისტემის სერიოზული ტრანფორმაცია ხდება. არსებითად იგივე ითქმის შესაძლებლობათა ფაქტორის მიმართაც. ყოველივე ეს პირველ რიგში აისახება განწყობის სტრუქტურაში და, შესაბამისად, ქცევის დინამიკურ თუ შინაარსეულ მახასიათებლებში. განწყობაში მოცემულია აგრეთვე ინფორმაცია აქტივობის შედეგების შესახებ. ამის შესაბამისად მასში იგეგმება მომდევნო მოქმედებები და ოპერაციები. ერთი სიტყვით, განწყობა, როგორც მიზანშეწონილი ქცევის მექანიზმი, უკუკავშირების პრინციპის საფუძველზე მოქმედებს. ეს განწყობის თეორიას აახლოვებს ქცევის თანამედროვე მოდელებთან, სადაც აღნიშნული პრინციპია გამოყენებული.</p>
<p> რადგან განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორიის სხვა თეორიებთან მიმართება ვახსენეთ, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ განწყობის ფსიქოლოგია საბუნებისმეტყველო, სციენტისტური ტიპის მოძღვრებაა და მისი მიმართება სხვა დიდი მასშტაბის ფსიქოლოგიურ სისტემებთან ამ გარემოებით განისაზღვრება. განწყობის ფსიქოლოგია მიმართულია ზოგადი კანონზომიერებათა და ძირეული მექანიზმების დადგენაზე ზუსტი და შემოწმებადი ექსპერიმენტული პროცედურების საშუალებით. განწყობის ფსიქოლოგიაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ფსიქიკური აქტივობის პროგნოზირებას; განწყობიდან ქცევის წინასწარმეტყველების შესაძლებლობა ერთ-ერთი აქტუალური საკითხია. დაბოლოს, განწყობის ფსიქოლოგია დეტერმინისტული ფსიქოლოგიაა. ინდეტერმინიზმი უზნაძისთვის მიუღებელია. იგი ხაზს უსვამს, რომ განწყობის თეორიის მიხედვით, ქცევის არც ერთი რგოლი არ არის ამოვარდნილი მიზეზობრივი ჯაჭვიდან. ამასთან, მას კარგად აქვს გაცნობიერებული მექანიკური კაუზალობის პრინციპების ფსიქოლოგიის სფეროში გადმოტანასთან დაკავშირებული სირთულეები. უზნაძე უშვებს ფსიქოლოგიის სფეროში დეტერმინაციის სპეციფიკური სახის არსებობას. სწორედ ამ მიმართულებით წარმოებული კვლევის შედეგად ჩამოყალიბდა მოსაზრება, რომ განწყობა გამაშუალებელი ინსტანციაა, რომელშიც მოხსნილია სუბიექტ-ობიექტის დაპირისპირება. გარდა ამისა, განწყობაში ქცევა წინასწარაა მოდელირებული. ამიტომ „განწყობა არა მარტო როგორც ნამდვილი მიზეზი მოქმედებს ქცევაზე, არამედ ამავე დროს თითქოს მიზნის მსგავსადაც: როგორც მიზანში წინასწარაა მოცემული ის, რაც შემდგომში უნდა მოხდეს, სწორედ ასეა განწყობაშიც“. ეს მოსაზრება თანამედროვე ქცევის მეცნიერებათა თვალსაზრისით ძალიან აქტუალურად გამოიყურება.</p>
<p> ყოველივე აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ უზნაძის განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორია თავისი მეთოდოლოგიური ამოცანებით, მეცნიერული იდეალებით და კვლევის პრინციპებით არსებითად განსხვავდება ჰუმანიტარული ტიპის ფსიქოლოგიური კონცეფციებისგან (იხ. თავი 11.1.). სამაგიეროდ, მასთან ბუნებით ნათესაურ ზოგადფსიქოლოგიურ სისტემებთან განწყობის ფსიქოლოგია საკმაოდ მჭიდრო მიმართებას ამყარებს. თვით უზნაძე, მისი დროის ფსიქოლოგიის კრიტიკული ანალიზისას, მუდამ ეძებდა (და პოულობდა კიდეც) პოზიტიურ ელემენტებს ნეობიჰევიორიზმშიც (ტოლმენი), გეშტალტფსიქოლოგიაშიც (კელერი), ველის თეორიაშიც (ლევინი) და პერსონოლოგიაშიც (შტერნი). რაც შეეხება თანამედროვე ფსიქოლოგიას, აქ შეიძლება გავავლოთ ბევრი საინტერესო პარალელი განწყობის თეორიასა და ქცევითი კოგნიტივიზმის მთელ რიგ დებულებებს შორის (იხ. თავი 12.2.).</p>
<p> აღსანიშნავია, რომ უზნაძის სკოლაში ყოველთვის დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ფსიქოლოგიის სხვადასხვა მიმდინარეობათა შესწავლას და კრიტიკულ ანალიზს, რაც საშუალებას იძლევა სათანადოდ შეფასდეს განწყობის თეორიის ადგილი და როლი მთელი ფსიქოლოგიური მეცნიერების მასშტაბით. ამ ტრადიციას თვითონ უზნაძემ ჩაუყარა საფუძველი თავისი დროის ძირითადი ფსიქოლოგიური კონცეფციების ბრწყინვალე ანალიზით. მსგავსი ანალიზის ნიმუშია ა. ბოჭორიშვილის კაპიტალური ნაშრომი, რომელიც ფსიქოლოგიის საგნის განსხვავებულ გაგებებს ეძღვნება. XX საუკუნის ფსიქოლოგიის ძირითადი მიმდინარეობები განწყობის ფსიქოლოგიის პოზიციებიდან გაანალიზებულია ი. იმედაძის მონოგრაფიაში. სერიოზული გამოკვლევები აქვთ შესრულებული ამ მიმართულებით ე. აბაშიძეს (პერსონოლოგია), ნ. ადამაშვილს (ველის თეორია), ო. ტაბიძეს (ბიჰევიორიზმი), ა. შეროზიას, ვ. კაკაბაძეს (ფსიქოანალიზი), გ. ცინცაძეს (კ. მარბე), ფ. ხარაზიშვილი (გეშტალტფსიქოლოგია).</p>
<p> რადგან უზნაძის სკოლაში ჩატარებულ კვლევაზე დავიწყეთ საუბარი, უნდა ითქვას, რომ განწყობის ზოგადფსიქოლოგიურმა თეორიამ ჩამოყალიბების ხანგრძლივი და რთული გზა გაიარა. თვით უზნაძეს მუდამ შეჰქონდა ცვლილებები და დაზუსტებები თავის სისტემაში. სხადასხვა დროს იგი არაერთი ახალი დებულებითა და მონაცემით შეავსო. ეს ტენდენცია შემდგომშიც შენარჩუნდა. განწყობის ფსიქოლოგიის მრავალი ასპექტი ღრმად იქნა დამუშავებული და განვითარებული მის მიერ დაფუძნებული სკოლის სხვადასხვა თაობის მკვლევართა მიერ. განწყობის მოქმედების ზოგად კანონზომიერებათა დადგენაში დიდი წვლილი შეიტანეს უზნაძის თანამშრომლებმა (ე. აბაშიძე, ნ. ადამაშვილი, ბ. ხაჭაპურიძე, გ. ხმალაძე, ზ. ხოჯავა და სხვა). შემდგომში ქართველმა მეცნიერებმა შეიმუშავეს განწყობის კვლევის სხვა ხერხები და მეთოდები (ი. ბჟალავა, ვ. გრიგოლავა, ზ. ვახანია, ნ. ელიავა, ა. კინწურაშვილი, რ. ნათაძე, შ. ნადირაშვილი თ. ნონიაშვილი, მ. ჩიტაშვილი, შ. ჩხარტიშვილი, ჯ. ყვავილაშვილი და სხვა), რამაც კიდევ უფრო მრავალმხრივი გახადა ჩვენი ცოდნა განწყობის მოქმედების ემპირიულ კანონზომიერებათა შესახებ. პარალელურად იბეჭდება განმაზოგადებელი ხასიათის თეორიულმეთოდოლოგიური გამოკვლევები, რომლებშიც გაანალიზებულია განწყობის ფსიქოლოგიის ძირითადი და განსაკუთრებით აქტუალური საკითხები (ნ. ბერულავა, ი. ბჟალავა, ზ. ვახანია, ი. იმედაძე, შ. ნადირაშვილი, ვ. ნორაკიძე, დ. რამიშვილი, რ. საყვარელიძე, ა. ფრანგიშვილი, ბ. ქოჩორაძე, ზ. ხოჯავა, შ. ჩხარტიშვილი და სხვა);</p>
<p> საქართველოში ზოგადი ფსიქოლოგიის მრავალი საკითხია შესწავლილი განწყობის თეორიის პოზიციიდან. გამოკვლეულია შეგრძნების, აღქმისა და წარმოსახვის პროცესები (ი. ბჟალავა, ჯ. კუპრაშვილი, ი. კუტალაძე, ვ. მანჯგალაძე, შ. ნადირაშვილი, რ. ნათაძე, მ. რაგოვსკაია, ო. ტაბიძე, გ. ქირია, ზ. ხოჯავა, გ. ხოსროშვილი და სხვა); მეხსიერება (დ. ფარჯანაძე, ა. ფრანგიშვილი, ლ. ყვავილაშვილი, მ. წერეთელი და სხვა); ყურადღება (გ. ბაქრაძე, ა. მოსიავა, ჟ. ნეფარიძე და სხვა); აზროვნება (თ. გოგიჩაიშვილი, გ. დარახველიძე, ზ. ვახანია, ნ. ელიავა, ნ. კენჭაძე, შ. ნადირაშვილი, რ. ნათაძე, დ. რამიშვილი, მ. ყოლბაია, დ. ძიძიგური და სხვა); ენა და მეტყველება (ა. ალხაზიშვილი, ა. ავალიშვილი, ა. ბაინდურაშვილი, ზ. გაბაშვილი, თ. ზარიძე, ნ. იმედაძე, გ. მჭედლიშვილი, დ. რამიშვილი, რ. საყვარელიძე, ქ. ჩიგოგიძე, ნ. ჭრელაშვილი, დ. ჯვარიშეიშვილი და სხვა); ემოციები (თ. აბაშიძე, დ. ბერეკაშვილი, ნ. იმედაძე, მ. კაკიაშვილი, რ. მირცხულავა, დ. რამიშვილი, ლ. თოფურიძე და სხვა); ჩვევა (ა. გრიგოლავა, ო. ტაბიძე, ზ. ხოჯავა და სხვა). ტრადიციულად განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებდა ქცევის ფსიქოლოგიის პრობლემატიკა, რაც სრულიად ბუნებრივია, ვინაიდან განწყობის თეორია პირველი რიგში ცნობილია, როგორც ქცევის ზოგადფსიქოლოგიური კონცეფცია. უზნაძეს გამოთქმული აქვს მრავალი საყურადღებო მოსაზრება ქცევის აღწერით და ახსნით მახასიათებლებთან დაკავშირებით. იგი მსჯელობდა ნებელობასა და მის მოტივაციაზეც. ყოველივე ამან დასაბამი მისცა ფართო დიაპაზონის კვლევებს ქცევისა და მოტივაციის ფსიქოლოგიაში (ა. ალხაზიშვილი, ნ. ბარამიძე, დ. გოგუაძე, ი. იმედაძე, ვ. კაკაბაძე, დ. კიკნაძე, ვ. ნადარეიშვილი, შ. ნადირაშვილი, გ. ნიჟარაძე, ნ. როგავა, ნ. სარჯველაძე, რ. ქვარცხავა, დ. ჩარკვიანი, შ. ჩხარტიშვილი და სხვა).</p>
<p> როგორც უკვე აღინიშნა, განწყობის თეორია სამედიცინო ფსიქოლოგიის სფეროშიც გავრცელდა. ამ მიმართულებით კვლევას თავად სკოლის ფუძემდებელმა ჩაუყარა საფუძველი, ხოლო შემდგომში ხელმძღვანელობდნენ ი. ბჟალავა და მ. საყვარელიძე. მეცნიერთა რამდენიმე თაობის მიერ ფსიქოლოგიის ინსტიტუტის პათოფსიქოლოგიის განყოფილებაში მნიშვნელოვანი მონაცემები იქნა მიღებული ფსიქიკური გადახრების განწყობისეული გააზრების თვალსაზრისით (მ. ბარკალაია, თ. ბჟალავა, ე. ვაჩნაძე, ნ. ელიავა, ქ. მაყაშვილი, ქ. მდივანი, კ. ცინცაძე, ზ. ჯაფარიძე და სხვა). შემდგომში ამ მიმართულებით ჩატარებულმა კვლევამ უფრო ფართო ხასიათი მიიღო. იგი გასცდა ფსიქოპათოლოგიის სფეროს და ფსიქოსომატური დაავადებებიც მოიცვა (ა. გრიგოლავა, გ. მერაბიშვილი და სხვა). აქვე უნდა აღინიშნოს ნეიროფსიქოლოგიური კვლევა, რომელშიც ომის დროს ბევრი ქართველი ფსიქოლოგი იყო ჩართული და რომელიც შემდგომშიც გაგრძელდა (მ. ბუაჩიძე, თ. გაგოშიძე, რ. მხეიძე და სხვა).</p>
<p> 60-იანი წლებიდან თანდათან იკიდებს ფეხს სოციალურ-ფსიქოლოგიური გამოკვლევები. თუმცა, ამ მიმართულებით პირველი ნაშრომი ჩვენში ა. ფრანგიშვილის მიერ შესრულდა ჯერ კიდევ 1943 წელს. იგი მიეძღვნა პანიკის ფსიქოლოგიას. მანამდე კვლევის ეს სფერო სახელმწიფო დონეზე იყო აკრძალული. იგი შეუთავსებადი იყო საბჭოთა იდეოლოგიასთან, რომელიც სოციალურ პროცესებს მხოლოდ პოლიტეკონომიური კუთხით განიხილავდა. დაიწყო უცხოური სოციალური ფსიქოლოგიის თეორიული და ემპირიული მონაცემების ათვისებისა და განწყობის თეორიასთან ასიმილაციის პროცესი. ამ მხრივ განსაკუთრებულ აღნიშვნას იმსახურებს შ. ნადირაშვილის მეცნიერული და პედაგოგიური საქმიანობა. უაღრესად მნიშვნელოვან თეორიულ საკითხად იქცა ამერიკულ სოციალურ ფსიქოლოგიაში დამკვიდრებული სოციალური განწყობის - ატიტუდის ცნების გააზრება უზნაძის ზოგადფსიქოლოგიური კონცეფციის თვალსაზრისით. სათანადო კვლევის შედეგად სოციალური განწყობის ცნება ამ თეორიის ბაზაზე დამუშავდა. იგი გასაგებს ხდის ადამიანის ფსიქიკური აქტივობის იმ მექანიზმს, რომლითაც პიროვნების ქმედებაში შემოდის საზოგადოებრივი, ზნეობრივი და სხვა ღირებულებები. სოციალური განწყობა გამოხატავს ადამიანის დადებით ან უარყოფით დამოკიდებულებას ამა თუ იმ ფასეულობის, საქმიანობის, ნორმების, იდეოლოგიის, წეს-ჩვეულებებისა და სხვათა მიმართ. ამიტომ გასაგებია, თუ რა დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სოციალური განწყობების ფორმირების, მოქმედებისა და შეცვლის კანონზომიერებათა გარკვევას. ამ მხრივ ჩვენში სერიოზული მუშაობა ჩატარდა (შ. აბზიანიძე, ლ. არუთინოვა, მ. ბალიაშვილი, ნ. ბელქანია, ნ. ბურდული, რ. მშვიდობაძე, შ. ნადირაშვილი, დ. ნადირაშვილი, ლ. სურმანიძე, რ. ქვარცხავა, ა. ქიტიაშვილი, გ. ყიფიანი, დ. ჩარკვიანი, ე. ჩომახიძე, ლ. ჩხიკვიშვილი, თ. ჩხეიძე, ნ. ცხვედაძე, ნ. ჭავჭავაძე, ვ. ჭელიძე, მ. ხარშილაძე, რ. ჯორბენაძე, და სხვა). სოციალური განწყობების კვლევამ საგრძნობლად გაამდიდრა ჩვენი ცოდნა განწყობის ფუნდამენტური მექანიზმების შესახებ. ამასთანავე, შეისწავლებოდა და ახლაც შეისწავლება კონკრეტული სოციალურ-ფსიქოლოგიური ფენომენები: სოციალური მოლოდინები, კონფლიქტები, კონფორმიზმი, შეჯიბრი, თანამშრომლობა, მიზიდულობა და ა.შ. (მ. გომელაური, მ. კეკელია, გ. მაღრაძე, ნ. სუმბაძე, გ. ჩაგანავა და სხვა).</p>
<p> საქართველოში მეცნიერულ-ფსიქოლოგიური კვლევის დასაბამიდანვე დიდი ყურადღება ექცეოდა ბავშვის, ასაკობრივი და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის საკითხებს. განწყობის თეორიის შექმნის პარალელურად, უზნაძე აქტიურად მუშაობდა ამ მიმართულებით. ოციან წლებში მან შეასრულა რამდენიმე ექსპერიმენტული გამოკვლევა, რომლებშიც შესწავლილი იყო ბავშვის ინტერესი სასწავლო საგნებისადმი, ასევე განზოგადებისა და ცნებაში არსებითის წვდომის ონტოგენეზთან დაკავშირებული საკითხები. მიღებული მონაცემები გერმანულ ჟურნალებში გამოქვეყნდა და სპეციალისტების დიდი ყურადღება დაიმსახურა (ლ. ვიგოტსკი, ა. ლაჩინსი, ს. რუბინშტეინი, ვ. შტერნი და სხვა). ბავშვისა და პედაგოგიური ფსიქოლოგიის სფეროში უზნაძე სიცოხლის ბოლომდე ნაყოფიერად მუშაობდა თავის თანამშრომლებთან ერთად (ნ. ადამაშვილი, ე. კეჟერაძე, ბ. ხაჭაპურიძე, ფ. ხუნდაძე და სხვა). 1936 წელს გამოვიდა მისი „პედოლოგია“, ხოლო 1947 წელს - „ბავშვის ფსიქოლოგია“. ამ კაპიტალურ ნაშრომებში მდიდარ ემპირიულ მასალასთან ერთად მოცემულია ახალი ცნებები და ორიგინალური შეხედულებები ისეთ მნიშვნელოვან საკითხებზე, როგორიცაა განვითარების მამოძრავებელი ძალები (კოინციდენციის თეორია), ასაკობრივი პერიოდიზაცია (ასაკობრივი გარემოს ცნება), თამაშისა და სწავლის თეორია (ფუნქციონალური ტენდენციის ცნება). გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ უზნაძემ სერიოზულად გაამდიდრა განვითარების ფსიქოლოგიის თეორიული ბაზა (იხ. თავი 7.3.).</p>
<p> უზნაძის კვლევას ამ სფეროში ყოველთვის პრაქტიკული მიმართულებაც ჰქონდა. იგი მუდამ ზრუნავდა იმაზე, რომ დახმარებოდა სკოლას სწავლააღზრდის პროცესის ოპტიმიზაციის საქმეში. მაგალითად, როდესაც ორმოციანი წლების მეორე ნახევარში, დაისვა საკითხი სასკოლო ასაკის შემცირების თაობაზე, უზნაძემ მაშინვე დაიწყო სასკოლო ასაკის განსაზღვრისა და სკოლისათვის მზაობის საკითხების დამუშავება. მოგვიანებით, 70-იან წლებში, ფსიქოლოგიის ინსტიტუტის პედაგოგიური ფსიქოლოგიის განყოფილებაში შ. ჩხარტიშვილის ხელმძღვანელობით დაიწყო ინტენსიური კვლევა სკოლაში შემსვლელი ბავშვების სასკოლო სწავლებისადმი მზაობასთან და მათ სწავლებასთან დაკავშირებით (ნ. დევიძე, მ. ზარანდია, ი. კეჭაყმაძე, მ. მაღრაძე, თ. მუსერიძე, ი. იმედაძე და სხვა). ამან სტიმული მისცა მრავალმხრივ და კომპლექსურ მუშაობას დაწყებითი სკოლის ფსიქოლოგიურ პრობლემებზე. ამ კვლევას ახორციელებდნენ ი. კოტეტიშვილი და მისი თანამშრომლები (დ. კახიანი, თ. კერძაია, მ. მელიქიშვილი, დ. მირიანაშვილი, მ. ჯაფარიძე და სხვა). მიმდინარეობდა და მიმდინარეობს მუშაობა აღზრდისა და სწავლების პროცესის ოპტიმიზაციის მიმართულებით (ზ. გაბაშვილი, ზ. ვახანია, ა. მოსიავა და სხვა).</p>
<p> საკმაოდ ბევრი გამოკვლევა შესრულდა საინჟინრო და შრომის ფსიქოლოგიაში. დიდ ინტერესს იწვევს ნაშრომები, რომლებიც მიზნად ისახავენ ადამიანის სენსომოტორული, ინფორმაციული, კონსტრუქციულ-ტექნიკური და სხვა უნარებისა და შესაძლებლობების დადგენას, მათი ფსიქოლოგიური მექანიზმების გარკვევას (ო. ბერეკაშვილი, ზ. ბიგვავა, გ. გოროშიძე, ტ. იოსებაძე, გ. კეჩხუაშვილი, გ. მერაბიშვილი, ი. ფილიპაშვილი, გ. ქირია და სხვა). ამჟამად უფრო პოპულარული ხდება ორგანიზაციის ფსიქოლოგიის პრობლემატიკა (ე. კერესელიძე, ი. კუტალაძე, დ. ჩარკვიანი და სხვა).</p>
<p> საინტერესო შედეგებია მიღებული შედარებითი ფსიქოლოგიის (ნ. ადამაშვილი, დ. ბერეკაშვილი, დ. რამიშვილი, ნ. ჭრელაშვილი და სხვა) სპორტის ფსიქოლოგიის (ა. გრიგოლავა, გ. დვალი, ვ. ნორაკიძე, გ. სამსონაძე და სხვა), შემოქმედების ფსიქოლოგიის (თ. გოგოტიშვილი, დ. დოლიძე, რ. მირცხულავა, ვ. ნორაკიძე, გ. კეჩხუაშვილი) სფეროში.</p>
<p> განწყობის ფსიქოლოგიის განვითარების პროცესი დღესაც მიმდინარეობს, თუმცა ოთხმოცდაათიანი წლებიდან იგი მკვეთრად შენელდა. ეს სრულიად გარკვეული სოციალურ-ეკონომიკური (როგორც მეცნიერების მეთოდოლოგიაში ამბობენ, ექსტერნალური) ფაქტორებით იყო გაპირობებული. განწყობის თეორიას უთუოდ აქვს ზრდის საკმაოდ მაღალი პოტენციალი, მაგრამ მისი რეალიზაცია მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოხდება, თუ გათვალისწინებული და ურთიერთშესაბამისობაში მოყვანილი იქნება მოცემული თეორიის შინაგანი ლოგიკა და თანამედროვე ფსიქოლოგიაში გამოვლენილი ტენდენციები. მათ შორის შეიძლება გამოიყოს თეორიული შეხედულებათა საერთო ჰუმანიზაცია-ანთროპომორფიზაცია, გამოყენებითობის პრიმატი და დისციპლინათშორისი კავშირების გაღრმავება.</p>
