შემოქმედს საკუთარი სამყარო დაბადებით დაჰყვება. და თუ მაინც ეძებს‚ ეძებს არა სამყაროს - თუმცა თვითონ შესაძლოა გულწრფელად ეგონოს‚ რომ საკუთარ სამყაროს ეძებს - არამედ კვარცხლბეკს‚ რომელზედაც ეს სამყარო ყველაზე მკაფიოდ გამოჩნდება. ასე რომ‚ თუ კაცს მომადლებული აქვს ნიჭი სიყვარულისა (სიძულვილის ნიჭის ჩათვლით) და ნიჭი სიყვარულის გამოთქმისა‚ მას თამამად შეუძლია გარემომცველი სამყარო განიხილოს‚ როგორც მისივე სამყაროს ანარეკლი‚ და ნიჭი, რომელიც მაღლით მიეცა და რომელიც თავისი ბუნებით აბსოლუტურად ინდივიდუალურია‚ მხოლოდ საკუთარი განზომილების შექმნაზე დააბანდოს. ასე შვრებოდა ყველა ჭეშმარიტი შემოქმედი. ასე იზამენ მომავალშიც. ასე იზამენ ყოველთვის‚ ვინაიდან ასეთია შემოქმედების კანონი.

     საკუთარი შემოქმედების შესახებ წაიკითხავენ თუ არა ჩემს ნაწერებს ასი წლის შემდეგ? ის, რაც შეიძლება კვეხნად გაისმას, არც მთქმელისთვისაა სასიამოვნო და არც გამგონესთვის.

     ჯერ იმას ვიტყვი, რა არ ვიცი.

     არ ვიცი, რომელი ლიტერატურული ტრადიციების გამგრძელებელი ვარ. საერთო-ქართულ ლიტერატურულ ტრადიციაში რომ ვარ, ეს ვიცი, უფრო კონკრეტულად რაიმეს თქმა მიჭირს. შემიძლია ვილაპარაკო მხოლოდ სულიერ ნათესაობაზე. ცალკეული ნიუანსები ბევრ მწერალთან მიპოვია საერთო, ნათესაობას კი ყველაზე მეტად ბარათაშვილთან ვგრძნობ (თუ ასეთი განცხადება ვინმეს კადნიერებად მოეჩვენოს, შევახსენებ, რომ ნათესაობა შედარებას არ ნიშნავს და მხოლოდ ისეთ მსგავსებაზე მიუთითებს, რასაც არც ნიჭთანა აქვს რაიმე საერთო და არც სხვა რამ ღირსებასთან). არ ვიცი, ვეკუთვნი თუ არა იმ მწერლების რიცხვს (ასეთი მწერალი ძალიან ბევრია), რომლებიც მომწონს. ეგებ ვინმე ახერხებს (მე ამაში ეჭვი მეპარება) საკუთარ შემოქმედებას ობიექტური თვალით შეხედოს. მე ვერ ვახერხებ. ჩემი დამოკიდებულება ჩემი ნაწერების მიმართ ხშირ-ხშირად და გვარიანად მკვეთრად იცვლება, ამიტომ ხან მომწონს, ხან არა. არ ვიცი, როგორია ჩემი სტილი. ვიცი, რომ საკუთარი, ინდივიდუალური სტილი მაქვს, მაგრამ გამოწვლილვით ვერ გავაანალიზებ. საკუთარი თავის დახასიათება ძნელიც არის და სახიფათოც. თუმცა ორი თვისება შემიძლია დავასახელო: ერთი - მოკლედ წერა არ მეხერხება, და მეორე - ზედმეტად ვერთობი ავტორისეული მსჯელობით. ეს, ავია თუ კარგი, ჩემი ბუნებაა და, მართალია, ყოველთვის ვცდილობ ზომიერება დავიცვა, შეცვლით არაფრის შეცვლა არ შემიძლია. არ ვიცი, როგორი უნდა იყოს იდეალური მკითხველი (ყოველ შემთხვევაში, ისეთი ნიშნები არ ვიცი, რომ მოსაწყენად ტრაფარეტული არ იყოს). ერთი ის ვიცი, რომ კარგი მკითხველი ნდობით მოეკიდება ავტორს და საკუთარ მსოფლმხედველობას კითხვის დროს გვერდზე გადასდებს.

     ეს - რაც არ ვიცი. ახლა - რაც ვიცი, ან, თუ გნებავთ, რაც მგონია, რომ ვიცი. ყოველი მწერლის ყოველი ნაწარმოები, გარკვეული აზრით, ავტობიოგრაფიულია, რადგან შემოქმედება, ალბათ, სხვა არაფერია, თუ არა საკუთარი შინაგანი სამყაროს იგავური გაცხადება. სხვა საქმეა, რომ სულიერი ბიოგრაფიის გასამჟღავნებლად ზოგი მეტი ინტენსივობით იყენებს კონკრეტულ, რეალურ ბიოგრაფიას და ზოგი ნაკლები ინტენსივობით. მე ნაკლები ინტენსივობით ვიყენებ. არ გავურბივარ, მაგრამ არც საგანგებოდ ვეძებ. ამიტომ ვერ დავასახელებ რომელიმე ნაწარმოებს, რომელიც სხვაზე მეტად ავტობიოგრაფიული იყოს. საერთოდ, პირადი ცხოვრება, იქნება ეს ბავშვობის წლები თუ მომდევნო ხანა, ჩემთვის არავითარ შთაგონების წყაროს არ წარმოადგენს. იქიდან, რაც თვალით მინახავს და მეხსიერებას შემორჩენია, ჩემს ნაწერებში ყველაზე მეტად გეოგრაფიული გარემო აირეკლა. ჩემი შემოქმედების მთავარი პრობლემა ზნეობის პრობლემაა. პრობლემას მწერალი არ ირჩევს (ძალადობას ცუდი შედეგი მოაქვს), პრობლემა თვითონ ირჩევს მწერალს და ეს არჩევანი დამოკიდებულია ჩვენი ბუნების უღრმესსა და უმკვიდრეს ნიშნებზე. მე ჩემი ბუნებით, როგორც ჩანს, მორალისტი ვარ და ამას არაფერი ეშველება. ადამიანმა თუ საკუთარი ბუნების შეცვლა მოიწადინა, მისი ბოლო სიყალბე იქნება - ყველაზე უარესი რამ, რაც კი შეიძლება შემოქმედს სჭირდეს. ცხადია, ამგვარი ბუნებითი მორალისტობა იმას არ ნიშნავს, მწერლობა აღზრდის საშუალებად მიმაჩნდეს. პირიქით, ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ ხელოვნებას არავითარი აღმზრდელობითი დანიშნულება არა აქვს იმ აზრით, რა აზრსაც პედაგოგიკა დებს ამ სიტყვაში (ასე რომ იყოს, კაცობრიობას მარტო სერვანტესი ეყოფოდა). სამაგიეროდ, ხელოვნება ჰუმანისტურია და მისი ძალა სწორედ ამაშია. ეს ბანალური ჭეშმარიტებაა, მაგრამ ამ ჭეშმარიტების გახსენება საჭიროა, ვინაიდან ზოგჯერ ჰუმანიზმი ხელოვანის ღირსება ჰგონიათ და არა ხელოვნების თვისება. სინამდვილეში „ჰუმანისტი მწერალი” ისეთივე ყაიდის გამოთქმაა, როგორც, ვთქვათ, „ორფეხა ადამიანი”. ჰუმანიზმი ხელოვნების უზოგადესი იდეური ფორმაა. ხელოვანი კი ამ ფორმას ავსებს. და თუ ისე შეავსო, რომ „ჰამლეტი” გამოუვიდა, ან „დონ კიხოტი”, მკითხველს უჩნდება კათარზისის შეგრძნება. ეს შეგრძნება ეფემერულია (მე არ მინახავს კაცი, ხელოვნების ნაწარმოებს ზნეობრივი ტყავი ერთი დაკვრით გამოეცვლევინებინოს), მაგრამ კვალს ტოვებს, რომელიც შეუმჩნევლად იხსნება სისხლში, არსის შემადგენელ ნაწილად იქცევა, გენეტიკურ კოდში იდება და თაობებში მუშაობს. ასე მესმის მე მწერლობის ზემოქმედების ძალა და აღმზრდელობითი დანიშნულება. შემოქმედებით პროცესში ორივე საწყისი მონაწილეობს, ცნობიერიც და არაცნობიერიც. ჩემი მოდელის მიხედვით, ხელოვნება დიდი სულიერი რხევის შუა წელშია, იქ, სადაც რელიგია და ფილოსოფია ერთმანეთში გადადის. სრული ჰარმონია - პოლუსების წონასწორობა და დოზების თანაფარდობა - ცენტრშია და პირადად მე სწორედ ეს მგონია შემოქმედისათვის საუკეთესო ადგილი. იქით და იქით, რელიგიის გავლენის სფეროში, თანდათან ძლიერდება არაცნობიერი საწყისი და შემოქმედიც მეტად და მეტადაა დამოკიდებული შთაგონებაზე, რომელიც აქ რეალურ სახეს იღებს (გალაკტიონის პოეზიაში, ჩემი აზრით, მეცნიერულ დონეზე შეიძლება ერთმანეთისაგან გაირჩეს შთაგონებით შექმნილი და შთაგონების გარეშე, მხოლოდ ტექნიკით, დაწერილი ლექსები). აქეთ, ცნობიერების საუფლოსაკენ, შთაგონება თანდათან განწყობად იქცევა. თუ ჩემზე ვილაპარაკებთ, ჩემში არაცნობიერს ცნობიერი სჭარბობს. მე, ასე ვთქვათ, გამოღმა ვარ და შთაგონებას „შორიდან ვიცნობ”. ჩემი „მეძებარი” განწყობაა, რომელიც, რამდენადაც საკუთარი გამოცდილებით ვიცი, აღზრდასაც ემორჩილება და დისციპლინასაც.