<p> უდავოდ აქტუალურია განწყობის ფსიქოლოგიის საზოგადოებრივ პრაქტიკასთან დაახლოების ამოცანა, რადგან დღეს, ფსიქოლოგიური თეორიის შეფასებისას, ერთ-ერთ ძირითად კრიტერიუმად მისი გამოყენებითი ღირებულებაა მიჩნეული. კონცეფცია რეალურ საფუძველს უნდა ქმნიდეს ნაყოფიერი ფსიქოდიაგნოსტიკური და ფსიქოკორექციული (კერძოდ, ფსიქოთერაპიული) მუშაობისთვის. თუ პირველ სფეროში განწყობის ფსიქოლოგიას სრულიად გარკვეული მონაცემები მოეპოვება (თუმცა აქაც ჯერ კიდევ ბევრია გასაკეთებელი), მეორე სფერო ფაქტობრივად დაუმუშავებელია და განსაკუთრებულ ძალისხმევას საჭიროებს. ამ ვითარებას თავისი ობიექტური მიზეზები აქვს. პოლიტიკურ-იდეოლოგიური გარემო, რომელშიც მოცემული ფსიქოლოგიური სისტემა ყალიბდებოდა, საერთოდ არ იყო ფსიქოთერაპიის განვითარების ხელშემწყობი. საბჭოთა სახელმწიფოში პერიოდულად მიმდინარე იდეოლოგიურ კომპანიებს შეეწირა გამოყენებითი ფსიქოლოგიის ისეთი დარგები, როგორიცაა ფსიქოტექნიკა და პედოლოგია (ორივეში უზნაძემ სერიოზული ნაშრომების შესრულება მოასწრო). ფსიქოთერაპია იმ გარემოში, სადაც უზნაძის სკოლა ფუნქციონირებდა, თითქმის ყოველთვის ფროიდთან იყო ასოცირებული. ე.წ. „საბჭოთა ფროიდიზმთან“ დაკავშირებული კამპანიის შემდეგ იგი ყველაზე მტრულ იდეოლოგიურ საფრთხობელად იქნა წარმოდგენილი. სამწუხაროდ, ეს ინერცია საბჭოთა კავშირის არსებობის ბოლომდე გაგრძელდა. ამიტომ ფსიქოთერაპია ფაქტობრივად არ ვითარდებოდა. ამჟამად ნათლად ჩანს ფსიქოთერაპიის ისეთი კონცეფციისა და ტექნიკის შექმნის საჭიროება, რომელიც, არსებითად, განწყობის ფსიქოლოგიაზე იქნება დაფუძნებული. ამ თეორიაში უთუოდ არსებობს ამის პოტენციალი, თუმცა ამოცანა საკმარისად რთულია. რაც შეეხება დისციპლინათშორის კავშირებს, აქ, პირველ რიგში, მომიჯნავე ბიოლოგიურ და სოციალურ მეცნიერებათა მონაცემთა გათვალისწინება იგულისხმება. სოციალურ დისციპლინებთან კონტაქტი სახეზეა, რაც იქიდანაც ჩანს, რომ განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორიის ფარგლებში წარმატებით ვითარდება სოციალურ-ფსიქოლოგიური შეხედულებების მთელი სისტემა. განსაკუთრებულ აღნიშვნას იმსახურებს სამუშაო, რომელიც წარმოებს ე.წ. სოციალურ განწყობათა ბუნების თეორიული გააზრებისა და ემპირიული შესწავლის მიმართულებით.</p>
<p> ამავე დროს საჭიროა, კიდევ უფრო გაძლიერდეს კავშირი ბიოლოგიურ დისციპლინებთან, რასაც ხელს შეუწყობს განწყობის ფსიქოფიზიოლოგიური, ნეიროფსიქოლოგიური და ფსიქოგენეტიკური მიმართულებით კვლევა. ეს უკანასკნელი განსაკუთრებით აქტუალურია იმ მნიშვნელობიდან გამომდინარე, რაც თანამედროვე მეცნიერებაში ენიჭება ფსიქიკისა და პიროვნების გენეტიკური ასპექტების კვლევას. განწყობის ეს მხარე თითქმის შეუსწავლელია, რაც, ასევე, მეცნიერების განვითარების ექსტერნალური ფაქტორებითაა პირობადებული; იგულისხმება სოციალისტურ ქვეყანაში გამეფებული რადიკალური სოციოცენტრისტული დოქტრინა და გენეტიკასთან ბრძოლის კამპანია. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ უზნაძეს თავიდანვე ძალზე შეწონასწორებული პიზიცია ეკავა თანდაყოლილობა-შეძენილობის დიქოტომიასთან დაკავშირებით. ამას ნათლად ადასტურებს მისი ზემოთ მოყვანილი კოინცინდენციის კონცეფცია, რომელმაც, აღნიშნული მიზეზების გამო, განვითარება ვერ ჰპოვა. შესაბამისად, ერთი-ორი გამონაკლისის გარდა, არ ჩატარებულა სერიოზული კვლევა-ძიება განწყობაში მემკვიდრული ელემენტის გამოსავლენად, რომელიც უთუოდ უნდა არსებობდეს თუნდაც იმიტომ, რომ განწყობის ტიპი სანდოდ კორელირებს ტემპერამენტის ტიპთან და პიროვნულ ნიშნებთან; მათი ძლიერი გენეტიკური გაპირობებულობა კი თანამედროვე მეცნიერებაში დადასტურებულად ითვლება.</p>
<p> სხვადასხვა სახის შეფასება განწყობის ფსიქოლოგიას არ დაკლებია. დასავლეთში იგი არსებითად განიხილებოდა ე.წ. „საბჭოთა ფსიქოლოგიის“ ნაწილად. ეს, შესაძლოა, ფორმალურად მართებულიც იყო, მაგრამ განწყობის თეორია მაინც ყოველთვის გამოირჩეოდა საბჭოთა ფსიქოლოგიის სხვა კონცეფციებისაგან მთელი რიგი ნიშნებით; პირველ ყოვლისა იმით, რომ ის პრაქტიკულად არ იყო იდეოლოგიზირებული. ეს გარემოება, სხვათა შორის, შედარებით ობიექტურ დასავლელ ექსპერტებსაც არ გამოჰპარვიათ. (მაგ., ჯ. მაკ-ლიში). ყველა წამყვანი საბჭოთა თეორეტიკოსი თავისი შეხედულებათა სისტემის აგების საჭიროებას მარქსისტული ფსიქოლოგიის შექმნის აუცილებლობით ასაბუთებდა (ლ. ვიგოტსკი, ა. ლეონტიევი, ს. რუბინშტეინი და სხვა). უზნაძეს არასდროს დაუსვამს ასეთი ამოცანა და არც ოფიციოზის საამებლად მოუხდენია ამგვარი განზრახვის დეკლარირება. როგორც ზემოთაც აღინიშნა, განწყობის თეორიის შექმნის მოტივაცია დაკავშირებულია მეცნიერების ფუნდამენტურ პრობლემებთან, ისეთებთან, როგორიცაა ფსიქოფიზიკური პრობლემა, სუბიექტის პრობლემა, ქცევის მიზანშეწონილების პრობლემა და ფსიქიკის განვითარების პრობლემა. ბუნებრივია, რომ იმ სახელმწიფოში, რომელშიც განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორია ჩამოყალიბდა, მისი იდეოლოგიური კორექტულობის საკითხი თითქმის მუდმივად იდგა დღის წესრიგში. იგი მრავალჯერ გამხდარა განხილვის, შეფასებისა და უაღრესად მწვავე დისკუსიების საგანი. სამწუხაროდ, ეს დისკუსიები ხშირად სცილდებოდნენ მეცნიერების ჩარჩოებს და ოდეოლოგიური კამპანიის ხასიათს ღებულობდნენ. ქართული ფსიქოლოგიური სკოლის რამდენიმე თაობამ ღირსეულად წარმოაჩინა თავი ამ დისკუსიებში. განსაკუთრებულ მოხსენიებას იმსახურებენ უზნაძის სკოლის პირველი თაობის შესანიშნავი მკვლევარები: ერეკლე აბაშიძე (1902-1956), ანგია ბოჭორიშვილი (1902-1982), იოსებ (სოსო) ბჟალავა (1904-1972), ნინო ელიავა (1900-1973), რევაზ ნათაძე (1904-1984), ვლადიმერ (მიტო) ნორაკიძე (1905-1993), დარეჯან რამიშვილი (1907-1991), ალექსანდრე (ვასო) ფრანგიშვილი (1904-1989), ბარნაბ ხაჭაპურიძე (1905-1974), ზოსიმე ხოჯავა (1903-1990), შალვა ჩხარტიშვილი (19101978) და სხვა.</p>
<p> პირველი საჯარო პაექრობა სახელწოდებით „ფსიქოლოგიის ზოგიერთი საკითხი“, შედგა თბილისში, 1952 წლის გაზაფხულზე, როდესაც უზნაძის გარდაცვალებიდან ორი წელიც არ იყო გასული. იგი ორგანიზებული იყო საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მიერ და ერთგვარ გამოხმაურებას წარმოადგენდა უზნაძის თეორიის წინააღმდეგ მიმართულ იმ წერილებზე, რომლებიც ეკუთვნოდა ფიზიოლოგ დ. გედევანიშვილსა და ფილოსოფოს ა. ქუთელიას. უზნაძის სკოლის წარმომადგენლებმა დამაჯერებლად დაიცვეს განწყობის თეორიის მეცნიერული ღირსება აშკარად იდეოლოგიური ხასიათის მქონე კრიტიკისაგან. ამ სახის კრიტიკა ყველაზე სახიფათოა, ვინაიდან თავისი არსით დოგმატურია და პოლიტიზირებული. საყოველთაოდ ცნობილია, თუ რა სავალალო, ხშირად ტრაგიკული შედეგები შეიძლება მოჰყოლოდა ასეთ ბრალდებებს იმდროინდელ საბჭოთა იმპერიაში. ამ დისკუსიას გამოეხმაურა ოფიციოზი და თბილისში ჩამოვიდა სპეციალური კომისია მოსკოვიდან, რომელსაც ცენტრში უნდა წარედგინა დასკვნა უზნაძის ფსიქოლოგიური სკოლის მეცნიერული და პოლიტიკური სახის შესახებ.</p>
<p> სულ მალე ქართული ფსიქოლოგია რეალური საფრთხის წინაშე დადგა. 1955 წლის ივლისში მოსკოვში ჩატარდა თათბირი განწყობის თეორიის გარშემო, რომელშიც მონაწილეობდა იმდროინდელი საბჭოთა ფსიქოლოგიის ყველა წამყვანი ფიგურა. მოხსენებებში, ერთი შეხედვით, მეცნიერული საკითხები განიხილებოდა, მაგრამ ბევრ გამოსვლაში, ღიად ან ქვეტექსტის სახით, ეჭვის ქვეშ დგებოდა უზნაძის თეორიის იდეოლოგიური კორექტულობა. ეს კიდევ უფრო ცხადად გამოვლინდა იმ დისკუსიაში, რომელიც რამდენიმე წელს გრძელდებოდა ცენტრალური ფსიქოლოგიური ჟურნალის ფურცლებზე.</p>
<p> აქ არ შევუდგებით იმის განხილვას, თუ როგორ მიმდინარეობდა პოლემიკა განწყობის თეორიის იდეალისტურობასა და პავლოვის სწავლებასთან შესაბამისობის თაობაზე. შედარებით სერიოზულად გამოიყურებოდა შენიშვნა განწყობის ფსიქიკურობასთან დაკავშირებით. იმ დროის მოსკოვური ფსიქოლოგიის ერთ-ერთი ავტორიტეტული წარმომადგენელი ასე სვამდა საკითხს: თუ განწყობა არ არის ცნობიერი ფაქტი, იგი არც ფსიქიკური ფაქტია. განწყობის ფაქტები ამომწურავად შეიძლება ავხსნათ ფიზიოლოგიურად; ამიტომ, ფსიქოლოგიური კვლევის ცენტრალურ ცნებად განწყობა ვერ გამოდგება (ბ. ტეპლოვი). უზნაძის მიმდევრებს იმის ახსნა მოუხდათ, რომ ცხოველებს, მაგალითად, არა აქვთ ცნობიერება, მაგრამ აქვთ ფსიქიკა - სწორედ ფსიქიკა და არა მხოლოდ ფიზიოლოგია. გარდა ამისა, ფსიქოლოგია შეისწავლის ე.წ. დისპოზიციებს (ტემპერამენტი, ხასიათი, უნარები), რომლებიც არ არიან ცნობიერების ფაქტები, მაგრამ პიროვნების ფსიქიკურ თვისებებად ითვლებიან. ამდენად, ფსიქიკა არ ამოიწურება ცნობიერებით, ხოლო ის, რაც ცნობიერი არ არის, არ უნდა იქნეს დაყვანილი ფიზიოლოგიაზე.</p>
<p> იქვე გამოითქვა მოსაზრება განწყობის ცნების უნივერსალიზაციის დაუშვებლობის შესახებ. ამასთან დაკავშირებით განიმარტა, რომ ფსიქოლოგიაში, როგორც ყველა მეცნიერებაში, არსებობს ცნებათა იერარქია თავისი ზოგადობისა და ფუნდამენტურობის შესაბამისად. ქცევისა და ფსიქიკის ძირეული მექანიზმები, რომელთაც ასე თუ ისე ყველა ზოგადფსიქოლოგიური თეორია მოიაზრებს, ყოველთვის და აუცილებლად ზოგადი ხასიათისაა. მეთოდოლოგიაში ცნობილია სისტემური ცნებები - განწყობა სწორედ ასეთი ცნებაა.</p>
<p> გაცილებით არსებითი ხასიათი ჰქონდა კამათს განწყობისა და ქცევის (ქმედების) პირველადობის საკითხის გარშემო. იგი მრავალი წელი მიმდინარეობდა და ნაყოფიერიც გამოდგა, თუნდაც მხარეთა პოზიციების დაზუსტებისა და გაღრმავების თვალსაზრისით. უზნაძის მომხრეები ყოველთვის ამოდიოდნენ იმ მოსაზრებიდან, რომ განწყობა ქცევის მიზანშეწონილების მექანიზმია და, როგორც ასეთი, უნდა აპირობებდეს მას. ოპონენტების აზრი ორად გაიყო. ა. ლეონტიევი და მისი სკოლა კატეგორიულად უარყოფდა თეზისს განწყობის პირველადობის შესახებ. სამოცდაათიან წლებში ა. ასმოლოვი შეეცადა მოენახა განწყობის ცნების ადგილი ლეონტიევის ქმედების თეორიაში. განწყობა განიხილება, როგორც ქმედებიდან ნაწარმოები, მეორადი მოვლენა, რომელსაც ქმედების და მისი სტრუქტურული ელემენტების (მოქმედებები და ოპერაციები) სტაბილიზაციის ფუნქცია ეკისრება. ასე ჩნდება მის მოდელში ე.წ. საზრისული, მიზნობრივი და ოპერაციული განწყობები. ამ შეხედულებას აზრი აქვს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ განწყობას მხოლოდ ქმედების სტაბილიზაციის ფუნქციას მივაწერთ. მაგრამ, თუ განწყობაში იმ მნიშვნებლობას ჩავდებთ, რომელიც უზნაძის თეორიაშია, მაშინ იგი უთუოდ ქმედების წინ წარმოიქმნება და მისი სტრუქტურის ყველა ნაწილის მოწესრიგებულ და მიზანშეწონილ განხორციელებას განაპირობებს. განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორიის თანახმად, განწყობა ქცევის მიმართ პირველადი მოვლენაა.</p>
<p> შემდგომი თვალსაზრისი განწყობა-ქმედების ურთიერთმიმართებასთან დაკავშირებით პირველად ს. რუბინშტეინმა ჩამოყალიბა 1955 წლის დისკუსიაზე. მოგვიანებით ფაქტობრივად იგივე პოზიცია დაიკავეს ა. ზაპოროჟეცმა და ვ. ზინჩენკომ. ამ შეხედულების თანახმად, განწყობა ფუნქციონალურად პირველადია ქმედების მიმართ, ხოლო გენეტიკურად - მეორადი. აღნიშნული მოსაზრება არსებითად რუბინშტეინის ცნობილ პრინციპს ეფუძნება - გარეგანის მოქმედება შინაგანით არის გაშუალებული. რუბინშტეინისთვის განწყობა ასეთი „შინაგანია“ და, ამდენად, ფუნქციონირების თვალსაზრისით (ე.ი. აქტუალგენეზში) პირველადია. ეს პოზიცია განწყობის ფსიქოლოგიისთვის პრინციპში მისაღებია, ოღონდ საჭიროა სიცხადის შეტანა თეზისში ქმედების მიმართ განწყობის გენეტიკური მეორადობის შესახებ. იგი სავსებით სამართლიანია განწყობის ფაქტორებთან დაკავშირებით. მართლაც, ადამიანის გარემო (სიტუაცია) და მოთხოვნილებები (განსაკუთრებით ე.წ. „მაღალი“) კულტუროლოგიური წარმოშობისაა და, შესაბამისად, ისინი ადამიანის ქცევის შედეგს წარმოადგენენ. ასეთი გაგებით განწყობა, გენეტიკურად, ქმედების მიმართ მეორად მოვლენად შეიძლება ჩაითვალოს (იგულისხმება ანტროპოგენეზი, სოციოგენეზი და ონტოგენეზი). მაგრამ ფილოგენეტურად, თუ განწყობა სიცოცხლის პრინციპია, ქცევის ძირეული მექანიზმია, იგი ცალსახად მეორადი მოვლენა ვერ იქნება. საქმე ისაა, რომ შეუძლებელია ჯერ გაჩნდეს ფსიქოფიზიკური მოვლენა, პროცესი (ქცევა) და მხოლოდ ამის შემდეგ შეიქმნას მისი განხორციელების მექანიზმი. განწყობა ქცევის (ქმედების) არსებითი მხარეა. ყველაზე პრიმიტიული ქცევაც იმთავითვე გულისხმობს განწყობისეულ მექანიზმს. ძნელი მისახვედრი არ არის, რომ განწყობისა და ქცევის ურთიერთმიმართების საკითხის გააზრება ფილოგენეტური განვითარების კუთხით კვერცხისა და ქათმის დილემის სახეს იღებს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ყოველივე ეს პირველად განწყობას ეხება. რაც შეეხება ფიქსირებულ განწყობას, იგი, ფართო მნიშვნელობით, გამეორების, სწავლის, ე.ი. გარკვეული აქტივობის შედეგია და, ამდენად, პრინციპულად მეორადია.</p>
<p> დასავლეთში ყოველთვის იჩენდნენ გარკვეულ ინტერესს უზნაძის სკოლის მიმართ. ამ მხრივ სამი ტენდენცია იკვეთება: ერთ შემთხვევაში უზნაძის განწყობის თეორია განიხილება პიროვნების ფსიქოლოგიის სიბრტყეში. ცდილობენ, რომ ქართულ ფსიქოლოგიურ სკოლაში წარმოდგენილი პიროვნების განწყობისეული ტიპოლოგია მიმართებაში მოიყვანონ პიროვნების ტიპოლოგიის სხვა მოდელებთან. მაგალითად, მიუთითებენ, რომ არსებობს სრულიად გარკვეული შესაბამისობა აიზენკის მიერ გამოყოფილ ფაქტორებსა და განწყობის ტიპებს შორის (ჯ. ჰრიცუკი, რ. ჰერცოგი და სხვა). მეორე შემთხვევაში უზნაძის და მისი მიმდევრების მიერ მეცნიერებაში შეტანილი წვლილი კოგნიტური ფსიქოლოგიის კუთხით არის შეფასებული. აქ მთავარი ყურადღება ექცევა განწყობის ფსიქოლოგიის ემპირიულ მხარეს: განწყობის ფიქსაციის თუ ჩაქრობის, ილუზიის სიდიდისა თუ ტრანსპოზიციის მიმართებებს კოგნიტური განვითარებისა და ფუნქციონირების ამა თუ იმ ასპექტთან (ბ. ბეინი, ჯ. კუმინსი, ვ. მათეუსი, ჟ. პიაჟე და სხვა). ამასთან, უზნაძის ეფექტების ინტერპრეტაციისას უფრო ხშირად ეყრდნობიან არა თვით მის თეორიას, არამედ სხვა, უპირატესად კოგნიტივისტურ შეხედულებებს. პიაჟე, მაგალითად, მათ განიხილავს ინტელექტის განვითარების საკუთარი კონცეფციის თვალსაზრისით, კერძოდ, სენსო-მოტორული ინტელექტის თვისებებთან მიმართებაში. ინტერპრეტაციისთვის გამოიყენება აგრეთვე ლურიას ცენტრალური სინთეზის კონცეფცია, ვერნერ-ვაპნერის ორგანიზმულგენეტიკური თეორია, უიტკინის ველზე დამოკიდებულების თეორია და სხვა კოგნიტივისტური მოდელები. არსებობს სხვაგვარი მიდგომაც. ასე მაგალითად, კანადელი ფსიქოლოგი რ. ჰერცოგი თავის კვლევით პროგრამას არსებითად უზნაძის განწყობის თეორიაზე აფუძნებს. იგივე ითქმის იაპონელ მეცნიერზე ი. კავაგუჩიზე.</p>
<p> ქართველმა მკვლევარებმა ნათლად აჩვენეს აღნიშნული ემპირიული ფაქტების განწყობისეული ახსნის უპირატესობა სხვა სახის ინტერპრეტაციებთან შედარებით. ამაზე ისიც მიუთითებს, რომ დასახელებულ მოდელებში ავტორებს ისეთი ცნებები შემოაქვთ, რომლებიც თავისი შინაარსით საკმაოდ უახლოვდებიან უზნაძის განწყობის ცნებას.</p>