     ჩემს ბუნებასა და ხასიათს ცოტ-ცოტა ყველაფერი გამოხატავს, რაც კი დამიწერია. ამ მხრივ გამორჩეული არაფერი მეგულება. ხოლო ეროვნულ ხასიათსა და ეროვნულ სულს მეტ-ნაკლებად (ჩემი შესაძლებლობის კვალობაზე) „ზებულონით” მივუახლოვდი. ისეთი ნაწარმოები კი, რომლის უკეთესს ვეღარ შევქმნი, ჯერ არ შემიქმნია. ყოველ შემთხვევაში, მე ასე მგონია. საერთოდ, შემოქმედება, როგორც მე მესმის, არის საუკეთესო ნაწარმოების შექმნის ცდა, და თუ მწერალმა იგრძნო, რომ საუკეთესო უკვე შექმნა, თავისი მისია ამ სფეროში დამთავრებულად უნდა ჩათვალოს. განსხვავება ჩემს პირველსა და უკანასკნელ ნაწარმოებს შორის, ვფიქრობ, გვარიანია. პრობლემატიკაში, ალბათ, არავითარი განსხვავება არ არის. სამაგიეროდ სტილი ახლა უფრო მოწესრიგებულია, ტექნიკა უფრო დახვეწილია და, თუ თავს არ ვიტყუებ, მგონი, სიღრმეც ცოტა მეტია. ჩემი შეხედულება ისტორიული პროზის ენის შესახებ „ზებულონშია” გამჟღავნებული და, მოკლედ რომ დავახასიათო, დაახლოებით ასე გამოვა: თანამედროვე, მაგრამ არა დღევანდელი. მკითხველი არ შემყავს შესაბამისი ეპოქის ენობრივ გარემოში, მაგრამ იმას კი ვცდილობ, რომ დღევანდელი მეტყველების არეს გავარიდო, რათა თავი ისეთ ნეიტრალურ ფენაში იგრძნოს, სადაც ენის ისტორიულად ყველაზე მდგრადი ძარღვი გადის (რა თქმა უნდა, თუ ნაწარმოებში ენას სპეციფიკური სტილისტური დანიშნულება არა აქვს). ამიტომ „ზებულონში” არ არის (თუ არის, ეს ჩემი უყურადღებობის ბრალი იქნება) ის ახალი ლექსიკა, ის ახალი გრამატიკული კონსტრუქციები და ის ახლად ნასესხები სიტყვები, რომელთაც შეუძლიათ დღევანდელი ყოფის ასოციაცია გამოიწვიონ. ვერ ვიტყვი, თითქოს ახლა უფრო მიძნელდებოდეს წერა, ვიდრე ახალგაზრდობაში. ერთი კია: ახლა უფრო მეტს ვმუშაობ ფრაზაზე, მაგრამ ეს გაჭირვების ბრალი არ არის; ალბათ, იმის ბრალია, რომ პასუხისმგებლობის გრძნობა გაიზარდა. საერთოდ, წერა არც ადრე იყო მაინცდამაინც იოლი და არც ახლაა. სამაგიეროდ სულიერად და ინტელექტუალურად ყოველთვის დაძაბული პროცესია და ხშირად სიხარულის მომნიჭებელიც. როცა, მაგალითად, ერთადერთ სიტყვას იპოვი, ანდა, როცა იგრძნობ, რომ სურათი, რომელსაც გონების თვალით მკაფიოდ და ნათლად ხედავდი, ადექვატურ სიტყვიერ ფორმაში მოაქციე, კაცს ისეთი განცდა გეუფლება, როგორიც შეიძლება დაეუფლოს ალქიმიკოსს, რომელმაც რკინის მადნიდან ოქრო მიიღო. ყოველნაირ მოდას, მათ შორის ლიტერატურულსაც, საკმაოდ ლოიალურად ვუყურებ, ვინაიდან დარწმუნებული ვარ, ზიანის მოტანა არ შეუძლია; ყოველ შემთხვევაში, იმდენი ზიანის მოტანა არ შეუძლია, რომ მისი გამაწონასწორებელი (თუ მეტი არა) სარგებელიც არ მოაყოლოს. წამოუბერავს ქარი - ხან ზენა, ხან ქვენა, - ბუღს დააყენებს, ფოთლებს აშლის და აათამაშებს, მერე ჩადგება, ბუღიც გადაივლის და ფოთლებიც ისევ ძირს დაეფინება. თითქოს ესაა და მეტი არაფერი. სინამდვილეში ქარს თან მცენარეთა მტვერი მოაქვს და სხვა მცენარეებს, რომლებიც ვინ იცის რამდენ ხანს ელოდნენ ამ ქარს, ანაყოფიერებს. მაგალითების დასახელება გამიჭირდება, მაგრამ დარწმუნებული ვარ, არა ერთი და ორი მწერალი იქნება ლიტერატურის ისტორიაში, ვინც სწორედ მოდის მძლავრი მოქცევის დროს იპოვა საკუთარი თავი, საკუთარი ჟანრი, საკუთარი სტილი, საკუთარი შემოქმედებითი დანიშნულება. ქვას, რომელიც მაგრად არის მოჭიდებული ფსკერს, დინება ვერ წაიღებს, იმათგან კი, რომლებსაც წაიღებს, ბევრს უკეთეს ადგილსამყოფელს მიუჩენს. თუმცა ისიც უნდა ვთქვა, რომ პიროვნული დამოკიდებულება მოდის მიმართ სხვაგვარი მაქვს. ვთქვათ, როცა ჩვენს ლიტერატურაში მითოსით გატაცების პიკი იდგა, იმ დროს რომ ეშმაკი შემჯდომოდა და მითოლოგიური ხმაური აეტეხა (არა მოდის გამო, არამედ ისე, უბრალოდ, იმის გამო, რომ, საერთოდ, ასეთი რამ გამორიცხული არ არის), ალბათ, არ გავუგონებდი და ცთუნებას თავიდან გამოვიბერტყავდი სწორედ იმ მიზეზით, რომ მოდაში იყო. ეს არამართებული საქციელია და მკაცრი შემფასებლის თვალში იქნებ არამართებულზე უარესიც, მაგრამ სუბიექტური სინამდვილე ასეთია და, თუნდაც დავმალო, მაინც ასეთი იქნება.