<p> გვერდს ვერ ავუქცევთ იმას, რომ ზოგჯერ განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორია აბსოლუტურად არაადეკვატურად არის გაგებული. სახელდობრ, ერთ-ერთ რეცენზიაში, რომელიც ინგლისურად უზნაძის წიგნის გამოქვეყნებასთან დაკავშირებით დაიწერა, ფიქსირებული განწყობის მეთოდით ჩატარებული კვლევა-ძიება აღქმის შესწავლად ჩაითვალა, ხოლო ამ მონაცემების განზოგადება ქარაქტეროლოგიის, პათოლოგიის და, საზოგადოდ, ქცევის სფეროში, არაკორექტულად იქნა მიჩნეული. ამრიგად, უზნაძის განწყობის თეორიამ აღქმის თეორიის კვალიფიკაცია მიიღო (რ. ლუნი). ეს, ცხადია, სრული გაუგებრობაა, თუმცა, კოგნიტივისტური მიდგომის ფარგლებში გვხვდება სავსებით კომპეტენტური შეფასებებიც. მაგალითად, ცნობილი გარმანელი სპეციალისტი ვ. მათეუსი განწყობის თეორიაზე აზროვნების ფსიქოლოგიის კონტექსტში მსჯელობს, მაგრამ კარგად აცნობიერებს ამ კონცეფციის ზოგადფსიქოლოგიურ მასშტაბს. იგი განწყობას მოტივაციურკოგნიტურ კონსტუქტს უწოდებს, რომელიც განაპირობებს ქცევის რეგულაციის ორ დონეს (იმპულსურს და ნებელობითს). გარკვეული აზრით, განწყობა მართლაც შეიძლება წარმოვიდგინოთ მოტივაციურ-კოგნიტურ წარმონაქმნად; მასში ხომ გაერთიანებულია მოთხოვნილება, სიტუაცია და შესაძლებლობები, ანუ აქტივობის დინამიკური, შემეცნებითი და გამოცდილებისეული მომენტები. აქ ნათლად იკვეთება გარკვეული პარალელები განწყობის თეორიას და ქცევის (მოტივაციის) კოგნიტივისტურ მოდელებს შორის, მაგალითად, დეცის, იზარდის, ნიუტენის, ჰეკჰაუზენის და სხვა. ამავე დროს მათეუსი განწყობის თეორიას შემეცნებითი პროცესების ამხსნელ მოდელადაც განიხილავს; იგი უპირისპირებს მას თანამედროვე კოგნიტური ფსიქოლოგიის კომპიუტერულ მიდგომას და უჩვენებს უზნაძის შეხედულების უპირატესობას ამ უკანასკნელთან შედარებით. საინტერესოა, რომ უზნაძის ბიოსფერულ კონცეფციას ვ. მათეუსი, დღევანდელი ტერმინოლოგიის შესაბამისად, ეკოლოგიურ სისტემას უწოდებს. არ არის გამორიცხული, რომ აქაც აღმოჩნდეს საინტერესო მიმართებები თანამედროვე ეკოლოგიურ ფსიქოლოგიასთან.</p>
<p> დაბოლოს, არსებობს შეფასების მესამე სახეობა, რომლის მიხედვით უზნაძის განწყობის თეორია განიხილება ფსიქოანალიზთან მიმართებაში. აქ ორი მიმართულება იკვეთება. ერთ შემთხვევაში უზნაძის თეორია უბრალოდ გაიგივებულია ფსიქოანალიზთან. გერმანელი ფსიქოანალიტიკოსი ვ. ლაკვერი პირდაპირ ამბობს, რომ „უზნაძემ და მისმა მიმდევრებმა ფაქტობრივად გადაიღეს ფროიდის მოძღვრება არაცნობიერის შესახებ“. ეს, რა თქმა უნდა, სრული გაუგებრობაა. როგორც ზემოთაც აღინიშნა, უზნაძე მკვეთრად უპირისპირდებოდა არაცნობიერის ფროიდისეულ გაგებას. მეორე მიმართულება სწორედ ამას ითვალიწინებს და განწყობის თეორიას ფსიქოანალიზის საბჭოთა ალტერნატივად მიიჩნევს (ჯ. ბროზეკი, ლ. გრეჰემი, დ. სლობინი და სხვა). იგი არსებითად ემთხვევა ზოგიერთი ქართველი ავტორის პოზიციას (ი. ბჟალავა, ა. ფრანგიშვილი, ა. შეროზია). თუ გავითვალისწინებთ, რომ უზნაძე თვითონ უპირისპირდებოდა თავისი თეორიით ფსიქოანალიზს და ფროიდის არაცნობიერის განწყობის ცნებით ჩანაცვლების მომხრე იყო (რაზედაც ზემოთ ითქვა), განწყობის ფსიქოლოგიის ამდაგვარი კვალიფიკაცია, პრინციპში, კანონიერად გამოიყურება. არაცნობიერის ცნობილი სპეციალისტი ფ. ბასინი სწორედ ამ კუთხით განიხილავდა უზნაძის კონცეფციას. განწყობის ფსიქოლოგიის ასეთი შეფასება თითქმის დააკანონა უკვე ნახსენებმა თბილისის არაცნობიერის სიმპოზიუმმა. მისი მასალების ფუნდამენტური ოთხტომეულის რედაქტორები ყველანაირად ცდილობდნენ დაემკვიდრებინათ ეს აზრი. ამავე სიმპოზიუმის მონაწილე სხვადასხვა ქვეყნის სპეციალისტებმა განიხილეს ფსიქოანალიზისა და განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორიის მიმართების მრავალი საინტერესო ასპექტი.</p>
<p align="right"><strong>ირაკლი იმედაძე</strong></p>
</div>
<p align="right"><em>წიგნიდან: <a rel="follow" href="http://www.qwelly.com/group/ebooks/forum/topics/fsiqologia" title="ირაკლი იმედაძე - ფსიქოლოგიის ისტორია ანტიკური ხანიდან ჩვენ დრომდე"><font color="red"><strong>ფსიქოლოგიის ისტორია</strong></font></a></em></p>
<p></p>
<p align="center"><a rel="follow" href="http://www.qwelly.com/group/psychology/forum/topics/tarxnishvili" title="ივანე თარხნიშვილის ფსიქოლოგია"><span style="color: blue;"><strong>« წინა ნაწილი</strong></span></a></p>
<p></p> ფსიქოლოგია საქართველოშიtag:www.qwelly.com,2018-07-21:6506411:Topic:13350972018-07-21T07:41:46.055Zლაშაhttps://www.qwelly.com/profile/lshisa
<p>ფსიქოლოგიის ისტორია, XIII თავი, ნაწილი Iა</p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;"><strong>13.1. ფსიქოლოგიური აზრი საქართველოში უზნაძემდე</strong></h2>
<p> ქართული ფსიქოლოგიის ისტორია, არსებითად, ორი პერიოდს მოიცავს: უზნაძემდე და უზნაძის შემდეგ. უზნაძის და მისი სკოლის ისტორია საკმაოდ კარგად არის შესწავლილი მრავალი ქართველი და უცხოელი სპეციალისტის მიერ. ეს არც არის გასაკვირი, ვინაიდან ქართული ფსიქოლოგია მსოფლიო მეცნიერების…</p>
</div>
<p>ფსიქოლოგიის ისტორია, XIII თავი, ნაწილი Iა</p>
<div style="font-size: 15px; color: black;"><h2 align="center" style="font-size: 20px; color: black;"><strong>13.1. ფსიქოლოგიური აზრი საქართველოში უზნაძემდე</strong></h2>
<p> ქართული ფსიქოლოგიის ისტორია, არსებითად, ორი პერიოდს მოიცავს: უზნაძემდე და უზნაძის შემდეგ. უზნაძის და მისი სკოლის ისტორია საკმაოდ კარგად არის შესწავლილი მრავალი ქართველი და უცხოელი სპეციალისტის მიერ. ეს არც არის გასაკვირი, ვინაიდან ქართული ფსიქოლოგია მსოფლიო მეცნიერების საგანძურში სწორედ უზნაძის მიერ შექმნილი და მისი მიმდევრების მიერ განვითარებული კონცეფციით, განწყობის ზოგადფსიქოლოგიური თეორიით შევიდა. რაც შეეხება სულიერი სინამდვილის შესახებ უზნაძემდე არსებული ცოდნის ანალიზს, ის მხოლოდ რამდენიმე მკვლევარის ერთეულ ნაშრომებში აისახა. გამონაკლისი მხოლოდ ალექსანდრე ფრანგიშვილია, ვინც მთელი სიცოცხლე სისტემატურ კვლევას ეწეოდა ამ მიმართულებით.</p>
<p> განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია მისი კაპიტალური გამოკვლევა „ნარკვევები ადამიანის ფსიქოლოგიური ცოდნის ისტორიიდან საქართველოში“. იგი მოიცავს პერიოდს XვII საუკუნიდან XIX საუკუნის პირველი მესამედის ჩათვლით. ავტორი ამ პერიოდს „აღორძინების ხანად“ მოიხსენიებს და გულისხმობს ინტელექტუალური ცხოვრების იმ საგრძნობ გამოცოცხლებას, რომელიც „დაცემის ხანას“ მოყვა. სოციალურ-პოლიტიკურ ფაქტორებთან ერთად, ეს, ნაწილობრივ, დასავლეთის ფილოსოფიური და მეცნიერული აზრის გავრცელებითაც იყო გაპირობებული. აღნიშნული პერიოდი, ფსიქოლოგიური მეცნიერების განვითარების თვალსაზრისით, ორ ეტაპს მოიცავს: „გარდამავალი ხანა“ (XვII-XვIIIსს. პირველი ნახევარი), რომელიც წარსულში, დაცემის ხანამდე მოპოვებული ფსიქოლოგიური ცოდნის აღდგენას და ერთგვარ განზოგადებას უკავშირდება და „ადრეული განმანათლებლობა“ (XვIIIს. მეორე ნახევრიდან XIXს. პირველი მესამედის ჩათვლით), რომელშიც ცოდნა ადამიანის სულიერი ცხოვრების შესახებ ვითარდებოდა საქართველოს „ადრინდელი ჰუმანიზმის“ აღდგენისა და „განმანათლებლობის“ კუთხით.</p>
<p> ქართულ ფილოსოფიურ ნაშრომებში, ისევე როგორც რელიგიურ და საერო მწერლობაში, წარმოდგენები სულიერი ცხოვრების განსხვავებული ასპექტების შესახებ, ცხადია, მანამდეც არსებობდა. ამ მხრივ საინტერესოა, აგრეთვე, ე.წ. „ხალხური ფსიქოლოგია“, რომელიც გულისხმობს ერის პრაქტიკულ ცხოვრებაში სულიერ მოვლენებზე დაკვირვებათა შედეგად დაგროვილ ცოდნას. ეს გამოცდილება ასახულია მითებში, ანდაზებში, ზნე-ჩვეულებებში და, უპირველესად - ენაში. ქართული ენის ფსიქოლოგიური კუთხით შესწავლა იმას მოწმობს, რომ სულიერი ცხოვრების გამომხატველი სიტყვების დიდი ნაწილი „გულ“-ფუძის მეშვეობით არის წარმოდგენილი. ეს კანონზომიერება ეხება შინაგანი (ფსიქიკური) სამყაროს ყველა მოვლენას, სხვადასხვა სახის განცდებს, პროცესებს და თვისებებს (გულისწყრომა, გულნაკლულობა, გულისთქმა, გულისყური, გულისხმიერება, გულითადობა, გულგრილობა, გულადობა და ა. შ.). ქართულ ენაში ჩადებული ხალხური გონის, ხალხური ფსიქოლოგიის ეს თავისებურება ყველა ეპოქისა და ყოველგვარი ხასიათის ნაწარმოებში იჩენს თავს. ამ მხრივ განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ქართული სიტყვიერების შედევრის, „ვეფხისტყაოსნის“ ფსიქოლოგიური ლექსიკონი.</p>
<p> აანალიზებს რა ქართულ ენაში დალექილ ფსიქოლოგიურ ცოდნას, ფრანგიშვილი იმოწმებს ე. კასირერს. იგი თვლიდა, რომ ენაში არსებობს ისეთი პირველადი, და ფუძისეული ფორმები, რომლებიც არა მხოლოდ გარეგან სამყაროს, არამედ შინაგან, სულიერ სინამდვილესაც ასახავენ. მრავალი ენის შესწავლის შედეგად კასირერი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ენაში პიროვნების ცნება სხეულის რომელიმე ცენტრალური ნაწილის სახელითაა წარმოდგენილი (თავი, გული, კუჭი და სხვა). ქართულმა ენობრივმა გონმა ასეთად გული შეარჩია. ფრანგიშვილის აზრით, ის გარემოება რომ ფსიქიკურ მოვლენებთან დაკავშირებული სიტყვები „გულ“-ფუძიდან არიან ნაწარმოები, ერთ რაიმეზე მიუთითებს, კერძოდ იმაზე, რომ ქართული ენობრივი გონი მათ საერთო საფუძველს უკავშირებს და უფრო მაღალი მთლიანობის, სახელდობრ პიროვნების კონკრეტულ გამოვლინებებად მიიჩნევს. „ქართულ ენაში გულსიტყვა ცალკეული ფსიქიკური პროცესების გამოსახვისას იმიტომ გამოდის ამოსავალი მნიშვნელობის როლში, რომ ამით აღინიშნება ფაქტი - პიროვნებაა ფსიქიკურ მოქმედებათა მომწესრიგებელი და მათი მატარებელი“ (ა. ფრანგიშვილი).</p>
<p> <strong>სულხან-საბა ორბელიანის</strong> (1658-1725) „ქართული ლექსიკონში“ („სიტყვის კონა“), ფსიქოლოგია პირველად არის წარმოდგენილი, როგორც ფილოსოფიური ცოდნის დარგი. ფსიქოლოგიურ ცნებებს საკმაოდ დიდი ადგილი უკავია ამ ენციკლოპედიური ხასიათის მქონე თხზულებაში. ავტორი ცდილობს წარმოადგინოს ფილოსოფიური რეფლექსიის შედეგად მოპოვებული ცოდნა სინამდვილის სხვადასხვა სფეროს, მათ შორის სულიერი სამყაროს შესახებ. იგი ძირითადად ბერძნული ფილოსოფიური წყაროების თარგმანებით სარგებლობს, თუმცა განმარტებებს იმის მიხედვით არჩევს, თუ რამდენად შეესაბამება ისინი მის საკუთარ შეხედულებებს. ავტორი თვითონვე აღნიშნავს, რომ ყველა ცნების განმარტებას იგი თავის წარმოდგენებთან მიმართებაში განიხილავს. იგივე ითქმის ფსიქოლოგიურ ცნებებზეც, რაც ნიშნავს, რომ სულხან-საბას გაცნობიერებული აქვს მათ შორის არსებული კავშირი, ე.ი. ფლობს ფსიქოლოგიური ცოდნის გარკვეულ სისტემას. ეს სისტემა, რა თქმა უნდა, ეკლექტური ხასიათისაა (არ უნდა დავივიწყოთ, რომ საქმე ორიგინალურ ტრაქტატთნ კი არ გვაქვს, არამედ ლექსიკონთან, რომლის უპირველესი ამოცანაა მკითხველს მიაწოდოს „აუცილებელი“ და, ამავე დროს, „საადვილოდ აღწერილი“ ცოდნა). სულხან-საბა საგანგებოდ არჩევდა, ერთმანეთთან აჯერებდა და სისტემაში მოჰყავდა სხვა ავტორების შეხედულებები (განმარტებები). მართალია ამას იგი შეგნებულად, საკუთარი კრიტერიუმების შესაბამისად აკეთებდა, მაგრამ „ქართულ ლექსიკონში“ მოცემული ფსიქოლოგია მაინც არ წარმოადგენს ავტორის საკუთარი მეცნიერული ძიების პროდუქტს და, გარკვეულად, სქოლასტიკის ნიშნებსაც ატარებს. მიუხედავად ამისა, „ქართულმა ლექსიკონმა, როგორც ენციკლოპედიამ, მოამზადა ნიადაგი იმისთვის, რათა სინამდვილის ცოდნა თვით სინამდვილის დამოუკიდებელი ძიებებით შესწავლის საფუძველზე ყოფილიყო მოპოვებული“ (ა. ფრანგიშვილი).</p>
<p> <strong>ანტონ პირველი</strong> (1720-1788) იყო ვახტანგ ვI-ის ძმისწული, ქართლის მეფე იესესა და ერეკლე I-ის ასულის ელისაბედის ვაჟი. ქართლის სამეფოს ტახტის მემკვიდრე, უფლისწული თეიმურაზი, როგორც მას ერისკაცობაში ერქვა, იზრდებოდა თელავის სასახლეში, თავის ბიძაშვილთან ერეკლე II-სთან ერთად, რომელთანაც მთელი ცხოვრება მჭიდრო მეგობრული და საქმიანი ურთიერთობა აკავშირებდა. მეფის კარის წიგნთსაცავებში, დავითგარეჯის წინამძღვრის სპირიდონის ხელმძღვანელობით, მან ფართო განათლება მიიღო. ცხრამეტი წლის თეიმურაზმა უარი თქვა ტახტზე და ბერად აღიკვეცა. ანტონი მისი სასულიერო სახელია. ეს გადაწყვეტილება ნაწილობრივ პირადი ტრაგედიით იყო ნაკარნახევი. მისი დანიშნული, დიდი თავადის გივი ამილახვრის ქალიშვილი, თბილისში ლაშქრით შემოსულმა ნადირ-შაჰმა წაჰგვარა. სასოწარკვეთლმა ახალგაზრდამ გელათის მონასტერს შეაფარა თავი. განსწავლული და ენერგიული ჭაბუკი სწრაფად დაწინაურდა საეკლესიო იერარქიაში. ჯერ გახდა გელათის მონასტრის წინამძღვარი, შემდეგ ქუთაისის მიტროპოლიტი, ხოლო 1744 წელს, 24 წლის ასაკში - საქართველოს კათალიკოსი. აქედან დაიწყო ანტონ პირველის დაუღალავი და უაღრესად ნაყოფიერი საზოგადოებრივი, საგანმანათლებლო და მეცნიერული მოღვაწეობა. იგი თარგმნის წიგნებს, ქმნის სახელმძღვანელოებს ცოდნის სხვადასხვა დარგში, აარსებს სასწავლო დაწესებულებებს, მათ შორის პირველ ორ სასულიერო სემინარიას თბილისსა (1755) და თელავში (1782), კითხულობს ლექციებს, წერს ორიგინალურ ნაწარმოებებს.</p>
<p> ევროპული ორიენტაციის ანტონი დაუახლოვდა საქართველოში მყოფ კათოლიკე მისიონერებს. ეს კარგად გამოიყენეს მისმა მტრებმა. 1755 წელს საეკლესიო კრებამ ანტონს გაკათოლიკება დასწამა და კათალიკოსობიდან გადააყენა. ანტონი რუსეთს მიემგზავრება, სადაც სინოდი მას ვლადიმირის ეპარქიის მთავარეპისკოპოსად ნიშნავს. რუსეთში გატარებული ექვსი წელი მან ნაყოფიერად გამოიყენა - გაეცნო დასავლეთის უახლეს მიღწევებს მეცნიერებისა და ფილოსოფიის სფეროში. ერეკლე II-ის მიწვევით სამშობლოში დაბრუნებულმა ანტონმა, რომელსაც კვლავ უბოძეს კათალიკოსის ტახტი, ამ ცოდნას მრავალი ადამიანი აზიარა. მან შექმნა სამეცნიერო-საგანმანათლებლო სკოლა, რომელმაც ღრმა კვალი დატოვა მთელ ქართულ საზოგადოებრივ და ინტელექტუალურ ცხოვრებაზე. ანტონი დაკძალულია სვეტიცხოვლის ტაძარში მღვდელმთავრებისა და ბაგრატიონთა დინასტიის წარმომადგენელთა გვერდით.</p>
<p> ანტონის შემოქმედება მდიდარია და მრავალფეროვანი. მასში ფსიქოლოგიას სერიოზული ადგილი უკავია. ანტონის ფსიქოლოგიური შემოქმედება პირობითად შეიძლება ორ პერიოდად დაიყოს: პირველი - რუსეთში წასვლამდე და მეორე - რუსეთში მოღვაწეობისა და რუსეთიდან დაბრუნების შემდეგ. პირველი პერიოდის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწარმოებია „სპეკალი“ (1752). ეს არის ფილოსოფიური შინაარსის თხზულება, რომელიც სამი ნაწილისაგან შედგება. მესამე, ყველაზე დიდი ნაწილის სათაურია „სულისთვის“ და, ფაქტობრივად, ფსიქოლოგიას წარმოადგენს. მთელი ეს ნაშრომი, არსებითად, ენციკლოპედიური ხასიათისაა; ავტორის მიზანია დაალაგოს მის ხელთ არსებული ცოდნა, რომელიც სხვადასხვა დროის ფილოსოფოსებისა და ეკლესიის მამების ტრაქტატებშია მოცემული. სულის შესახებ მოსაზრებათა შეჯერებისას ანტონი მრავალ ავტორს მოიხსენიებს (ალბერტ დიდი, არისტოტელე, დემოკრიტე, ეპიკურე, დუნს სკოტი, კრატილი, ნემესიოს ემესელი, პეტრიწი, პლატონი, პროკლე, სენეკა, თომა აქვინელი, ჰერაკლიტე და სხვა).</p>
<p> მეორე პერიოდში ანტონი ეზიარა ახალ ფილოსოფიასა და ბუნებისმეტყველებას. აქ ერთობ საგრძნობია ლაიბნიც-ვოლფის შეხედულებათა გავლენა, რომლებსაც იგი უმთავრესად ქრისტიან ბაუმაისტერის (1708-1785) თხზულებების საშუალებით გაეცნო. მან თარგმნა ვოლფის სკოლის ამ თვალსაჩინო წარმომადგენლის ყველაზე პოპულარული სახელმძღვანელოები „მეტაფიზიკა“ და „ფიზიკა“. განსაკუთრებით საინტერესოა ანტონის კომენტარები ამ სახელმძღვანელოებზე. მათში აისახა, თუ როგორ შეიცვალა ან დაზუსტდა ანტონის აზრი ამა თუ იმ საკითხზე „სპეკალში“ ფორმულირებულ თვალსაზრისთან შედარებით. ანტონის თვალსაწიერი ფსიქოლოგიის სფეროში საგრძნობლად გაფართოვდა, რაც განსაკუთრებით დაეტყო მისი ფსიქოლოგიის „ემპირიულ“ ნაწილს. საზოგადოდ, ორივე პერიოდის ფსიქოლოგია შეიცავს როგორც მეტაფიზიკურ-რაციონალურ, ასევე ემპირიულ ნაწილებს. ამასთან, ანტონი იზიარებს ბაუმაისტერის და, შემდგომში ლაიბნიცის აზრს იმის შესახებ, რომ ფსიქოლოგია მეტაფიზიკას მიეკუთვნება. მის შემადგენლობაშია, აგრეთვე ონტოლოგია, კოსმოლოგია და ბუნებრივი თეოლოგია. ეს უკანასკნელი არის სპეკულატური მოძღვრება ღვთაების შესახებ. კოსმოლოგია ფილოსოფიური სწავლებაა სამყაროზე, როგორც მთელზე, ხოლო ფსიქოლოგია - მოძღვრება სულზე, როგორც არამატერიალურ სუბსტანციაზე. მიუხედავად ამისა, ანტონი განიხილავს ამ სუბსტანციის კერძო გამოვლინებებსაც (რაც იგივე ფსიქიკური მოვლენებია), ანუ ეხება ემპირიული ფსიქოლოგიის საკითხებს.</p>
<p> ანტონის მეტაფიზიკურ-რაციონალური ფსიქოლოგიის მიხედვით, სული არის არამატერიალური, სუბსტანციური, მარტივი და უკვდავი. არამატერიალურობა ანუ „უსხეულობა“, სულის უმთავრესი ნიშანია. მატერია განფენილია, სული განუფენელი. მას არა აქვს ზომა, წონა. ყოველივე მატერიალური გარეგანი ზემოქმედებით მოძრაობს, სული კი თვითმოძრავია და მეტიც, ცოცხალ არსებათა სხეულები მოჰყავს მოძრაობაში. ამასთანავე, მას სხეულისაგან დამოუკიდებელი, თავისთავადი არსებობა აქვს, ე.ი. სული სუბსტანციაა. სულიერი ძალები და მოვლენები, რომელთაც ანტონი აღნიშნავს ტერმინით „პსიხე“, ამ სუბსტანციის გამოვლინებებია. სული სხეულის იდეალური არსია, ის აქცევს სხეულს ცოცხალ ორგანიზმად. სულისაგან დაშორებული სხეული კვდება, იშლება ნაწილებად და ნადგურდება. სულს არა აქვს ნაწილები, ის მარტივია, რაც მისი მარადიულობის, უკვდავების საწინდარია.</p>
<p> ვოლფისა და ბაუმაისტერის გავლენით, ანტონი ნიჭთა ფსიქოლოგიის თვალსაზრისს ემხრობა. მას მიაჩნია, რომ ფსიქიკური სინამდვილე („მგრძნობელობითი სული“) ე.წ. სულის ნიჭებით ან ძალებით არის წარმოდგენილი. მგრძნობელობითი სული იყოფა შემეცნებით და მოქმედებით („ძვრით“) ძალებად. ანტონის ინტერესი უმთავრესად შემეცნების პროცესის ფსიქოლოგიაზეა მიმართული. ამ პროცესს ორი საფეხური აქვს: გრძნობადი და რაციონალური. გრძნობად შემეცნებაში მონაწილე ფსიქიკურ უნარებს პყრობითი ძალები შეადგენენ. ისინი, თავის მხრივ, ორ ჯგუფად იყოფა: შინაგანად და გარეგანად. პირველში ერთიანდება ხუთი შეგრძნება, მეორეში - ხუთი სპეციალური შემეცნებითი პროცესი: ზოგადი გრძნობა, წარმოჩინება, ეჭვი, აზრი და მეხსიერება. ეს ალბერტ დიდის კლასიფიკაციაა, მაგრამ მთლიანად მას არ იმეორებს.</p>
<p> გრძნობადი შემეცნების ძალების პყრობითობა ნიშნავს იმას, რომ მათი აქტუალიზაცია ობიექტური, საგნობრივი ვითარების არსებობასა და მის ზემოქმედებას გულისხმობს. შეგრძნებების წარმოქმნა არისტოტელეს მიხედვით არის გააზრებული. საგანი გრძნობის ორგანოზე მოქმედებს არა მასალით, არამედ ფორმით („სახით“). შეგრძნება არის „სახის მიღება“. მაგრამ ეს მიღება უშუალოდ არ ხდება. გამღიზიანებლის ზემოქმედება გაშუალებულია ამ გამღიზიანებელსა და გრძნობის ორგანოს შორის არსებული გარემოთი („სამიმღებო შუა“). შეგრძნების უნარი გრძნობის ორგანოში შესაძლებლობის სახითაა მოცემული, თანაც, თითოეულ გრძნობის ორგანოს მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი შეგრძნების გამოწვევის უნარი აქვს: თვალით მხოლოდ დანახვა შეიძლება, ყურით - მოსმენა. შემეცნების პროცესში შეტანილი წვლილის მხრივ ყველაზე ღირებულია მხედველობა, შემდეგ სმენა.</p>
<p> ზოგადი გრძნობა ანტონთან წარმოდგენილია აღქმის გრძნობადი აქტის სახით, რომელიც აერთიანებს ცალკეულ შეგრძნებათა („კერძოვან გრძნობათა“) მონაცემებს. წარმოჩინების ფუნქციას იმ ხატების დაცვა შეადგენს, რომლებიც ზოგად გრძნობაში (აღქმაში) იყო ასახული. „წარმოჩენითი ძალა“ მის მიერ დაცულ ხატებს შინაგანი გრძნობის სხვა ძალებს აწვდის. ისინი, არსებითად, ხატის მნიშვნელობის გაცნობიერების საფეხურებია. პირველი საფეხური ზოგადი გრძნობის დონეს მოიცავს, სადაც მოცემულია ხილვის, მოსმენისა და სხვა აქტების ცნობიერება (ხედვის ხედვა, სმენის სმენა და ა.შ.). თანამედროვე კოგნიტური ფსიქოლოგია ამის შესახებ იტყოდა, რომ შემმეცნებელ ფსიქიკურ სისტემაში აღქმის ხატში მოცემული ინფორმაციის შემდგომი გრძნობადი გადამუშავება ხდება. ასე მაგალითად, ეჭვი აცნობიერებს ხატში მოცემული მნიშვნელობის ემოციურ მხარეს. „იჭვის“ ძალით აღქმული და წარმოჩენილი შინაარსი ივსება მარტივი ემოციური განცდებით, რის საფუძველზეც აღმოცენდება მიახლოების ან განრიდების ტენდენცია. მაგალითად, მგლის ხატს „იჭვის“ საფუძველზე ინსტინქტურად, ანუ „ბუნებრივად“ ერთვის „მტერობის“ განცდა, რაც აჩენს გაქცევის მისწრაფებას. გამოდის, რომ ეჭვი არის არა მხოლოდ პყრობითი პროცესი, არამედ აღმძვრელი ძალაც. ეჭვი არ არის ადამიანური (სიტყვიერი) სულის სპეციფიკური უნარი. იგი ნიადაგს უქმნის ცხოველის მარტივ ქცევას და თავს იჩენს აღქმულისა და წარმოჩენილის არარაციონალურ შეფასებაში.</p>
<p> ანტონი სერიოზულად ეკიდება ცხოველისა და ადამიანის სულების გარჩევის საკითხს. ამ უკანასკნელს სიტყვიერი სული ეწოდება. სული, ფსიქიკის მნიშვნელობით, ცხოველებსაც აქვთ. მაგრამ ეს არის გონებას და ნებას მოკლებული უსიტყვო სული, დაჯილდოებული გარკვეული პყრობითი ძალებით, პირველ ყოვლისა შეგრძნებით. ერთი სიტყვით, ცხოველი არ არის უსულო არსება, მანქანა, როგორც კარტეზიანელები მიიჩნევდნენ. იგი პრიმიტიული შემეცნების უნარის მქონე ცოცხალი ორგანიზმია.</p>
<p> ცხოველი აზრის უნარის მატარებელიც არის. „ჰაზრი გინა განზრახვა“ დაახლოებით იგივეა, რაც ფანტაზია. მისი ფუნქცია ხატებისა და მნიშვნელობების ურთიერთკომბინირებაში მდგომარეობს. ამ უნარს მიეწერება ცხოველის ქცევის ისეთი თავისებურებანი, როგორიცაა მომავლის გრძნობა, მსჯელობის ეკვივალენტური პრიმიტიული ცოდნა, არჩევანი და ა.შ. ადამიანის შემთხვევაში აზრითი ძალის მოქმედებას ასწორებს და მიმართავს გონება. ამიტომ მისი გამოვლინებანი ადამიანში ბევრად უფრო მრავალფეროვანია. ამ კონტექსტში ანტონი სვამს საკითხს, თუ რა კანონზომიერებას ემორჩილება კავშირი იდეებს შორის. ცნობიერებაში იდეები იზოლირებულად არ არსებობენ. მათ შორის კავშირი „შინაგან გრძნობაში“ მოცემული რეალობაა, ფაქტია. იდეების დაკავშირების კანონზომიერების დასადგენად ანტონი, პირველად ქართულ ფილოსოფიურ მწერლობაში, მიმართავს ასოციაციის მექანიზმს. იდეათა კავშირი თავს იჩენს იმაში, რომ ერთი იდეა მეორეს იწვევს. ესაა „იდეათა თანამოყვასობა“, ანუ ასოციაცია. იდეა იმ იდეას იწვევს, რომელთან ერთადაც („თანად“) ყოფილა განცდილი. იდეების დაკავშირება, პრინციპში, ფსიქიკური ცხოვრების გართულება და განვითარებაა. გამოდის, რომ ასოციაცია განვითარების მექანიზმია. მაგრამ, ადამიანის შემთხვევაში, სულიერი ძალები ძირითადად ვითარდებიან და იზრდებიან ინტელექტის საფუძველზე გარდაქმნის შედეგად.</p>
<p> ეს ეხება მეხსიერების უნარსაც, რომელიც ადამიანის დონეზე სულ სხვა სახეს იღებს, ვინაიდან გონების სამსახურში ექცევა. საერთოდ კი მეხსიერება გარკვეულად „წარმოჩენითი ძალის“ ფუნქციის გამგრძელებელია. თუ ეს უკანასკნელი „ზოგად გრძნობაში“ მოცემული ხატების დაცვას ემსახურება, მეხსიერება ამ ხატების შინაარსს წარსულთან მიმართებაში, ანუ როგორც წარსულში არსებულს ან მომხდარს აცნობიერებს.</p>
<p> რაციონალური შემეცნების ძალები, შემეცნების პროცესის უმაღლესი საფეხურია, როგორც გენეტიკურად, ისე ფუნქციურად. განსხვავებით გრძნობადი შემეცნების ძალებისაგან, ისინი სპეციფიკურად ადამიანურ უნარებად ითვლებიან. ასეთად, პირველ რიგში, მიჩნეულია ყურადღება. ყურადღების უნარის დახასიათება, რომელიც ანტონმა სპეკალში მოგვცა, პირველია ქართული ფსიქოლოგიური აზრის ისტორიაში. აქ ყურადღება განხილულია, როგორც დამოუკიდებელი, სპეციფიკურად ადამიანური უნარი და ყოველგვარი ინტელექტუალური აქტივობის პირობა. ინტელექტუალური ძალების მოქმედება მას შემდეგ იწყება, რაც შესამეცნებელი საგანი ნათლად და გამოკვეთილად იქნება წარმოდგენილი ყურადღების მიერ. საკუთრივ ინტელექტუალურ ძალებს მიეკუთვნება „თნება“ - ნაკლებად ზოგადი, არააუცილებელი და არაარსებითი ცოდნა; „მიდმოგონება“ - დისკურსიული, ლოგიკური აზროვნება და „გაგონება“ - ინტუიციური აზროვნება, აზროვნების საგნის უშუალო წვდომა. ფსიქოლოგიის ისტორიკოსის შეფასებით, რაციონალური შემეცნების ძალებზე ანტონი ისეთს არაფერს ამბობს, რაც არ იყო ცნობილი ადრეული ხანის ქართულ ფილოსოფიურ წყაროებში და რაც არ განზოგადებულა სულხან-საბასთან. სამაგიეროდ, პირველად „სპეკალში“ გვხვდება ჩამოყალიბებული თეორია და ცოდნა გრძნობადი შემეცნების პროცესის შესახებ (ა. ფრანგიშვილი).</p>
<p> ანტონის ინტერესი შემეცნების ფსიქოლოგიაზე იყო კონცენტრირებული; ამიტომ სულის „ძვრითი ძალების“ შესახებ ძალზე მოკლედაა ნათქვამი. აქ საუბარია ნებელობაზე და ამ ტერმინში სხვადასხვა მნიშვნელობაა ჩადებული. გონიერ (სიტყვიერ) სულში ის წადილის სახითაა მოცემული, ხოლო უგონო სულში სურვილის ან „სულის თქმის“ სახით. ნების კიდევ ერთი მნიშვნელობა გადაწყვეტილების გამოტანის უნარს (ნიჭს) უკავშირდება.</p>
<p> ამ დახასიათების დროს, ანტონი, როგორც ყოველთვის, მიმართავს არა დაკვირვებასა და გამოცდილებას, არამედ სხვადასხვა მოაზროვნეთა წარმოდგენების სისტემატიზაციას და შერიგებას. ზოგჯერ იგი აღწევს მათ „ორგანულ სინთეზს“, მაგრამ უმეტეს შემთხვევაში ფსიქოლოგიის (ან, როგორც ანტონი უწოდებს, „პსიხოლოღიის“) სისტემის შექმნა ეკლექტიზმით მთავრდება. ეს ერთნაირად ეხება როგორც ანტონის რაციონალურ ფსიქოლოგიას, ისე ემპირიულს. ორივე მათგანი „პსიხოლოღიის“ ქუდის ქვეშ არის მოქცეული. ანტონმა გააერთიანა ვოლფის მიერ გამიჯნული ფსიქოლოგიის ეს ორი სახე, ანუ ფაქტობრივად გაჰყვა ბაუმაისტერს, რომელმაც გერმანიაში ფსიქოლოგიის გადმოცემის ასეთი ტრადიცია დაამკვიდრა. სულის შესახებ მეტაფიზიკურ მსჯელობებს ანტონ კათალიკოსი, ბუნებრივია, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა. ამიტომ, საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ მისი მოძღვრება სულის შესახებ არის რაციონალური (მეტაფიზიკური) ფსიქოლოგია, სადაც ცდისეულ ფსიქოლოგიას სერიოზული ნაწილი აქვს დათმობილი. ანტონის შემდეგ რაციონალური ფსიქოლოგიის ყველაზე თვალსაჩინო წარმომადგენლია იონა ხელაშვილი (1770-1837).</p>
<p> ემპირიულ ფსიქოლოგიაზე აქცენტი უფრო მეტად არის გამოკვეთილი ღირსეული ქართველი ენციკლოპედისტისა და განმანათლებლის <strong>იოანე ბაგრატიონის</strong> (1767-1830) შემოქმედებაში. იგი იყო ქართლ-კახეთის უკანასკნელი მეფის გიორგი XII-ის შვილი. მამის გარდაცვალების შემდეგ, პოლიტიკურ ასპარეზს ჩამოშორებული, სხვა ბატონიშვილებთან ერთად რუსეთში გადასახლებული იოანე ბაგრატიონი აქტიურ სამწიგნობრო-მთარგმნელობით და ლიტერატურულ-მეცნიერულ მოღვაწეობას ეწეოდა. იგი ავტორია რამდენიმე ლექსიკონისა და ენციკლოპედიისა. მისი შემოქმედების მწვერვალია „კალმასობა“ (1824), რომელიც ლიტერატურული ნაწარმოებიც არის და ენციკლოპედიური ხასიათის თხზულებაც. ის შეიცავს ცნობებს თითქმის ყველა დარგიდან, მათ შორის, და საკმაოდ ბევრს, ფსიქოლოგიიდან. გარდა ამისა, იოანე ბაგრატიონს ეკუთვნის მცირე ზომის წმინდა ფსიქოლოგიური ნარკვევი „ძალნი სულისანი“.</p>
<p> იოანე ბაგრატიონი საუბრობს სულის რელიგიურ და მატაფიზიკურ მნიშვნელობებზე (ღმერთი, რომელიც დასაბამს აძლევს ყოველივე ამქვეყნიურს, მათ შორის უკვდავ სულს), მაგრამ მკაფიოდ განმარტავს, რომ ასეთი ცოდნა მეცნიერების საზღვრებში არ მოიპოვება. ამდენად, იგი უშვებს მეტაფიზიკურრაციონალურ და ემპირიულ ფსიქოლოგიას. ეს უკანასკნელი შეიძლება იყოს დადებითი მეცნიერული ცოდნის დარგი, ვინაიდან მეცნიერება მხოლოდ ბუნებრივ მოვლენებს შეისწავლის. თუ იონა ხელაშვილს სულიერი მოვლენების ბუნებრივი მიმდინარეობა უმთავრესად მათი ზებუნებრივი საწყისის საჩვენებლად აინტერესებდა, იოანე ბაგრატიონისთვის ფსიქიკურ ცხოვრებას თავისთავადი მნიშვნელობა აქვს. ამ სინამდვილის ემპირიულად მოცემული თვისებები მისი ბუნებრივი განვითარების შედეგის სახით განიხილება. აქ იოანე ბაგრატიონი ლოკსა და კონდილიაკს მიჰყვება. იგი კონდილიაკის ემპირისტულ-სენსუალისტური მოძღვრების დიდ გავლენას განიცდიდა და მისი „ლოგიკაც“ თარგმნა. უფრო მეტიც, თავის ნაწარმოებებში იგი კონდილიაკს ხშირად სიტყვა-სიტყვით იმეორებს.</p>
<p> შემეცნების მეთოდი „ემპირიული ანალიზია“. სულიერი მოვლენები ისევე უნდა შეისწავლებოდეს, როგორც ყველა სხვა ბუნებრივი საგანი თუ ფენომენი. ამაში იგულისხმება მათი „გამოწვლილებით განრჩევა“, ანუ მათი ელემენტებად დაშლა და შემდგომში ახსნა ამ ელემენტების კავშირების საფუძველზე. ფსიქიკურის მთელი შინაარსი ასეთი ანალიზის შედეგად გამოვლინდება. ეს კი ჩვენთვის უკვე კარგად ცნობილი ატომიზმის ან ელემენტარიზმის პრინციპია, რომელიც ემპირიული ფსიქოლოგიის დამახასიათებელი ნიშანია.</p>
<p> სენსუალისტური შეხედულების თანახმად, ფსიქიკის მთავარი ელემენტი შეგრძნებაა. მთელი სულიერი ცხოვრება შეგრძნებებიდან აღმოცენდება და მათი გარდაქმნის შედეგია. ფსიქიკური ფუნქციები, ანუ „ძალნი სულისანი“ შეგრძნებებიდან წარმოიქმნება მათი სახეცვლილების საფუძველზე. ეს ფუნქციებია: 1. ყურადღება, რაც არსებითად არის შეგრძნების იზოლირებული განცდა; 2. შეთანასწორება ორთა განცდათა, ანუ შედარება, რაც ორ შეგრძნებაზე ყურადღების მიქცევას ნიშნავს; 3. ჰსჯა ანუ მსჯელობა, რაც, არსებითად, გრძნობადი მონაცემების შედარების გართულებული ფორმაა; 4. მიდგონება ანუ განსჯა, რაც ცნობიერების ერთი იდეიდან მეორეზე გადასვლას ნიშნავს; 5. წარმოსახვა - ორი იდეიდან ერთი ახალი იდეის შექმნა; 6. გონიერება ანუ ორი მსჯელობიდან (წინამძღვრიდან) ერთის გამოყვანა (დასკვნა); 7. მეხსიერება, ანუ გაგება, რაც მთლიანად შემეცნებაა და მოიცავს შეგრძნების გარდაქმნით მიღებულ ყურადღების, შედარების, მსჯელობისა და დასკვნის სულიერ ძალებს.</p>
<p> იოანე ბაგრატიონის მიხედვით, რაც სრულ შესაბამისობაშია სენსუალისტურ-ემპირიულ ფსიქოლოგიასთან, ფსიქიკური სინამდვილის შემადგენელი პროცესები და შინაარსები (იდეები) ცხოვრებისეული გამოცდილების შედეგად შეძენილი მოვლენებია.</p>
<p> შეგრძნებათა სხვა ფსიქიკურ ფუნქციებში ტრანსფორმაციის პროცესს მამოძრავებელი ძალა, მოქმედების საფუძველი ესაჭიროება. ასეთად მოთხოვნილებაა მიჩნეული. სულიერი ცხოვრების დინამიკური წყარო თვით სულში კი არ არის თანდაყოლილად ჩანერგილი, როგორც ამას ნიჭთა ფსიქოლოგია თვლიდა, არამედ ერთ-ერთი სულიერი მოვლენის, კერძოდ მოთხოვნილების უნარიდან მომდინარეობს. ეს უნარიც შეგრძნებიდან არის ნაწარმოები, ვინაიდან დანაკლისის განცდა (სურვილი) მგრძნობელობის განუყოფელი მხარეა. თუ საჭირო საგნის დანაკლისით გამოწვეულ სურვილს მსჯელობაც ერთვის, ამ მდგომარეობას ნება ეწოდება. ნება, პრინციპში, მხოლოდ მოთხოვნილების სახეობაა და არა მისგან განსხვავებული, აქტივობის დამოუკიდებელი საწყისი. ეს ნიშნავს, რომ ნებისყოფის თავისუფლებაზე საუბარი უსაფუძვლოა, ვინაიდან ნება ყოველთვის „საჭიროების“ (დანაკლისის) გამოხატულებაა და, მაშასადამე, აუცილებლობის სფეროშია მოქცეული.</p>
<p> საქართველოში ფსიქოლოგიური აზრის მოკლე ისტორიაც ვერ აუვლის გვერდს შესანიშნავი სწავლულისა და მამულიშვილის ს. დოდაშვილის შემოქმედებას. <strong>სოლომონ დოდაშვილი</strong> (1805-1836) დაიბადა სიღნაღის მაზრის სოფელ მაღაროში, მღვდლის ოჯახში. თბილისის სასულიერო სემინარიაში იგი გამორჩეულ მოსწავლედ ითვლებოდა. ამიტომ მისი დამთავრების შემდეგ, მიტროპოლიტ იოანე ბოდბელის ხელშეწყობით, იგი სწავლის გასაგრძელებლად რუსეთში გაემგზავრა და ჩაირიცხა პეტერბურგის საიმპერატორო უნივერსიტეტის ფილოსოფიურ-იურიდიულ ფაკულტეტზე. 1827 წელს დოდაშვილი წარჩინებით ამთავრებს უნივერსისტეტს და სადოქტორო დისერტაციად წარადგენს ნაშრომს: „ფილოსოფიის კურსი. პირველი ნაწილი. ლოგიკა“. ამ შრომის ღირსებები თავიდანვე ყველასთვის ნათელი იყო. მას ძალიან მაღალი შეფასება მიეცა და იმავე წელს გამოქვეყნდა, რაშიც დოდაშვილს დიდი დახმარება გაუწია ცნობილმა ქართველმა ფილოსოფოსმა და თეოლოგმა, პეტერბურგში გადასახლებული ბატონიშვილების კარის მოძღვარმა, იონა ხელაშვილმა. ამ წიგნის წყალობით დოდაშვილმა ღირსეული ადგილი დაიმკვიდრა ქართული და რუსული ფილოსოფიური და ფსიქოლოგიური აზრის ისტორიაში.</p>
<p> სამშობლოში დაბრუნებული დოდაშვილი მრავალფეროვან სამწერლოჟურნალისტურ, საგანმანათლებლო და სამეცნიერო მოღვაწეობას ეწევა. იგი აქტიურად არის ჩართული საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. 1832 წელს დააპატიმრეს რუსეთის თვითმპყრობელობის წინააღმდეგ მიმართულ შეთქმულებაში მონაწილეობისთვის, რომლის მიზანი საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენა იყო. დოდაშვილს თავდაპირველად ჩამოხრჩობა მიესაჯა, რომელიც შემდგომ ათი წლით გადასახლებით შეუცვალეს. ჭლექით ავადმყოფ დოდაშვილს ვიატკის გუბერნიის კლიმატმა მალე მოუღო ბოლო. იგი იქვე, ვიატკაში დაკრძალეს. 1994 წელს სახელოვანი მამულიშვილის ნეშტი სამშობლოში გადმოასვენეს და მთაწმინდის მიწას მიაბარეს.</p>
<p> თავის „ლოგიკაში“ დოდაშვილი განიხილავს ფილოსოფიის შემადგენლობისა და მეცნიერების მეთოდოლოგიის პრობლემატიკას. ამ კონტექსტში იგი გამოთქვამს მოსაზრებებს, რომლებიც ფსიქოლოგიის, როგორც მეცნიერების დასაბუთებას და მისი კვლევის ხასიათს ეხება. უნდა ითქვას, რომ ლოგიკისთვის ყოველთვის მნიშვნელოვანი იყო მისი გამიჯვნა ფსიქოლოგიისაგან. ფსიქოლოგიზმის საფრთხე აქ საკმაოდ მძაფრად იგრძნობა, ვინაიდან ლოგიკა არის სწავლება აზროვნების წესებისა და კანონების შესახებ. აქედან გამომდინარე, შესწავლის სფერო თითქოს ემთხვევა აზროვნების ფსიქოლოგიას. საჭირო ხდება იმის ჩვენება, რომ ლოგიკა „სწორი“ აზროვნების უცვლელ, მარადიულ და საყოველთაო წესებს ადგენს, ხოლო ფსიქოლოგია ადამიანის აზროვნების ცოცხალ პროცესს შეისწავლის. ფსიქოლოგია არ ახასიათებს აზროვნებას სისწორე-მცდარობის თვალსაზრისით და იკვლევს მას, როგორც ცნობიერების მოვლენას, რეალურ ფსიქიკურ მოქმედებას. აზროვნების ფაქტობრივად მიმდინარე პროცესის კვლევა ემპირიულად შეიძლება, რასაც ვერ ვიტყვით ლოგიკის შესასწავლ პრობლემატიკაზე ანუ იმაზე, როგორ უნდა იაზროვნონ ადამიანებმა. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ რეალური ფსიქიკური ცხოვრება აზროვნებით არ ამოიწურება და აზროვნებაზე არ დაიყვანება.</p>
<p> ამგვარად, ფსიქოლოგია განსხვავდება ლოგიკისაგან. იგი განსხვავდება, აგრეთვე, მეტაფიზიკისაგან (მოძღვრება შემეცნებისა და შესამეცნებლის ზოგად კანონებზე). დოდაშვილი ფიქრობს, რომ ლოგიკა, ფსიქოლოგია და მეტაფიზიკა ე.წ. თეორიული ფილოსოფიის ნაწილებია. გარდა ამისა, გამოიყოფა პრაქტიკული ფილოსოფია (ეთიკა, სამართალი, თეოლოგია) და ესთეტიკა. ფილოსოფიის მთლიანმა სისტემამ, რომლის მხოლოდ პირველი ნაწილია ლოგიკა, უნდა მოიცვას ყველა ეს დისციპლინა. მაშასადამე, ფსიქოლოგია დოდაშვილის მიერ საბუთდება, როგორც ფილოსოფიის ცალკე დარგი, რომელიც ადგენს ადამიანის ფსიქიკური მოქმედების კანონზომიერებებს.</p>
<p> რა აქვთ საერთო ფილოსოფიას და, კერძოდ, ლოგიკას ფსიქოლოგიასთან? როგორც ითქვა, ლოგიკა და ფსიქოლოგია ფილოსოფიის დარგებია. ორივე აზროვნებას შეისწავლის, მაგრამ სხვადასხვა ასპექტით. ამავე დროს, თვით ფილოსოფიის ძირითადი ამოცანა ფორმულიერებულია, როგორც ადამიანის მიერ საკუთარი თავის შემეცნება. „ფილოსოფია ნიშნავს ყურადღება მივაპყროთ თავის თავს, ჩავწვდეთ თავის თავს, რათა გამოვიცნოთ და გავიგოთ თვით ჩვენი თავი და ამ გზით დავადგინოთ სამყარო ჩვენში და ჩვენთან“. მაგრამ „სამყარო ჩვენში“ ფსიქოლოგიის უშუალო კვლევის საგანია. მეტად საყურადღებოა ისიც, რომ „ფილოსოფიაში შემმეცნებელი პირი და შემეცნების უმთავრესი საგანი ადამიანია“. მაშასადამე, სხვა მეცნიერებებისაგან განსხვავებით, შემეცნების ობიექტი და სუბიექტი ფილოსოფიაში ერთმანეთს ემთხვევა: ადამიანი ადამიანს შეისწავლის, ცნობიერება ცნობიერებას, აზროვნება აზროვნებას. გამოდის რომ ფილოსოფია, არსებითად, თვითშემეცნებაა. ალბათ შეიძლება იმაზე მსჯელობა, თუ რამდენად ვრცელდება ეს თეზისი ფილოსოფიის ისეთ შემადგენლებზე, როგორიც მეტაფიზიკა ან, თუნდაც, ესთეტიკაა, მაგრამ ლოგიკისა და ფსიქოლოგიის მიმართ იგი უდავოდ მართებულია (მას შემდეგ, რაც ფსიქოლოგია მეცნიერებათა სისტემაში დამკვიდრდა, მის ერთ-ერთ სპეციფიკურ ნიშნად ითვლება ის, რომ აქ ადამიანის მეცნიერული ცნობიერება გადაიქცევა მის მეცნიერულ თვითცნობიერებად). ასეთ შორს მიმავალ პარალელებსა და განზოგადებებს დოდაშვილი არ აკეთებს, მაგრამ საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ფილოსოფიის მისეული დახასიათება გარკვეული მნიშვნელობით ფსიქოლოგიურ ხასიათს ატარებს; ყოველ შემთხვევაში ფსიქოლოგიას ფილოსოფიური ცოდნის ორგანულ ნაწილად გულისხმობს.</p>
<p> შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ასეთი პოზიცია, ფსიქოლოგიის ისტორიის თვალსაზრისით, არ არის პროგრესული. ფსიქოლოგიის განვითარების მაგისტრალური ხაზი ხომ მისი ფილოსოფიისაგან ემანსიპაციასა და დამოუკიდებელ, პოზიტიურ მეცნიერებად გაფორმებაში მდგომარეობდა. მაგრამ აქ საკითხი სხვაგვარად დგას; მთავარი ის კი არ არის, ფორმალურად დისციპლინათა რომელ ჯგუფს აკუთვნებს ავტორი ფსიქოლოგიას, არამედ ის, თუ როგორ აქვს გააზრებული ამ მეცნიერების მეთოდოლოგიური და მეთოდური სახე.</p>
<p> დოდაშვილი პირდაპირ არ ახსენებს ფსიქოლოგიას, მაგრამ მისი პოზიცია ამ პრინციპულ საკითხებზე გარკვევით იკითხება მსჯელობებში ადამიანის მეცნიერული შესწავლის შესაძლებლობის თაობაზე. იგი წერს: „გვიჩვენეთ თუნდაც ერთი ნაწილი ადამიანის შემადგენლობაში, თუნდაც ერთი მოქმედება ამ მცირე სამყაროში, რომელიც მუდმივ კანონებს არ ექვემდებარებოდეს. მისი შინაგანი იდეალური ცხოვრება თავის თავში და თავის მოვლენებში ისევე, როგორც ორგანული და ცხოველური არსებობაც, არ შეიძლება და არც უნდა იყოს შეუწყობელი, უწესრიგო“. აზრი ნათელია: „შინაგანი იდეალური ცხოვრების“ შემსწავლელი მეცნიერება (ფსიქოლოგია), უნდა ამოდიოდეს იმ მასალიდან, რასაც იგი „თავის მოვლენებში“ ნახულობს და ხელმძღვანელობდეს კვლევის იგივე პრინციპებით, რითაც ბუნების მოვლენების შემსწავლელი სხვა მეცნიერებები. აქ, არსებითად, ის იგულისხმება, რომ მეცნიერული კვლევა დეტერმინიზმის მეთოდოლოგიური პრინციპის საფუძველზე უნდა მიმდინარეობდეს. რაც შეეხება კონკრეტულ მეთოდურ ხერხებს, საფიქრებელია, რომ ისინიც სხვა მეცნიერებათა მსგავსად უნდა იყვნენ შერჩეული. დოდაშვილთან ჩვენ ვერ ვხვდებით პირდაპირ მოწოდებას ფსიქოლოგიისადმი მიმართოს ექსპერიმენტს, როგორც ამას ორი ათეული წლის შემდეგ გააკეთებს მისი გამოჩენილი კოლეგა, ლოგიკოსი ჯ. ს. მილი, მაგრამ ეს აზრი ფაქტობრივად ნაგულისხმევია და რომ დასცლოდა ქართველ სწავლულს, ამას უთუოდ იტყოდა.</p>
<p> დოდაშვილის ლოგიკა, როგორც ითქვა, მხოლოდ პირველი ნაწილია მის მიერ ჩაფიქრებული იმ ფილოსოფიური სისტემისა, რომელიც ფსიქოლოგიასაც მოიცავს. ეჭვი არ არის, რომ იგი არ შემოიფარგლებოდა ფსიქოლოგიის მეთოდოლოგიური საკითხების გარკვევით და ფსიქოლოგიური ცოდნის სისტემურ დალაგებაზეც იზრუნებდა. თუ გავითვალისწინებთ დოდაშვილის მეცნიერულ კრედოს, მის მსოფლმხედველობრივ პოზიციას, რომელიც გულისხმობს სქოლასტიკური ბორკილებისაგან განთავისუფლებას და გამორიცხავს მეცნიერებაში ყოველივე ზებუნებრივს, საფიქრებელია, რომ მისი ფსიქოლოგია არ იქნებოდა მეტაფიზიკური და მისტიკურ-რელიგიური შინაარსით დატვირთული რაციონალური ფსიქოლოგია [1].</p>
<p> ალბათ ასეთი შინაგანი პოზიციის უქონლობამ არ მისცა საშუალება ქართული ფსიქოლოგიური აზრის მომდევნო თაობის თვალსაჩინო წარმომადგენელს გ. ქიქოძეს (გაბრიელ ეპისკოპოსს), რეალურად განთავისუფლებულიყო ანტონის სკოლის „<em><strong>რაციონალური ფსიქოლოგიის</strong></em>“ გავლენისაგან და თავისი „ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლები“ მთლიანად მეცნიერულ ნიადაგზე დაემკვიდრებინა. ეს ნაშრომი საგანგებო ყურადღებას იმსახურებს თუნდაც იმიტომ, რომ ეს არის ჩვენში შექმნილი ფსიქოლოგიის პირველი სისტემატური კურსი, რომელიც თავისი უდავო ღირსებების გამო კარგა ხანს ასრულებდა სახელმძღვანელოს ფუნქციას რუსეთის იმპერიის სემინარიებში.</p>
<p> <strong>გაბრიელ</strong> (ერისკაცობაში <strong>გერასიმე</strong>) <strong>ქიქოძე</strong> (1825-1896) დაიბადა ოზურგეთის მაზრის სოფელ ბახვში. 1839-1845 წლებში სწავლობდა თბილისის, ფსკოვისა და პეტერბურგის სასულიერო სემინარიებში. 1849 წელს დაამთავრა პეტერბურგის სასულიერო აკადემია. მაგისტრის ხარისხის მქონე ახალგაზრდა ღვთისმეტყველების გარდა საფუძვლიანად დაეუფლა ფილოსოფიას, ისტორიას, მათემატიკას, ფიზიკას. იმავე წელს დაბრუნდა სამშობლოში და დაიწყო სამსახური თბილისის სასულიერო სემინარიაში ინსპექტორად და რექტორის თანაშემწედ. აქვე ფიზიკისა და მათემატიკის პროფესორის რანგში კითხულობდა შესაბამის კურსებს, ხოლო თბილისის კეთილშობილ ქალთა ინსტიტუტში ასწავლიდა საღმრთო რჯულს. დიდი პირადი ტრაგედიის გადატანის მერე (მან მოკლე დროში დაკარგა მეუღლე და ხუთი შვილი), 1856 წელს აღიკვეცა ბერად. 1858 წელს დაინიშნა დავითგარეჯის არქიმანდრიტად, შემდეგ იყო გორისა და 1860 წლიდან იმერეთის ეპისკოპოსი. გაბრიელ ეპისკოპოსი დაკრძალულია გელათის ღვთისმშობლის ეკლესიაში.</p>
<p> გაბრიელ ეპისკოპოსი იყო დიდად პატივცემული სასულიერო და საზოგადო მოღვაწე. მისი თაოსნობით დაარსდა საყოველთაოდ ცნობილი „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება“, გაიხსნა რამდენიმე საერო სკოლა და სასწავლებელი, სასულიერო სემინარია. იგი დღენიადაგ იღწვოდა ქართული ეროვნული ინტერესებისთვის; განსაკუთრებული შემართებით იბრძოდა ქართული ენის შესანარჩუნებლად.</p>
<p> გაბრიელის ქადაგებანი გამოირჩეოდნენ უზადო ფორმით და ღრმა თეოლოგიური და ზნეობრივი შინაარსით. ისინი გამოიცა ქართულად, რუსულად და ინგლისურად, რაც მათ მიმართ უდიდეს ინტერესზე მეტყველებს. მაგრამ, მისი გონების ყველაზე მნიშვნელოვანი ქმნილება უთუოდ „ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლებია“. ეს თხზულება იწერებოდა ავტორის პროფესორობისა და ბერობის პერიოდში. ის გამოქვეყნდა 1858 წელს პეტერბურგში და იყო ერთ-ერთი პირველი სახელმძღვანელო, რომელიც რუსეთის იმპერიის ტერიტორიაზე შეიქმნა. ამ წიგნით დიდი ხნის მანძილზე მიმდინარეობდა ფსიქოლოგიის სწავლება რუსეთის სემინარიებში. ეს რუსულად შექმნილი ნაწარმოები ქართულად მხოლოდ 1993 წელს გამოქვეყნდა.</p>
<p> ქიქოძე მკაფიოდ აყალიბებს თავისი ნაშრომის მთავარ მიზანს - დაიწეროს ისეთი ფსიქოლოგია, რომელიც, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა მსგავსად, დაეფუძნება ცდებისა და დაკვირვების მონაცემებს და, ამდენად, აღარ იქნება დამოკიდებული „უნაყოფო გონებაჭვრეტაზე“. ფსიქოლოგია არის მეცნიერება სულის შესახებ, რომელიც სულიერი მოვლენებისა და ფაქტების სახით არის წარმოდგენილი. შინაგანი დაკვირვების გზით ჩვენ შეგვიძლია მათი შესწავლა ისევე, როგორც გარეგანი დაკვირვებით შევიმეცნებთ ბუნების მოვლენებს. ვინაიდან ჩვენი თვითცნობიერება მუდმივი შინაგანი ცდაა, შესაძლებელია მისი მოქცევა მეცნიერული კვლევის კალაპოტში, სულიერი მოვლენების მიუკერძოებელი აღწერა და ფაქტების ანალიზი. ამგვარად, ფსიქოლოგია გახდება გამართული ცდისეული მეცნიერება.</p>
<p> ავტორის აზრით, ფსიქოლოგია ჯერ არ ასულა ამ დონეზე. ეს მტკიცება ალბათ იმის გამოძახილია, რომ ქიქოძე უფრო მეტად გერმანელ ავტორებს ეყრდნობოდა. გერმანიაში ემპირიული ფსიქოლოგია ჰერბარტის სკოლით იყო წარმოდგენილი, მაგრამ ბევრად უფრო გავრცელებული იყო მეტაფიზიკური ფსიქოლოგია. მას ახლებური სახელწოდება ქ. ვოლფმა მიანიჭა, როცა ერთმანეთს დაუპირისპირა „ემპირიული“ და „რაციონალური“ ფსიქოლოგია შესაბამისი სახელწოდების წიგნებში. ამას დაემატა კანტის გავლენა (იხ. თავი 4.2), რის შედეგადაც ემპირისტულ იდეებს გერმანიაში ნაკლები გასაქანი მიეცა. ფსიქოლოგიის ისტორიის გამარტივებული სქემის მიხდვით, ემპირიული ფსიქოლოგიის ეტაპი მეტაფიზიკური ფსიქოლოგიის ეტაპს მოსდევს. ეს, ცხადია, არ ნიშნავს იმას, რომ ემპირიული ფსიქოლოგია მეჩვიდმეტე საუკუნიდან, ანუ მისი გაფორმებისთანავე ჩაენაცვლა მეტაფიზიკურ ფსიქოლოგიას. „მენტალურ ფილოსოფიაში“, რომლის ფარგლებშიც ვითარდებოდა ფსიქოლოგიური შემეცნება, მეტაფიზიკური ფსიქოლოგია კიდევ დიდ ხანს ინარჩუნებდა პოზიციებს. მეთვრამეტე საუკუნიდან კი მას რაციონალური ფსიქოლოგია დაერქვა.</p>
<p> რაციონალური ფსიქოლოგია განიხილავს უკვდავი სულის მეტაფიზიკურ ბუნებას. იგი მიისწრაფვის გონებაჭვრეტით, ონტოლოგიური და გნოსეოლოგიური თვალსაზრისით სწვდეს სულის არსს, ანუ იმას, თუ როგორია სული თავისთავად და როგორია ის შემეცნებისთვის. ემპირიული ფსიქოლოგია აღწერს დაკვირვებაში მოცემული ცნობიერების რეალურ მოვლენებს, ახდენს ამ მოვლენების კლასიფიკაციას და ადგენს მათ შორის არსებულ კანონზომიერ კავშირებს. დღევანდელი ფსიქოლოგიის სახე უპირატესად ემპირიული ფსიქოლოგიის პრინციპებმა განსაზღვრა. ამდენად, ქიქოძის „ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლები“ მასში დეკლარირებული მიზნებით (ემპირიულ ნიადაგზე დადგომა და მეტაფიზიკური სპეკულაციებისაგან გათავისუფლება) უეჭველად მოექცა ფსიქოლოგიის განვითარების იმ კალაპოტში, რომელმაც მისი შემდგომი პროგრესი უზრუნველყო და დამოუკიდებელ ექსპერიმენტულ მეცნიერებად აქცია. სხვა საკითხია, თუ რამდენად შეძლო ავტორმა რაციონალური ფსიქოლოგიისაგან რეალური გათავისუფლება და ცდისეული ფსიქოლოგიის პრინციპების თანმიმდევრული გატარება.</p>
<p> სულიერი მოვლენების შესწავლას ქიქოძე შეგრძნებების ანალიზით იწყებს. შეგრძნებებში სამი ასპექტი უნდა გამოიყოს: 1. შეგრძნებების გამომწვევი ფიზიკური მოვლენა ანუ გარე მიზეზი; 2. სხეულის ორგანოში, ნერვში და ტვინში მიმდინარე აგზნების ფიზიოლოგიური პროცესი ანუ შთაბეჭდილება და 3. საკუთრივ შეგრძნება, როგორც ფსიქიკური ფენომენი ანუ განცდა. ავტორი დაჟინებით მოითხოვს, არ ავრიოთ ისინი ერთმანეთში და არ დავიყვანოთ ერთმანეთზე. არ შეიძლება შეგრძნების, როგორც ფსიქიკური ფაქტის გაიგივება ფიზიკურ ან ფიზიოლოგიურ მოვლენასთან. წინააღმდეგ შემთხვევაში ფსიქოლოგია ზედმეტი გახდება.</p>
<p> მიუხედავად იმისა, რომ ფიზიოლოგია მაშინ სწრაფად ვითარდებოდა, ცოდნა გრძნობის ორგანოთა მოწყობაზე, სათანადო ცენტრების განლაგებასა და ფუნქციონირების კანონზომიერებებზე ჯერ კიდევ მწირი იყო. ეს ქიქოძის შეხედულებაზეც აისახა (იმის თქმაც საკმარისია, რომ იგი ფრენოლოგიის თვალსაზრისს იზიარებდა). მაგრამ მთავარი მაინც მისი რწმენაა, რომ ფიზიოლოგიისა და ნევროლოგიის სფეროში არსებული ცოდნა, მისი მასშტაბის მიუხედავად, ვერ ნათელყოფს შეგრძნებისა და სხვა გონებრივი თუ სამოძრაო უნარების წარმომავლობას. მათი საწყისი არის „სუბსტანცია, რომელიც ადამიანში ყველაფერს შეიგრძნებს და ამოძრავებს, სრულიად განსხვავებულია ტვინისაგან და საერთოდ ყოველგვარი ორგანიზმისაგან. ეს არის არასხეულებრივი, სულიერი სუბსტანცია, რომლის ძირითად ძალას შეგრძნება შეადგენს. ტვინი კი მხოლოდ უკანასკნელი და, ამავე დროს, ცენტრალური ორგანოა, სადაც თავს იყრის ყველა შთაბეჭდილება, რათა საბოლოოდ აისახოს სხვადასხვაგვარი შეგრძნებების სახით ამ უხილავ სუბსტანციაში“.</p>
<p> ამრიგად, შეგრძნებასა და მოძრაობას, სულიერი სუბსტანციის სახით, აქვს სხეულისაგან, ტვინისაგან დამოუკიდებელი და მისგან განსხვავებული საწყისი, პირველადი წყარო. ქიქოძე ამ საკვანძო დებულების დასაბუთებას ემპირიულად, უპირატესად ფიზიოლოგიაზე დამყარებული არგუმენტებით ცდილობს. იგი ასე მსჯელობს: ტვინი, სხვა ორგანოების მსგავსად, შედგება ატომებისაგან, მატერიალური ნაწილაკებისაგან, რომელთაც ვერ ექნებათ ისეთი გასაოცარი უნარი, როგორიც შეგრძნებაა; ერთნაირი ქიმიური შემადგენლობის მქონე ტვინის ყველა უბანში გრძნობის ორგანოებიდან წამოსული ერთნაირი აგზნების პროცესები მიმდინარეობს. მაგრამ შეუძლებელია მატერიის ორ ერთნაირ ნაწილს ჰქონდეს ესოდენ განსხვავებული შეგრძნება (მაგ., განცდა ფერისა და ბგერისა). თუ ამ შეგრძნებებს მართლაც ტვინი განსაზღვრავს, გამოდის რომ ტვინის ერთი ნაწილი ხედავს, მეორე კი ისმენს. ე.ი. ისმენს და ხედავს არა ერთი არსება, არამედ განსხვავებული არსებანი, რაც უაზრობაა. ეს ვრცელდება მრავალრიცხოვან და მრავალფეროვან მოძრაობებზეც. ამიტომ, სინამდვილეში, შეგრძნებათა და მოძრაობათა მიზეზი არის არა მატერია (ტვინი), არამედ არანივთიერი შემგრძნები და მამოძრავებელი საწყისი, გონიერი, უხილავი სულიერი ძალა, ერთი განუყოფელი არსება, სუბსტანცია, მონადა, რომელიც ერთმანეთს ადარებს სხვადასხვა შეგრძნებებს და თანხმობაში მოჰყავს სხვადასხვა მოძრაობები. ეს „ემპირიული“ არგუმენტაცია დღევანდელი მეცნიერების გადასახედიდან დამაჯერებლად ნამდვილად არ გამოიყურება. თუმცა, მთავარი სხვა რამეა, კერძოდ ის, რომ როგორც არ უნდა გაფართოვდეს ჩვენი ცოდნა ნევროლოგიაში, ფსიქოფიზიოლოგიასა თუ ფსიქოლოგიაში, ის პრინციპულად ვერ მოგვცემს ემპირიულ საბუთებს სულის სუბსტანციური ბუნების ან სხვა მეტაფიზიკური წარმოდგენების დასადასტურებლად. ემპირიულ ფაქტებს ემპირიული სინამდვილის ფარგლებში აქვს ძალა. ავტორი თუ მხოლოდ იმის დამტკიცებას ისურვებდა, რომ შეგრძნება, როგორც ფსიქიკური მოვლენა, არ დაიყვანება ფიზიოლოგიაზე (რაც აბსოლუტურად სწორია), ამისთვის მართლაც საკმარისი იქნებოდა სხეულებრივი და განცდისეული მონაცემების დაპირისპირება. მაგრამ იგი გაცილებით შორს მიდის და ფსიქიკური პროცესების სინამდვილიდან მეტაფიზიკის, უხილავი სულიერი ძალებისა და საწყისების სფეროში გადადის, ანუ ისევ „უნაყოფო გონებაჭვრეტას“ უბრუნდება.</p>
<p> სუბსტანციაზე მსჯელობისას ქიქოძე თავადვე აღნიშნავს ამ ცნების ჰიპოთეტურ და გონებაჭვრეტით ხასიათს. არსებობს მატერიალური მოვლენები, რომლებიც განფენილია, შემოზღუდული, ნაწილებისაგან შემდგარი და უმოქმედო. არსებობს, აგრეთვე, სულიერი მოვლენები: შეგრძნება, აზროვნება, გრძნობა, მოტივი და სხვა. სუბსტანციის ცნება გულისხმობს ისეთი რაიმეს დაშვებას, რომელიც ამ მოვლენების საფუძვლად მდებარეობს, გამოხატავს მათ არსს, აერთიანებს და წარმოშობს მატერიალურ და სულიერ თვისებებსა და ძალებს. შესაბამისად, შეიძლება ვისაუბროთ ორ სუბსტანციაზე - მატერიალურზე და სულიერზე. ეს უკანასკნელი არის არამატერიალური, განუყოფელი, მოქმედი, შემგრძნები, გონიერი. სავსებით შესაძლებელია, მატერიასაც და სულსაც უამრავი სხვა თვისება ჰქონდეს, რომლებსაც ვერასდროს ამოვიცნობთ. ვის ძალუძს ახსნას და გაიგოს სუბსტანციის შინაგანი ყოფიერება, ამბობს ავტორი, და ამით ადასტურებს, რომ აქ არა მხოლოდ ცდისეული მეთოდი, არამედ გონებაჭვრეტაც უძლურია. მით უფრო ეს ითქმის სულის უკვდავების შესახებ. ქიქოძე საგანგებოდ ჩერდება ამ საკითხზე, თუმცა აღიარებს, რომ უკვდავება არ განეკუთვნება სულის იმ თვისებებს, რომლებიც ცდისა და დაკვირვების გზით შეისწავლება. და მაინც, იგი თვლის, რომ სწორედ ცდისეულ ფსიქოლოგიას შეუძლია მოგვაწოდოს საბუთები იმისთვის, რათა ვირწმუნოთ სულის უკვდავების ჭეშმარიტება. ასეთია დებულებები სულის სუბსტანციურობისა და მისი განუწყვეტელი სრულქმნის შესახებ.</p>
<p> სულის სუბსტანციურობიდან გამომდინარე, მისი სიკვდილი ორი მნიშვნელობით შეიძლება იქნეს გაგებული: ის ან სხეულის მსგავსად უნდა დაიშალოს შემადგენელ ნაწილებად, ან მოისპოს სხვა სუბსტანციის ზემოქმედებით. სული მარტივი სუბსტანციაა. მატერიალურისაგან განსხვავებით, მას არ გააჩნია ნაწილები, ელემენტები, რომლებადაც ის დაიშლებოდა. რაც შეეხება სიკვდილის მეორე სახეს - მოსპობას, ის არა მარტო სულისთვის, მატერიისთვისაც უცხოა. ბუნებაში არაფერი ისპობა და არც ერთიდან მეორე სახის არსებობაში გადადის. სულზე, რომელსაც მატერიალურ-ატომარული შემადგენლობა არა აქვს, სხვა სტიქიები (სუბსტანციები) ზემოქმედებას ვერ მოახდენენ და, მაშასადამე, ვერც მოსპობენ. ეს ძალუძს მხოლოდ ღმერთს, რომელიც, ცხადია, ამას არ გააკეთებს.</p>
<p> სულის განუწყვეტელი სრულყოფის არგუმენტი გულისხმობს იმას, რომ სული გახსნილია მუდმივი შემეცნებისთვის, მისი „უნარები და ძალები კი შეიცავენ მარადიული ყოფნისა და მოღვაწეობის შესაძლებლობას და საწინდარს“. ის ფაქტი, რომ ზოგი ფსიქიკური უნარი მოხუცებულობისას სუსტება, ქიქოძის აზრით, ამ არგუმენტს არ არღვევს. ეს დასუსტება ფსიქიკურ უნარებთან მჭიდროდ დაკავშირებული სხეულებრივი ფუნქციების ცვეთის შედეგია; ის არ გამოხატავს საკუთრივ სულიერი უნარების შინაგან ბუნებას, რაც მათ უსასრულო სრულყოფაში მდგომარეობს. თუმცა, როგორია სინამდვილეში მათი საკუთარი ბუნება, თუნდაც განვითარების უწყვეტობის კუთხით, მკითხველისთვის საიდუმლოდ რჩება, ვინაიდან სხეულებრივი სუბსტრატის გარეშე ფსიქიკური უნარ-თვისებების განვითარება არავის უნახავს. თანამედროვე ფსიქოლოგია იმასაც იტყოდა, რომ ფსიქიკური დისპოზიციების, მაგალითად ინტელექტის არსებობის ფაქტი იმაზე მიუთითებს, რომ ზოგიერთი ფსიქიკური უნარის განვითარების დონე ნამდვილად ზღვარდებულია.</p>
<p> სულის უკვდავების ყველაზე ძლიერ საბუთად ქიქოძეს ე.წ. ზნეობრივი საბუთი მიაჩნია. წინა საბუთის მსგავსად, ისიც, არსებითად, ვოლფის რაციონალური ფსიქოლოგიიდან არის ნასესხები. მის მიხედვით, არსებობს აშკარა შეუსატყვისობა ადამიანის ამქვეყნიური ცხოვრების გამოვლინებასა და უცვლელი ღვთიური სიმართლის ზნეობრივ კანონს შორის. სიკეთე, უმეტესწილად, ვერ იმკის ჯილდოს, ხოლო ბოროტება - სასჯელს. ეს მდგომარეობა არაბუნებრივია და დროებითი. ამიტომ აუცილებლად უნდა დადგეს უპირობო ზნეობრივი სიმართლის დამკვიდრების დრო, დრო იმისა, როდესაც შემოქმედი გაასწორებს ამქვეყნიურობის ზნეობრივ შეუსაბამობებს „მომავალი ჯეროვანი ზღვევით“. ამქვეყნიური ცხოვრება მხოლოდ მომზადებაა დამსახურების შესატყვისი მარადიული ცხოვრებისთვის. უკვდავი სული ან ჯილდოვდება ან ისჯება. „ეს მაღალი აზრი, გამოცხადება რომ შთაგვაგონებს, საოცრად შეესატყვისება იმ შედეგებს, რომელსაც ფსიქოლოგი აღწევს სულის ბუნებასა და თვისებებზე დაკვირვებისა და შესწავლის გზით“.</p>
<p> ამ სათუო მტკიცებით სრულდება ქიქოძის „ცდისეული ფსიქოლოგის საფუძვლები“ და მასში კარგად ჩანს ავტორის პოზიციის თავისებურება. იგი ვერც ობიექტური მეცნიერული კვლევის პრინციპებზე ამბობს უარს და ვერც რწმენის დოგმატებზე. სულის უკვდავების დასაბუთება ვერ დაეფუძნება ცდისეული ფსიქოლოგიის ფაქტებს, ვინაიდან ფსიქიკურ სინამდვილეზე დაკვირვების მონაცემებში ამდაგვარი არაფერი ჩანს. ძნელი შესამჩნევი არ უნდა იყოს, რომ ყოველივე ეს ეწინააღმდეგება დასაწყისში დეკლარირებულ პრინციპს - შეიქმნას ფსიქოლოგია მხოლოდ ცდისეული მეთოდისა და მეცნიერული მონაცემების საფუძველზე.</p>
<p> დავუბრუნდეთ სულის სუბსტანციურობის თეზისს. მატერიალურ სუბსტანციასთან ერთად სულიერი სუბსტანციის დაშვება დუალისტურ თვალსაზრისზე დადგომას ნიშნავს. ეს კი უთუოდ აჩენს ამ სუბსტანციათა ურთიერთმიმართების, ანუ ფსიქოფიზიკურ პრობლემას. ფსიქოლოგიის ისტორია აჩვენებს, რომ ეს მუდმივი პრობლემაა. ქიქოძე თავს არიდებს მასზე მსჯელობას მთელ ფილოსოფიურ კონტექსტში, როგორც ეს დეკარტეს, სპინოზას, ლაიბნიცის და სხვათა სისტემებშია მოცემული. იგი ცდილობს მის მაქსიმალურ „გაემპირიულებას“ ანუ სხეულებრივი, ორგანიზმული და ფსიქიკური, ცნობიერი პროცესების ურთიერთმიმართების (ე.ი. ფსიქოფიზიოლოგიური პრობლემის) ჭრილში განხილვას. ამ პრობლემას ავტორი კარგად ხედავს. მისი გადაწყვეტის არსებითად ორი ვარიანტიდან - პარალელისტური და ურთიერთზემოქმედების თეორიებიდან - იგი ამ უკანასკნელს ემხრობა. „სულსა და ორგანიზმს შორის ურთიერთდამოკიდებულების არსი ისაა, რომ სული და სხეული არა მხოლოდ თანაარსებობენ, არამედ ურთიერთს განაპირობებენ. სულისა და სხეულის განვითარება, სრულყოფა და საერთოდ, მთელი ცხოვრება მიმდინარეობს არა მხოლოდ პარალელურად, არამედ უწყვეტი ურთიერთზეგავლენით და ისე მჭიდროდ, რომ ისინი ქმნიან არა ორ, არამედ ერთ არსებას - ადამიანს“.</p>
<p> ქიქოძეს მრავალი ფაქტი მოჰყავს, რითაც ადასტურებს, რომ ორგანიზმული პროცესები ფსიქიკურ პროცესებზე მოქმედებენ და პირიქით. ავტორი იყენებს იმდროინდელი ფიზიოლოგიის მასალას და სპეციალურად განიხილავს ნერვული, სისხლის მიმოქცევის, საჭმლის მონელების, გამოყოფის, სუნთქვისა თუ სხვა სისტემების ფუნქციონირებას იმ კუთხით, თუ რა გავლენას ახდენს ეს შეგრძნებაზე, მეხსიერებაზე, აზროვნებაზე, ემოციებზე, მთლიანად სულის თვითგრძნობაზე და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე. ასევე არსებობს უკუზემოქმედების დამამტკიცებელი მონაცემები, გრძნობების მიერ სხვადასხვა ორგანულ სისტემებში გამოწვეულ ცვლილებათა შესახებ. გრძნობების ნიშნის მიხედვით ისინი შეიძლება ან დადებითად აისახონ ფიზიოლოგიურ ფუნქციონირებაზე ან უარყოფითად, და გახდნენ ავადმყოფობის ან განკურნების საფუძველი. ქიქოძე თვითრეგულაციის ფსიქოლოგიურ მექანიზმზეც მიანიშნებს და ამტკიცებს, რომ ნებისყოფას შეუძლია შეამციროს ან სრულიადაც მოსპოს ორგანული გავლენები სულზე (თანამედროვე ფსიქოსომატური მედიცინის მონაპოვართა გადასახედიდან ეს მოსაზრებები საინტერესოდ და აქტუალურად გამოიყურება).</p>
<p> ეს ყოველივე საქმის ფაქტობრივი მხარეა, სადაც ცდისეული ფსიქოლოგიის ავტორი მართლაც მოწოდების სიმაღლეზე დგას. მაგრამ ფაქტების მიღმა ფუნდამენტური თეორიული პრობლემაა, რომლის სიმძიმეს იგი სავსებით აცნობიერებს. ნურავინ იფიქრებსო, ამბობს იგი, რომ ეს პრობლემა ცდისეული მონაცემებით გადაწყდება, ან უფრო მეტიც, რომ ის საერთოდ გადაწყვეტადია. როგორ შეუძლია აგზნების ფიზიოლოგიურ პროცესს გახდეს შეგრძნების განცდის მიზეზი ან როგორ იწვევს სულის ნება იმ ცვლილებას ნერვში, რომელიც სხეულს ამოძრავებს; ეს ყოველთვის დარჩება ბუნების გამოუცნობ საიდუმლოებად. ზოგჯერ უკეთესია, შენიშნავს იგი, პატიოსნად ვაღიაროთ საკითხის გადაჭრის შეუძლებლობა, ვიდრე ისეთნაირად გადავჭრათ, რომ დავუპირისპირდეთ სხვა აღიარებულ ჭეშმარიტებებს.</p>
<p> ახლა გადავინაცვლოთ იმაზე, რაც ნამდვილად უნდა იყოს ე.წ. ცდისეული ფსიქოლოგიის შინაარსი. მხედველობაში გვაქვს ცოცხალი ორგანიზმის ემპირიულად მოცემული შინაგანი სამყაროს დახასიათება მისი შემადგენლობისა და იქ მოქმედ კანონზომიერებათა გამოვლენის თვალსაზრისით. სწორედ ცოცხალი არსება და არა ადამიანი, ვინაიდან ეს გამოხატავს ცდისეული ფსიქოლოგიის ავტორის პრინციპულ პოზიციას, რომ სული აქვთ ცხოველებსაც. მათ აქვთ მრავალი შეგრძნება, მეხსიერება, ერთგვარი გაგების უნარი, გრძნობები და ა.შ. როგორც ემპირიული ფსიქოლოგი, ქიქოძე ამას ადასტურებს. განსხვავებას ადამიანსა და ცხოველს შორის იგი იმაში ხედავს, რომ ცხოველების სულიერი უნარები უფრო მარტივია, ვიდრე ადამიანებისა. ადამიანი განსაკუთრებული არსებაა, რაც მისი რწმენით, სამყაროს შემოქმედთან ზიარებით არის გაპირობებული. თეოლოგიური თვალსაზრისით ეს უკანასკნელი ნიშანი უდავოა, მაგრამ თანმიმდევრული ცდისეული ფსიქოლოგია აქაც ემპირიულ ნიშნებს უნდა ეძებდეს, მით უფრო რომ მათი გამოვლენა სავსებით შესაძლებელია.</p>
<p> ფსიქიკურ პროცესებს, ან, როგორც თვითონ უწოდებს, სულიერ ძალებს, უნარებს, ქიქოძე ორ ჯგუფად ყოფს, სენია შემეცნებითი და სურვილისეული, ანუ მოქმედებისეული უნარები. ამ უკანასკნელში ემოციური და მოტივაციური პროცესები ერთიანდება. პირველში შედის შეგრძნება, ყურადღება, მეხსიერება, წარმოსახვა, აზროვნება. სულიერი უნარები არ უნდა დაიყოს მაღალ და დაბალ უნარებად, ვინაიდან მათ შორის იმდენად მჭიდრო კავშირია, რომ ისინი განუყოფლად და ერთდროულად მოქმედებენ. რომელი უნარიც არ უნდა ამოიღო ამ ერთიანობიდან, ნორმალური ფსიქიკური ფუნქციონირება დაირღვევა, ამიტომ ვერც ერთს ვერ უწოდებ დაბალს.</p>
<p> ეს არ ნიშნავს, რომ ფსიქიკური უნარების ამ რიგში არ შეიძლება გამოიყოს გენეტიკურად პირველადი და ძირითადი უნარი, რომელიც ყველა დანარჩენთა საფუძველს და ჩანასახს წარმოადგენს. ესაა შეგრძნება. „შეგრძნების ძალა ძირითადი უნარია იმის გამო, რომ მისგან, როგორც თავისი წყაროსაგან, გამომდინარეობენ ადამიანის სულის დანარჩენი უნარები“. ცხადია რომ ეს არის ემპირიული ფსიქოლოგიისთვის ესოდენ დამახასიათებელი სენსუალისტური თეზისი. შეგრძნების პროცესში სული თავისუფალი არ არის, ვინაიდან ის თავისდაუნებურად შეიგრძნობს იმას, რასაც გრძნობის ორგანოები აწვდიან. მას არ შეუძლია არ დაინახოს, არ გაიგონოს და ა.შ. სულის თავისუფალი მოქმედების პირველი მომენტი ყურადღების ფუნქციონირების შედეგად წარმოიქმნება. სწორედ ყურადღება განაპირობებს, რომ სული მასში წარმოქმნილი მრავალი შეგრძნებიდან ერთერთზე ჩერდება: შეხედვა, ყურის მიგდება, დაყნოსვა ყურადღების მოქმედების გამოვლინებებია. ყურადღება სულის ძალაა, რომლის გარეშე საერთოდ არავითარი შემეცნება არ შეიძლება. არ შეიძლება ვიცოდეთ ის, რისთვისაც ყურადღება არ მიგვიქცევია. ყურადღებით შეპირობებული შეგრძნებები გვაძლევენ მარტივ იდეებს ან წარმოდგენებს. ყურადღების საშუალებით ადამიანები მათ ამჩნევენ, ერთმანეთს ადარებენ და ამით ცოდნის მასალად აქცევენ. ჩვენს წარმოდგენებს ჯერ კიდევ არ შეიძლება ეწოდოს „ცოდნა“ ზუსტი მნიშვნელობით. ეს წარმოდგენები საგნების მხოლოდ თვალსაჩინო თვისებებს შეიცავენ და, როგორც შთაბეჭდილებებისა და შეგრძნებების უშუალო შედეგი, ხშირად მცდარი, არასრული და არასაკმარისი არიან. ყველა წარმოდგენა ინახება მეხსიერებაში და მეხსიერებისავე საშუალებით წარსდგება ცნობიერების წინაშე ნამდვილი, ჭეშმარიტი, ზოგადი და ახალი ცოდნის მისაღებად.</p>
<p> ასეთი ცოდნის მოსაპოვებლად შემეცნების პროცესში აზროვნების უნარი უნდა ჩაერთოს. განსჯა, მსჯელობა უშუალოდ ემსახურება „წარმოდგენითი ცოდნის“ ხარვეზების აღმოფხვრას. მაგალითად, მარტივი წარმოდგენა მაგნიტის შესახებ არის მაგნიტისაგან ჩვენს მიერ მიღებული შთაბეჭდილებების აღდგენა, განსაკუთრებით მისი თვისებისა - მიიზიდოს რკინა. მაგრამ, ეს წარმოდგენა ჯერ კიდევ ვერ ჩაითვლება მაგნიტის ცოდნად. ასეთი ცოდნა იქნება ნათელი, გარკვეული და თანმიმდევრული წესრიგის მქონე ცნობიერება ანუ, არსებითად, მსჯელობა მაგნიტის თვისებათა შესახებ. წარმოდგენა ერთგვარად შეიცავს ასეთ ცოდნას, მაგრამ არა ისე ნათლად და გარკვეულად, როგორც მსჯელობა. გონებას მეტის ცხადყოფა შეუძლია. მას, დასკვნის უნარის გამოყენებით, შეუძლია მსჯელობებიდან გამოიყვანოს მათში ფარული სახით მოცემული ახალი მსჯელობები და, ამ გზით, ფაქტობრივად ახალი ცოდნის წყარო გახდეს. ნამდვილი, მეცნიერული ცოდნა მკაცრი გაგებით, ამ უნარის გამოყენებით მიიღწევა.</p>
<p> ამგვარად, აზროვნება მოიცავს განსჯის (მსჯელობის) და დასკვნის (გონების) უნარებს. პირველი ემსახურება წარმოდგენაში მოცემული ბუნდოვანი ცოდნის ნათელყოფას, ხოლო მეორე - მსჯელობებიდან ახალი ცოდნის წარმოებას. მაგრამ, თუ ჩავუკვირდებით, ვნახავთ, რომ ავტორი განსჯას სხვა ფუნქციასაც მიაწერს. ეს არის თვით წარმოდგენის, როგორც საგნისა თუ მოვლენის მთლიანი ხატის შექმნის ფუნქცია. საგნიდან მიღებულ სხვადასხვა შეგრძნებებს ესაჭიროება ერთმანეთთან შესაბამისობაში მოყვანა და საგნის წარმოდგენად გამთლიანება. „ცალკეული, განსხვავებულ გრძნობათა გზით მიღებული შეგრძნებები ჩვენ სულში ერთიანდებიან და ქმნიან ერთ მწყობრ მთელს ისე, რომ საბოლოო წარმოდგენა ყველა გრძნობად საგანზე იქმნება ყველა გრძნობის შთაბეჭდილებათა შეჯერების შედეგად“. ქიქოძე ამტკიცებს, რომ ამას განსჯა აკეთებს, რაც გამოკვეთილად ელემენტარისტული თვალსაზრისია. ეს თვალსაზრისი შორს დგას თანამედროვე მეცნიერების მიერ გაზიარებული მთლიანობის ფსიქოლოგიის შეხედულებისაგან, რომლის თანახმად აღქმის ხატი (ან „წარმოდგენა“, ქიქოძის მიხედვით) არ წარმოქმნება შეგრძნებების (ელემენტების) საგანგებო გაერთიანების გზით; მთლიანობა აღქმის პირველადი და ძირეული თვისებაა. სამაგიეროდ, ქიქოძის პოზიცია სავსებით ტიპურია ემპირიული ფსიქოლოგიისთვის.</p>
<p> ქიქოძე აღქმის ცნებას არ ფლობს და აღქმის ფსიქიკურ პროცესზე არ ლაპარაკობს. ადრინდელისაგან განსხვავებით, გვიანდელ ემპირიულ ფსიქოლოგიაში შეგრძნება და აღქმა საკმაოდ მკაფიოდ იყო გაყოფილი. ეს უკანასკნელი საგნის თვალსაჩინო მოცემულობაა, რომელიც ამ საგნის ცალკეული თვისებების შეგრძნებათა ჯამის სახით გვეძლევა. ემპირიული ფსიქოლოგიის ყველაზე ძლიერ განშტოებაში, ასოციაციონიზმში ამ გაერთიანების მექანიზმად ასოციაცია, კერძოდ კი ერთდროული (სიმულტანური) ასოციაცია მოიაზრებოდა.</p>
<p> ასოციაციის შესახებ ქიქოძეც საუბრობს, მაგრამ არა აღქმის, არამედ, ფაქტობრივად, მეხსიერების პროცესთან მიმართებაში. სულიერი შინაარსები ერთმანეთთან დაკავშირებულ სისტემას ქმნიან ისე, რომ „გარკვეული წარმოდგენები მეხსიერებიდან სხვა წარმოდგენებს გამოიხმობენ, გარკვეული აზრები და ამბები გვაგონებენ სხვა აზრებსა და ამბებს, გარკვეული პიროვნების თუ ადგილთა ხილვა აღძრავს სხვა პიროვნებისა და ადგილთა ხატებს“. ამას ეწოდება იდეათა კავშირი ან ასოციაცია. მაშასადამე, ასოციაციაზე მსჯელობისას ქიქოძეს მხოლოდ მისი ე.წ. თანმიმდევრული (სუქცესიური) სახეობა აქვს მხედველობაში. ეს ასოციაცია შეიძლება იყოს ბუნებრივი და შემთხვევითი. ბუნებრივია, როდესაც წარმოდგენა საგანზე აღმოაცენებს წარმოდგენებს ამ საგნის თვისებებსა და ნიშნებზე დამყარებით: ზამთარი თოვლს და სიცივეს მოგვაგონებს, ნაცნობი - მის ხასიათს, მუსიკალური ნაწარმოების ფრაგმენტი - მთელ ნაწარმოებს ან მის ავტორს, სახლი - მის მაცხოვრებლებს და ა.შ. შემთხვევითი ასოციაცია წარმოიქმნება შემთხვევითი მიზეზებით და არ გამომდინარეობს მოვლენათა შინაგანი, კანონზომიერი მიმართებებიდან. ამგვარი ასოციაციები ინდივიდუალური ხასიათისაა და დამოკიდებულია ადამიანის აღზრდაზე, საქმიანობაზე, ცხოვრების წესზე და ა.შ. ისინი საფუძვლად ედება სიზმრების, სხვადასხვა ჩვეულებების, სიმპათია-ანტიპათიის, დამოკიდებულებების, მცდარი შეხედულებებისა და ცრურწმენების დიდ ნაწილს. რატომ აქვთ, მაგალითად, ზოგიერთ ადამიანებს გამორჩეული უბედური დღეები და რიცხვები? იმიტომ, რომ ისინი ოდესღაც მომხდარ წარუმატებლობას დაუკავშირდნენ.</p>
<p> როგორც ცნობილია, ლოკი ასოციაციად მხოლოდ ასეთ არასასურველ კავშირებს მიიჩნევდა. შემდგომში ასოციაციის ცნების შინაარსი გაცილებით გაფართოვდა და მთელი ფსიქიკური ცხოვრების მთავარი შემაკავშირებელი მექანიზმის სახე მიიღო. ქიქოძის ემპირიულ ფსიქოლოგიას ნამდვილად ვერ ვუწოდებთ ასოციაციურს. ასოციაციებზე მსჯელობას ბევრი ადგილი არ ეთმობა და ის განიხილება ფსიქიკის მუშაობის ერთ-ერთ კერძო და შეზღუდული მნიშვნელობის მომენტად. ავტორი სულ არ ახსენებს ე.წ. ასოციაციის კანონებს, რომელთა შესახებ მუდმივად საუბრობდნენ ჯერ კიდევ არისტოტელეს დროიდან. მათში მოცემულია ასოციაციის განმსაზღვრელი ფაქტორები და პირობები, რომლებიც ერთნაირად ეხება როგორც ბუნებრივ, ისე შემთხვევით ასოციაციებს. ქიქოძის ფსიქოლოგიის არაასოციაციური ხასიათი აიხსნება მისი საერთო ორიენტაციით გერმანულ მეცნიერებაზე (ასოციაციური ფსიქოლოგია უპირატესად ბრიტანეთში ვითარდებოდა). თუმცა ასოციაციონიზმის, როგორც ემპირიული ფსიქოლოგიის განშტოების ზოგადი ნიშნები, კერძოდ, სენსუალიზმი და ელემენტარიზმი, ქიქოძის ცდისეული ფსიქოლოგიისთვისაც არის დამახასიათებელი.</p>
<p> ქიქოძის ფსიქოლოგიურ შეხედულებათა ემპირისტულმა ხასიათმა მკაფიოდ იჩინა თავი მის პოზიციაში თანდაყოლილ იდეებთან დაკავშირებით. ეს საკითხი, როგორც ცნობილია, ერთ-ერთი საკვანძოა ემპირიზმისა და რაციონალიზმის დაპირისპირებაში. ქიქოძე კატეგორიულად უარყოფს რაიმე თანდაყოლილი, „მზა ცოდნის“ ან იდეის არსებობას. ადამიანი მთელ თავის ცოდნას იძენს ან ცდის საშუალებით, ანდა „განაზრებით“. თვით ღმერთის იდეაც კი (იმ ერთადერთისა, ვისაც შეეძლო თავიდანვე ჩაედო ადამიანის სულში იდეები) არ არის მოცემული თანდაყოლილი ცნების სახით, ანუ ისე, როგორც იგი ამჟამად არსებობს ჩვენს გონებაში. ეს ცნება უნდა გამომუშავდეს მსჯელობებისა და დასკვნების რიგის შედეგად. თანდაყოლილად კი შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ მიდრეკილება, „სულის აუცილებელი მოთხოვნა“ აღიაროს ღმერთი პირველივე შესაძლებლობისთანავე. იგი თანდაყოლილია ისე, როგორც ადამიანის სულიერი უნარები, მაგალითად, უნარი აზროვნებისა, რომელიც პოტენციურად აქვს ბავშვს დაბადებიდანვე. ეს უნარები განვითარების კვალდაკვალ მტკიცდება და სხვადასხვა ცოდნით მდიდრდება.</p>
<p> შეძენილია არა მხოლოდ ცოდნა, არამედ ადამიანის ხასიათიც. ამ ცნებაში ავტორი გულისხმობს „ადამიანის საქმიანობის იმ მუდმივ და საერთო სახეს, რომელიც ყოველთვის ყველა სულიერ ძალთა ერთგვაროვანი განწყობის შედეგია და ამდენად, გამოხატავს სულის შინაგან არსს, ე.ი. მის გონებრივ და ზნეობრივ თავისებურებებს ... შეიძლება ითქვას - ადამიანის ხასიათი, ეს თვით მთლიანად ადამიანია“. ხასიათი არ არის დაბადებიდან მოცემული. მისი ფორმირება გარე პირობების უშუალო ზეგავლენით მიმდინარეობს (რელიგიური, ზნეობრივ-პოლიტიკური გარემო, გეოგრაფიულ-კლიმატური პირობები და სხვა). სამაგიეროდ, არსებითად თანშობილად უნდა ჩაითვალოს ტემპერამენტი, როგორც ადამიანის ბუნებრივი მიდრეკილება გამოავლინოს ამა თუ იმ სახის გრძნობები და აქტიურობის გარკვეული დონე. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ყოველივე სავსებით დამაჯერებლად გამოიყურება დღევანდელი ფსიქოლოგიის გადასახედიდანაც.</p>
<p> ქიქოძის ფსიქოლოგია ცნობიერების ფსიქოლოგიაა. მისთვის ცნებები „სული“ და „ცნობიერება“, არსებითად, სინონიმურია. თუ სულიერი (ფსიქიკური) მოვლენა სახეზეა, ეს ნიშნავს რომ ის ცნობიერია, ანუ სუბიექტს აქვს მის შესახებ ცნობა, „შინაგანი გრძნობა“. ცნობიერება არის უნარი, რომელიც თან ახლავს ყველა სულიერ მოქმედებას: იგი შემადგენელ ნაწილად შედის ყველა სხვა უნარში. როცა ეს უნარი ჩართულია შეგრძნებაში, ჩვენ საგნობრივ ვითარებას ვაცნობიერებთ. მაგრამ, ამავე დროს, ეს შეგრძნება ჩვენს თავზე მიგვითითებს - ეს ჩემი შეგრძნებაა. იგივე ითქმის აზროვნებაზე; კიდევ უფრო მეტად ისეთ სულიერ მოვლენებზე, როგორიცაა გრძნობები, სურვილები, ვნებები, რომელთა საგანი არის ჩვენი საკუთარი ყოფიერება, ჩვენი მე. აქედან შეიძლება ითქვას, რომ ცნობიერება თვითცნობიერების წყაროა. მაგრამ თვითცნობიერება, ქიქოძის გაგებით, უბრალოდ თავის თავზე მიმართული ცნობიერება კი არ არის, არამედ აზრია საკუთარი თავის, საკუთარი ყოფიერების შესახებ. აქედან გამომდინარე, მცირეწლოვან ბავშვს აქვს ცნობიერება, რამდენადაც აქვს შეგრძნებები, მაგრამ არა აქვს თვითცნობიერება, რამდენადაც მისთვის ჯერ კიდევ უცხოა წარმოდგენა, მსჯელობა და ცნება. იგივე ითქმის ცხოველზეც. ამრიგად, თვითცნობიერება, როგორც წარმოდგენა ან აზრი საკუთარი თავის შესახებ, გარკვეულად უახლოვდება დღევანდელ ფსიქოლოგიაში ფართოდ მიღებულ „მე-კონცეფციის“ ცნებას.</p>
<p> ბუნებრივია, რომ ქიქოძის ცდისეულ ფსიქოლოგიაში ვერ მოინახებოდა ადგილი არაცნობიერი ფსიქიკურის ცნებისთვის. ფსიქოლოგიის რომელი ვერსიაც არ უნდა ავიღოთ, რაციონალური თუ ემპირიული, XIX საუკუნის მიწურულამდე თითქმის მთლიანად ცნობიერების ფსიქოლოგია იყო. ქიქოძე რამდენიმე ადგილას ხმარობს ტერმინს „არაცნობიერი“, როგორც მექანიკურის ან ფიზიოლოგიურის სინონიმს. საგანგებოდაა გაანალიზებული გერმანელი ავტორის, კლენკეს „არაცნობიერი აზროვნების“ ცნება და ნაჩვენებია, რომ აქ საქმე გვაქვს ორგანიზმულ პროცესთან, „ფიზიოლოგიურ ფაქტთან“, რომელიც შეიძლება აისახოს ბუნდოვანი შეგრძნების სახით. მაგრამ აზროვნება ვითარების გარკვევით შეცნობას გულისხმობს. იმაზე, რასაც სული არ სცნობს, რაც მისი საგანგებო ყურადღების საგანი არ არის, ის არც აზროვნებს. ცნობიერება აზროვნებაა, აზროვნება კი ცნობიერება. მაშასადამე, გამოთქმა „არაცნობიერი აზროვნება“ შეიცავს წინააღმდეგობას ტერმინებს შორის, დაასკვნის ქიქოძე.</p>
<p> აზროვნების პირველივე ექსპერიმენტულმა კვლევებმა აჩვენა, რომ ის გაჯერებულია არაცნობიერი პროცესებით და შინაარსებით (ვიურცბურგის სკოლა). თანამედროვე კოგნიტური ფსიქოლოგიის მონაცემები ადასტურებს, რომ კოგნიტურ ფუნქციონირებაში ინფორმაციის არაცნობიერ გადამუშავებას უმნიშვნელოვანესი როლი ენიჭება. ფსიქოანალიზის გავლენით არაცნობიერი მოტივაციის მრავალი გამოვლინება იქნა შესწავლილი. ქცევის საერთო რეგულაციაში არაცნობიერი განწყობის გადამწყვეტი მნიშვნელობის შესახებ არაერთი მონაცემი მოეპოვება უზნაძის ფსიქოლოგიურ სკოლას. ქიქოძის დროს ეს ყველაფერი ცნობილი არ იყო. ამიტომ მის მიერ ქცევისა და მოტივაციის პრობლემატიკის განხილვა, ბუნებრივია, მთლიანად ცნობიერების ფსიქოლოგიის ჩარჩოებშია მოქცეული.</p>
<p> დაბოლოს, შევეხოთ ქიქოძის შეხედულებას ნებისყოფასა და მის თავისუფლებაზე, სადაც განსაკუთრებით იკვეთება ემპირიული და რაციონალური ფსიქოლოგიის შეუთავსებლობა. ავტორის თქმით, ნების თავისუფლების საკითხი არსებითად ფილოსოფიური, მატაფიზიკური საკითხია. მიუხედავად ამისა, იგი მაინც აპირებს მის გადაწყვეტას თავისი „ფსიქოლოგიის საფუძვლების“ შესატყვისად, ანუ ცდისეულად და ემპირიულად, და ამისთვის ნებელობის ფსიქოლოგიას მიმართავს.</p>
<p> საკითხი ასეა ფორმულირებული: „თავისუფალია თუ არა ნება თავის მოქმედებებში, ე.ი. თავისუფლად, იძულების გარეშე გადაწყვეტს თუ არა იმოქმედოს ასე და არა სხვაგვარად, თუ ნებამ ყოველთვის აუცილებლობით უნდა ისურვოს და იმოქმედოს ასე და არა სხვაგვარად“. მაგრამ რა არის ნება (ნებისყოფა), როგორც რეალური სულიერი უნარი (ფსიქიკური პროცესი)? ამას ავტორი წიგნის დასაწყისშივე განმარტავს, როცა ახასიათებს ე.წ. მოქმედებისეულ უნარებს თუ ძალებს. მოკლე და მკაფიო ფორმულირებათა სახით წარმოდგენილია ამ ძალების ფენომენოლოგიური სურათი. ყველაფერი იწყება გასაჭირის (იმავე მოთხოვნილების) გაჩენით. უნდა არსებობდეს მოქმედების რეალური საჭიროება, ადამიანს რაიმე უნდა დააკლდეს, რომ იგი საერთოდ მოქმედებისკენ წარიმართოს. ამ ობიექტური გასაჭირის შესახებ მას ატყობინებს სპეციალური განცდა, უსიამოვნო გრძნობა მოუსვენრობისა, რომელიც თავის თავში შეიცავს დანაკლისის აღმოფხვრის ტენდენციას. შემდეგ საფეხურზე ხდება სულის შემეცნებითი უნარების მობილიზაცია გასაჭირისაგან თავის დასაღწევი რესურსების გამოსავლენად (რომელი საგანი, რა მოცულობით შეავსებს დანაკლისს, რა საშუალებებით უნდა იქნეს ის მოპოვებული). სულის ყველა უნარის მიმართულობას გასაჭირისკენ ქიქოძე სურვილს უწოდებს, ხოლო მის ყველაზე ძლიერ გამოვლინებას - ვნებას. ამ პროცესის ბოლო საფეხური ნება ანუ ნდომაა. აქ მიიღება გადაწყვეტილება, ჩნდება განზრახვა შესრულდეს შესაბამისი მოქმედება. ნება, ფაქტობრივად, გადაწყვეტილებაა და არა თავად მოქმედება. ნების, როგორც სპეციფიკური სულიერი უნარის არსი გადაწყვეტილების მიღებაშია. ნება თავად არის გადაწყვეტილება, სულის განზრახვა, მიმართოს თავისი ძალები სურვილის შესრულებისკენ.</p>
<p> მოქმედებისეული უნარებისა თუ ძალების საილუსტრაციოდ შემდეგი მაგალითია მოყვანილი: დიდი ხნის უჭმელობის შემდეგ თავს იჩენს ჭამის საჭიროება. ის ბადებს მოუსვენრობას, რომელსაც შიმშილი ეწოდება. შიმშილის დროს ადამიანი მიმართავს თავის სულიერ ძალებს საჭიროების დაკმაყოფილებისკენ. განსჯა საჭმლის მიღების აუცილებლობაზე მიუთითებს, ხოლო წარმოსახვა დაკმაყოფილებით მიღებულ სიამოვნებას წარმოუდგენს. სულის ეს მდგომარეობა არის სურვილი. ბოლოს ადამიანი ხედავს პურს და გადაწყვეტს შეჭამოს. ეს გადაწყვეტილება, რომელიც შერწყმულია აზრთან, რომ მას შეუძლია ამ მოქმედების შესრულება, არის ნება, ნდომა.</p>
<p> ახლა დავუბრუნდეთ თავისუფლების ცნების ანალიზს. თავისუფლებაზე საუბარი მხოლოდ სულიერ, გონებით დაჯილდოებულ არსებებთან მიმართებაში შეიძლება. უსულო არსებები ან საგნები მოქმედებენ მექანიკურად და აუცილებლობით ემორჩილებიან გარე ძალების ზემოქმედებას. ამის საპირისპიროდ, გონიერ სულიერ არსებას აქვს უნარი, გაარჩიოს ავი და კარგი, აირჩიოს საუკეთესოდ მიჩნეული მოქმედება და წარმართოს მისკენ თავისი ძალები. ეს კი შესაძლებელია იმიტომ, რომ გონიერებასთან ერთად იგი თავისუფალიცაა. გონება მხოლოდ აფასებს ვარიანტებს, მაგრამ შემდეგ საჭიროა არჩევანის გაკეთება, რაც თავისუფლების გარეშე შეუძლებელია. მაშასადამე, თავისუფლება და გონიერება აუცილებლობით უკავშირდება ერთმანეთს. ასევე აუცილებლობით გულისხმობს თავისუფლება მოქმედების შესაძლებლობასაც. გონების მიერ საუკეთესოდ მიჩნეული მისწრაფება ვერ განხორციელდება, თუ ადამიანი არ ფლობს სათანადო შესაძლებლობებს, ძალებს ან იარაღებს. თავისუფლების არე მათი არსებობა-არარსებობით არის შეზღუდული. ციხეში მყოფს არა აქვს იმის შესაძლებლობა (თავისუფლება), რომ გამოვიდეს იქიდან, სიმაღლიდან ვარდნილს არ შესწევს ვარდნის შეჩერების ძალა (თავისუფლება). ამგვარად, თავისუფლების ცნება აუცილებელ კავშირშია ამ ორ არსებით თვისებასთან, გონებასთან და გონებით ნაკარნახევის შესრულების შესაძლებლობასთან. ავტორი ცდილობს ამ თვისებათა საფუძველზე ახსნას ნების მოქმედების ყველა გამოვლენა.</p>
<p> ამ მოვლენათა ანალიზი ცდისეულ ფსიქოლოგიაში მოტივაციის თემას უკავშირდება. ნება, ფაქტობრივად, გადაწყვეტილების უნარია, ხოლო ეს უკანასკნელი არ არსებობს მიზეზის ანუ მოტივის გარეშე. ნება, გადაწყვეტილება ყოველთვის რაიმე მოტივის მოქმედების შედეგია. ნება, უმეტესწილად, ე.წ. გრძნობადი მოტივების საფუძველზე, ანუ სიამოვნების ან უსიამოვნების წარმოდგენის ზეგავლენით მოქმედებს. ასეა ბავშვების, შეშლილების და იმ ნორმალური მოზრდილი ადამიანების შემთხვევაში, რომლებიც გრძნობათა შთაგონებით ხელმძღვანელობენ. ნების გრძნობადი მოტივირების მაგალითია ძლიერი ვნებით ან აფექტით აღძრული მოქმედება. ამ შემთხვევების დროს ცოტაა თავისუფლება, რადგან გონება სულ არ მონაწილეობს მოქმედებაში. გრძნობადი ლტოლვები შეიძლება თავისუფალი მოქმედების მიზეზი გახდეს იმ შემთხვევაში, თუ გადაწყვეტილება მათი რეალიზაციის შესახებ ცნობიერად, „განაზრების“ საფუძველზე კეთდება. მიუხედავად იმისა რომ ამ დროს მოქმედება დაბალი, გრძნობისეული მოტივების განხორციელებაზეა მიმართული, ნება მაინც სავსებით თავისუფალია, ვინაიდან არჩევანი გონების კარნახითაა გაპირობებული. მაგალითად, თუ მავანი ანგარებით და გამდიდრების ლტოლვით შეპყრობილი გონებით ხელმძღვანელობს თავისი მდაბალი მიზნების მისაღწევად, მისი ნება მაინც უთუოდ თავისუფლად უნდა მივიჩნიოთ.</p>
<p> ადამიანის ნება მოქმედებს წმინდა გონებისეული მოტივებითაც. ამ შემთხვევაში ნებას განსაზღვრავს არა შინაგანი მოტივები, არამედ თავად საგნის ობიექტური თვისებები. მაგალითად, ჩვენ ნებაყოფლობით ვემორჩილებით კანონის ავტორიტეტს, ზნეობის ნორმებს, ვასრულებთ მოვალეობას და ამას ვაკეთებთ მიუხედავად იმისა, რომ ეს არ არის სასიამოვნო ან, ყოველ შემთხვევაში, ეწინააღმდეგება გრძნობად მოტივებს, სხეულებრივ სიამოვნებას. „ნების თავისუფლებაში შეიძლება შევეჭვდეთ, წერს ქიქოძე, როცა ის სხეულის საჭიროებას ექვემდებარება და სასიამოვნო წარმოდგენის ზეგავლენით აკეთებს არჩევანს. მაგრამ, როცა ის ემორჩილება გონების მრწამსს და მოქმედებს თავისი გრძნობების მისწრაფების საპირისპიროდ, თავისი სურვილების საპირისპიროდაც კი, აქ უკვე შეუძლებელია უარვყოთ ადამიანის თავისუფლება“.</p>
<p> მოტივები გარკვეულად განსაზღვრავენ ნების მოქმედებას, მაგრამ არ ართმევენ მას თავისუფლებას. ეს მოხდებოდა იმ შემთხვევაში, თუ კავშირს მოტივსა და ქცევას შორის ექნებოდა აუცილებელი ხასიათი, თუ მოტივები გარდუვალად და უსათუოდ წაიყვანდნენ ნებას ამ და არა სხვა მიმართულებით. ასეა, მაგალითად, როცა სიმძიმე იზიდავს სხეულს ცენტრისკენ და არა პირიქით. ნებელობის შემთხვევაში ასეთ დეტერმინაცია არ ხდება. „მოტივები ყოველთვისაა, მაგრამ მათი კავშირი მოქმედებასთან არ არის აუცილებელი, ე.ი. ნებას შეუძლია დაეთანხმოს მათ, მაგრამ შეუძლია მათ არ მისდიოს“.</p>
<p> ქიქოძე ამ თვალსაზრისს იცავს. ამასთან თვლის, რომ ნების თავისუფლების ყველაზე ნათელ დადასტურებად უნდა ჩაითვალოს ყველას მიერ კარგად ცნობილი გრძნობათა ჭიდილი, შინაგანი გაორება, რომელიც გადაწყვეტილებას ახლავს თან. ნება რომ ფიზიკური კანონების აუცილებლობით მოქმედებდეს, არ იარსებებდა არავითარი გადაწყვეტილება, შინაგანი ბრძოლა, ყოყმანი; არ გვაქნებოდა ისეთი განცდებიც, როგორიცაა სინდისის ქეჯნა და არც ის კმაყოფილება, რომელსაც ვიღებთ ვნებებზე გამარჯვებით. ისინი გვიჩვენებენ, რომ ნება არ დანებდა ცდუნებას, მას არ დაუკარგავს თავისუფლება და არ ქცეულა მონად.</p>
<p> თავისუფლებაზე მსჯელობა მთავრდება იმის მტკიცებით, რომ დედამიწაზე შესაძლო თავისუფლების მატარებელი მხოლოდ ჭეშმარიტი ქრისტიანია. მისი ამაღლებული, სიკეთით გამსჭვალული სურვილები არ არის გარედან თავსმოხვეული. ქიქოძე მართებულად შენიშნავს, რომ შეიძლება ადამიანი აიძულო გარკვეულად იმოქმედოს, მაგრამ ვერ აიძულებ ისურვოს ასე და არა სხვაგვარად. ჭეშმარიტი ქრისტიანი მიისწრაფვის სიკეთისკენ სრულიად გულწრფელად, ძალდაუტანებელად და, მაშასადამე, თავისუფლად. და თუ იგი თავისუფალია თავის სურვილებში, მით უმეტეს თავისუფალია მოქმედებაში. ქრისტიანული ზნეობრივი კანონი მის მიერ სიამოვნებით სრულდება.</p>
<p> ამრიგად, ნების ძირეული მომენტი გადაწყვეტილებაა, რომელიც განსჯით არის ნაკარნახევი. ნებისყოფის ფსიქიკური ფუნქციის ასეთი დახასიათება შეხედულებათა იმ კლასში თავსდება, რომლებიც ნებელობის სპეციფიკას გადაწყვეტილების აქტში ხედავენ. ამავე ჯგუფში შედის, მაგალითად, დიმიტრი უზნაძის თვალსაზრისიც, რომლის მიხედვით ნებისყოფის პროცესის სამ პერიოდს შორის (გადაწყვეტილების მომზადება, გადაწყვეტილება და გადაწყვეტილების შესრულება) ნებელობისთვის სპეციფიკური სწორედ გადაწყვეტილების მიღებაა. ქიქოძე ერთმანეთისაგან არ ასხვავებს ნებელობით და უნებლიე (იმპულსურ) ქცევას. შთაბეჭდილება ისეთია, რომ მას ყველა მოქმედების ნებასთან დაკავშირება სურს. იგი თავისუფლების გარკვეულ ხარისხს უტოვებს ისეთ მოქმედებასაც, რომელშიც გონება, განსჯა სულ არ მონაწილეობს (ბავშვი, შეშლილი ან აფექტში მყოფი ადამიანი). თუ აქ თავისუფლების თუნდაც მცირე ხარისხია დაშვებული, მაშინ, იგივე ოდენობით, აქ ნებაც არსებობს. მაგრამ გაუგებარია, საიდან ჩნდება ან ერთი ან მეორე; მათთვის ხომ, ავტორისეული განმარტებით, განსჯა აუცილებელია. თავი რომ დავანებოთ ამ ანალიზის წინააღმდეგობრიობას, ის უბრალოდ არასრულია, რამდენადაც არ მოიცავს ქცევას, რომელიც გონების (ცნობიერების) მონაწილეობის გარეშე ხორციელდება, მაგალითად, მყარი ჩვევით.</p>
<p> ნებისმიერი ქცევის თავისებურება სწორედ ასეთ (იმპულსურ) ქცევასთან დაპირისპირებაში იჩენს თავს. ამ შემთხვევაში მისწრაფების იმპულსი პირდაპირ, აზროვნებით გაშუალების გარეშე აღძრავს აქტივობას. ნებელობით ქცევაში ჩართულია გონება (აზროვნება). მაგრამ, აზროვნება საკმარისი არ არის ისეთი რამის გასაკეთებლად, რაც არ გსურს და რასაც ნებელობა გაკეთებინებს. ამისთვის მას ძალა, აქტივობის საკუთარი წყარო ესაჭიროება, რომელიც იმპულსური ქცევის აღმძვრელს დაუპირისპირდება. უზნაძე ამბობდა: „ნებელობის პრობლემის ძირი აქ, ამ თავისებურებაში მარხია, და ნებელობის ფსიქოლოგიას განსაკუთრებით იმის გამორკვევა ევალება, თუ რომელია ის წყარო, საიდანაც ნებელობა მოქმედების ენერგიას იძენს“ (უზნაძე). საკითხის ასეთი დასმა ნებელობის არსებითი მხარის, მისი სპეციფიკის გამოვლენაზეა მიმართული.</p>
<p> ქიქოძე სხვაგვარად უდგება ნებელობის საკითხს. იგი მსჯელობს ორი სახის მოტივზე და მათ მიერ აღძრულ ყველა მოქმედებას ნებელობითს უწოდებს. მაგრამ აქ მთავარი ის არის, რომ გონებით დაკვალიანებული ნება შეიძლება ერთასაც დაუპირისპირდეს და მეორესაც. მაშინ გაუგებარი რჩება, თუ საიდან იღებს იგი ამისთვის საჭირო ძალას. გონებას, აზრს, იდეას თავისთავად დინამიკური თვისებები არ გააჩნია და აქტივობის გამოწვევის უნარს მოკლებულია. ამის გაკეთება მხოლოდ მოტივაციურ წარმონაქმნს შეუძლია.</p>
<p> ნებელობითი მოქმედების ტიპური სიტუაციების დახასითებისას ქიქოძე და სხვა ფსიქოლოგებიც ისეთ მაგალითებს განიხილავენ, სადაც ადამიანი რაიმე ძლიერი აქტუალური მოთხოვნილების იმპულსს უპირისპირდება და იმას აკეთებს, რისი სურვილიც არა აქვს, მაგრამ რასაც საჭიროდ თვლის. სწორედ აქ იჩენს თავს ურთულესი თეორიულ პრობლემა: როცა მშიერი ადამიანი უარს ამბობს საჭმელზე და უსიამოვნების მომგვრელ საქმეს ჰკიდებს ხელს, აუცილებელია გაირკვეს, თუ როგორ ახერხებს იგი ამას. გონების მიერ საჭიროდ მიჩნეულ ქცევას არ გააჩნია ისეთი სუბიექტური მიმზიდველობა, რომ აჯობოს ახლანდელ სურვილს. ამისთვის აუცილებელია საკუთრივ ნებელობასთან დაკავშირებული აღმძვრელი ძალა. სწორედ აქ დგება ნებელობის ფსიქოლოგიის ცენტრალური პრობლემა, რომელსაც ქიქოძე ყურადღების გარეშე ტოვებს.</p>
<p> ეს ნაწილობრივ მაინც აუფასურებს მის მოსაზრებებს ნების თავისუფლების თაობაზე. საქმე ისაა, რომ, მოყვანილი განსაზღვრებით, თავისუფლება ორ რაიმეს გულისხმობს: გონებას და შესაძლებლობებს. აქ არ არის გარკვეული მოტივაციის ადგილი, რომლის გარეშე ვერც ნებელობის საკითხი გადაიჭრება და, მით უფრო, ვერც მისი თავისუფლებისა.</p>
<p> ფსიქოლოგიას დასკვნები ფაქტების საფუძველზე გამოაქვს. ფაქტები კი იმაზე მიუთითებს, რომ ყოველგვარი ქცევა (გადაწყვეტილება) შინაგანადაა განსაზღვრული, ანუ მოტივირებულია. „გადაწყვეტილება არასოდეს არ არის მიზეზის გარეშე ... ნება ყოველთვის წარმოიშობა ადამიანში სხვადასხვა მოტივის შედეგად“, გვეუბნება ქიქოძე. ეს საყოველთაოდ მიღებული დებულებაა, რომელიც ემპირიული მოცემულობით საბუთდება. ზემოთ მოყვანილ მაგალითს რომ გავყვეთ, შიმშილი არის მოტივი (სურვილი), რომლის საფუძველზე მიიღება ჭამის გადაწყვეტილება. გამოდის, რომ ნება დეტერმინირებულია მოტივით. იგივე დასკვნა უნდა გაკეთდეს მაშინაც, როცა ჭამის ნაცვლად სხვა მოტივის საფუძველზე სხვა მოქმედების გადაწყვეტილება მიიღება. მაგრამ, ქიქოძის აზრით, ეს ასე არ უნდა იყოს, ვინაიდან ყველაფერი დამოკიდებულია იმაზე, აქვს თუ არა კავშირს მოტივსა და ქცევას (გადაწყვეტილებას) შორის აუცილებელი ხასიათი. ქიქოძე ასე ამბობს: მოტივი არ ართმევს ადამიანს თავისუფლებას, რამდენადაც ნებას შეუძლია დაეთანხმოს მოტივს ან არ მისდიოს მას. მოტივი გარდაუვალად და უსათუოდ არ იწვევს გარკვეულ მოქმედებას.</p>
<p> საიდან ჩანს, რომ ეს კავშირი არ არის აუცილებელი ხასიათისა, თუნდაც მოყვანილ მაგალითში? იქიდან ხომ არა, რომ შიმშილი (მოტივი) ზოგჯერ იწვევს ჭამის მოქმედებას და ზოგჯერ არა? ეს ფაქტი მხოლოდ იმას ამტკიცებს, რომ შიმშილზე უფრო მნიშვნელოვანი მოტივის გაჩენისას გადაწყვეტილება ამ მოტივის სასარგებლოდ შეიცვლება. მაგრამ, პირობების იდენტურობის შემთხვევაში, ე.ი. თუ სხვა ფაქტორები არ ჩაერევა, ეს მოტივი უსათუოდ იმავე გადაწყვეტილებას და მოქმედებას დაედება საფუძვლად. ამასთან, გადაწყვეტილების აქტი და შემდგომი ქცევა ყოველთვის რაღაცით მოტივირებული იქნება. ამდენად, ყველა შემთხვევაში, ფსიქოლოგიური ანალიზის დონეზე, მოქმედების მოტივირებულობის ფაქტი მას დეტერმინაციის სფეროში აქცევს, სადაც თავისუფლებაზე საუბარი საკმაოდ რთულია.</p>
<p> მეცნიერების ისტორია გვარწმუნებს, რომ ყველა ვინც განიზრახავს ფსიქოლოგიის რესურსებით გადაწყვიტოს თავისუფლების პრობლემა, ე.ი. ქცევის გარკვეულ სახეობას (ნებელობით ქცევას) მიაწეროს თავისუფლების ნიშანი და შემდეგ ის მეცნიერების მეთოდოლოგიის შესაბამისად იკვლიოს, სერიოზულ სირთულეებს აწყდება. ეს იმიტომ ხდება, რომ მეცნიერება ძალიან ძნელად ეგუება ინდეტერმინიზმსა და თავისუფლებას. დეტერმინისტული წანამძღვრების გარეშე საეჭვოა ეფექტური და მიზანდასახული მეცნიერული კვლევა-ძიება. ამას აღიარებენ როგორც მეცნიერების ფილოსოფოსები (პოზიტივისტები), ისე თავისუფლების ფილოსოფოსები (ეგზისტენციალისტები). თუ ფსიქოლოგია მეცნიერებაა, თანაც ცდისეული მეცნიერება, მაშინ ის უთუოდ იზიარებს ამ მოცემულობას. მან უნდა დაადგინოს ქცევის განმსაზღვრელი კანონზომიერებანი, ანუ იმუშაოს აუცილებლობის და არა თავისუფლების „სივრცეში“. ნებელობის ფსიქოლოგიაში მეცნიერების პრინციპებთან თავისუფლების კატეგორიის შეუთავსებლობის აღიარების ყველაზე დრამატული მაგალითია უ. ჯეიმსის კლასიკური ნაშრომი (იხ. თავი 5.4.).</p>
<p> მოცემული საკითხის განხილვა ცდისეულ ფსიქოლოგიაში სრულდება თეოლოგიური მსჯელობით იმის შესახებ, რომ თავისუფლების მატარებელი მხოლოდ ჭეშმარიტი ქრისტიანია. დღევანდელი ცივილიზაციის გადასახედიდან ამ თეზისის კომენტირება საჭირო არ არის; რაც მთავარია ნათელია, რომ ფსიქოლოგიის, მეტადრე ცდისეული ფსიქოლოგიის ფარგლებში, იგი ვერ დასაბუთდება. საზოგადოდ, როდესაც ცდისეული ფსიქოლოგიის მთელ ტექსტს გასდევს თეოლოგიური და მეტაფიზიკური მსჯელობები, ჩნდება კითხვა წიგნის დასაწყისში გამოთქმული დაპირების თაობაზე, რომ ავტორი უარს იტყვის „უნაყოფო გონებაჭვრეტაზე“, მოიმარჯვებს ცდისეულ მეთოდს და წარმოადგენს ახალ, საბუნებისმეტყველო ტიპის მეცნიერებას - ფსიქოლოგიას.</p>
<p> არავინ უარყოფს რაციონალური ფსიქოლოგიის არსებობის უფლებას. ვოლფისა და კანტის განმარტებით, ეს არის სწავლება სულის არსზე, მის მეტაფიზიკურ ბუნებაზე. მისი ამოცანებია: 1. სულის თვისებების დადგენა (მარტივი, თავისუფალი, სუბსტანციური); 2. სულის მიმართების გარკვევა სხვა საგნებთან, როგორც მატერიალურთან (სულის არამატერიალურობის საკითხი), ისევე არამატერიალურთან (მაგ., ცხოველთა სულის საკითხი); 3. სულისა და სხეულის ურთიერთქმედების სხვადასხვა ასპექტების ნათელყოფა და 4. სულის უკვდავების საკითხი დამუშავება, რომელიც უმთავრესია. ადვილია იმის დანახვა, რომ ქიქოძე გულდასმით მიჰყვება ამ სქემას და საფუძვლიანად განიხილავს რაციონალური ფსიქოლოგიის ყველა საკითხს. ქიქოძის დროს ასეთი ფსიქოლოგიაც იწერებოდა და ემპირიულიც (ცდისეული). ისინი მკაფიოდ იყო გამიჯნული, ვინაიდან მათი მეთოდოლოგია და შინაარსი რადიკალურად განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან. რაციონალური ტიპის ფსიქოლოგიას ძირითადად ისინი ქმნიდნენ, ვინც კანტს მიჰყვებოდა და ფსიქოლოგიას, არსებითად, მეტაფიზიკის ნაწილად მიიჩნევდა. იმ ეპოქაში, როდესაც აქტიურად მზადდებოდა ინტელექტუალური ფონი ფსიქოლოგიის ფილოსოფიდან გამოყოფისა და დამოუკიდებელ პოზიტიურ მეცნიერებად გაფორმებისთვის, ასეთი პოზიცია პროგრესულად არ გამოიყურებოდა. ყოველ შემთხვევაში, უმეტესობა აცნობიერებდა, რომ ფსიქოლოგია უნდა დაცლილიყო წმინდა მეტაფიზიკური სპეკულაციებისაგან. XIX საუკუნეში ნამდვილი ემპირიული ფსიქოლოგია ასეც იწერებოდა.</p>
<p> ქიქოძის განაცხადიც ასეთი იყო, თუმცა ეს ჩანაფიქრი ბოლომდე ვერ განხორციელდა. მის ფსიქოლოგიაში მრავალი მონაცემია მოყვანილი, კლასიფიცირებული და თეორიულად გააზრებული. თვალშისაცემია ფიზიოლოგიური მასალის სიუხვე, თუმცა შრომას არც ინტროსპექტული ან ყოფითი დაკვირვებები აკლია. აქ ნათლად გამოვლინდა ავტორის მახვილი თვალი, ქცევასა და განცდაზე დაკვირვების უზადო უნარი, რაც დიდად დასაფასებელია ახალგაზრდა მკვლევარისთვის (წიგნის გამოსვლისას მას 33 წელი შეუსრულდა). თეორიული მსჯელობებისას იგრძნობა ავტორის დიდი განსწავლულობა. მისთვის დამახასიათებელია აზრის გადმოცემის მეტად ნათელი სტილი, რთულ საკითხებზე მარტივად საუბრის უნარი, რაც განსაკუთრებით ესაჭიროება სახელმძღვანელოს. თუმცა, ამასთანავე, მან დიდი ადგილი დაუთმო ისეთ საკითხებზე მსჯელობას, რომელთა ადგილი არ მოაზრება ცდისეულ ფსიქოლოგიაში. სწორედ ამიტომაა ქიქოძის ცდისეული ფსიქოლოგიის შემფასებელთა პოზიცია არაერთგვაროვანი.</p>
<p> პირველივე გამოხმაურებებში ზოგმა დადებითად შეაფასა შრომის საბუნებსმეტყველო ხასიათი, ზოგმა კი ეს ავტორს უდიდეს ნაკლად ჩაუთვალა და წიგნი ქრისტიანული დოგმატების დამრღვევ ერეტიკულ ნაწარმოებად შერაცხა. ეს ითქვა ნაშრომზე, რომელიც თავიდან ბოლომედე გაჯერებულია მსჯელობებით სუბსტანციურ სულსა და მის უკვდავებაზე. მომდევნო საუკუნეშიც იგივე ხდებოდა - ერთნი ცდისეული ფსიქოლოგიის მატერიალისტურ ხასიათს აქებდნენ, მეორენი კი იდეალისტურ-თეოლოგიურ ორიენტაციას აფასებდნენ. ამ პარადოქსის გამოცნობა ადვილია. გააჩნია კრიტიკოსის პოზიციას, თორემ ქიქოძის ცდისეულ ფსიქოლოგიაში ემპირიულსა და საბუნებისმეტყველოს ისევე იპოვი, როგორც მეტაფიზიკურსა და თეოლოგიურს. მოკლედ, ქიქოძის „ცდისეული ფსიქოლოგიის შესავალი“, მიუხედავად სახელწოდებისა, სინამდვილეში ემპირიული და რაციონალური ფსიქოლოგიის ნაზავია. ისინი ვერ ქმნიან ჰარმონიულ მთლიანობას, მაგრამ, განსხვავებით ანტონის ფსიქოლოგიისაგან, ნაშრომის მკაფიო ორიენტაცია მეცნიერულ მეთოდოლოგიაზე მკითხველში ამკვიდრებს აზრს ფსიქოლოგიის, როგორც სრულფასოვანი პოზიტიური მეცნიერების შესაძლებლობის შესახებ. საბოლოო ანგარიშით, ასეთმა ნაშრომებმა გაუკვალეს გზა ფსიქოლოგიას მეტაფიზიკიდან თავისუფალ ექსპერიმენტულ მეცნიერებამდე.</p>
<p> ქიქოძემ დამსახურებულად დაიმკვიდრა საპატიო ადგილი ქართულ კულტურაში. როგორც მღედელმსახურმა და დიდმა მამულიშვლმა, მან მრავალი სასიკეთო საქმე გააკეთა. როგორც სწავლულმა, შექმნა თხზულება, რომელმაც უთუოდ შეასრულა თავისი ისტორიული როლი - აჩვენა წიგნიერ საზოგადოებას სულიერ სინამდვილესთან მისასვლელი მეცნიერული გზა. ილიამ ქიქოძეზე თქვა: ეს იყო ადამიანი, „ვინც სარწმუნოებას ამეცნიერებდა და მეცნიერებას ასარწმუნოებდა“. თუ საქართველოში ვინმეზე ითქმოდა ასეთი რამ, ეს უთუოდ გაბრიელ ეპისკოპოსი იყო.</p>
<p> ქართული ფსიქოლოგიური აზრის განვითარების უზნაძემდელი პერიოდი სრულად ვერ წარმოჩინდება, თუ არ განვიხილავთ გამოჩენილი ფიზიოლოგის, ი. თარხნიშვილის შემოქმედებას, რომელიც გაჯერებულია ფსიქოლოგიური შინაარსით.</p>
<p align="right"><strong>ირაკლი იმედაძე</strong></p>
</div>
<p align="right"><em>წიგნიდან: <a rel="follow" href="http://www.qwelly.com/group/ebooks/forum/topics/fsiqologia" title="ირაკლი იმედაძე - ფსიქოლოგიის ისტორია ანტიკური ხანიდან ჩვენ დრომდე"><font color="red"><strong>ფსიქოლოგიის ისტორია</strong></font></a></em></p>
<p></p>
<table align="center" style="width: 100%;">
<tbody><tr><td><p align="right"><a rel="follow" href="http://www.qwelly.com/group/psychology/forum/topics/qceviti" title="ქცევითი კოგნიტივიზმი"><span style="color: blue;"><strong>« წინა ნაწილი</strong></span></a></p>
</td>
<td><p align="center">|</p>
</td>
<td><p align="left"><a rel="follow" href="http://www.qwelly.com/group/psychology/forum/topics/tarxnishvili" title="ივანე თარხნიშვილის ფსიქოლოგია"><span style="color: blue;"><strong>გაგრძელება »</strong></span></a></p>
</td>
</tr>
</tbody>
</table>
<p></p>
<p>[1] კომპეტენტური კომენტატორის განმარტებით, „ქართველ ფილოსოფოსთა შორის ს. დოდაშვილი ერთ-ერთი პირველია, ვის შრომებშიც ფილოსოფიური და სამეცნიერო პრობლემების ღირებულება მისი თეოლოგიურ-რელიგიური მნიშვნელობით არ იზომება“. ამასთან, დოდაშვილის „აზროვნების ახალი სტილი ნიშნავს უარის თქმას სამეცნიერო პრობლემების აუცილებელ რელიგიურ ინტერპრეტაციაზე, მაგრამ არა უარის თქმას რწმენაზე“ (ლ. მჭედლიშვილი).</p>