საკუთარი თავის შესახებ

     ერთადერთი, რაც დანამდვილებით ვიცი, ისაა, რომ არავინ უწყის რა არის ადამიანის დანიშნულება... კარგახანია აღარსად ვმსახურობ და, დარწმუნებული ვარ, სწორადაც ვიქცევი, ვინაიდან სამსახური ჩემთვის ყოველთვის ბორკილები იყო. ზოგი სამსახურის გარეშე ვერ ძლებს, ხალხში ტრიალი და მუდმივი აქტიური ცხოვრება არა თუ არ ღლის, პირიქით, ენერგიით ავსებს და მხნეობასა და ხალისს მატებს. ზოგისთვის სამსახური საზოგადოებასთან ურთიერთობის არხია, ერთიცა და მეორეც სავსებით გასაგებია, მაგრამ მე, როგორც ჩანს, ადამიანის სხვა ტიპს მივეკუთვნები. ორ საქმეს ვერ ვათავსებ, რადგან ზომაზე მეტად მაქვს განვითარებული მოვალეობის გრძნობა და, ერთს რომ მივუჯდები, ტვინი ვერ ახერხებს მეორეს მოწყდეს. ვმუშაობ სისტემატურად. შეძლებისდაგვარად, ყოველდღიურად. ყოველდღიური მუშაობა, თუ ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებასაც გავითვალისწინებთ, შეუძლებელია, მაგრამ მე იმას ვგულისხმობ, რომ ვცდილობ ყოველდღიურად მივუჯდე ჩემს საწერ მაგიდას. ამას მაიძულებს თანდაყოლილი სიზარმაცე, რომელიც გამუდმებით კართან მყავს ჩასაფრებული და ხელსაყრელ შემთხვევას ელოდება, რათა უქნარობის სანეტარო ჭალაში შემიტყუოს... კონკრეტული სიუჟეტი ცხოვრებიდან არასოდეს ამიღია. ცხოვრებას ზოგჯერ მოულოდნელი ბიძგი მოუცია რაიმე დეტალის სახით, რომელიც მერე მოთხრობის დაწერის მიზეზი შექნილა (მზექალა მოთხრობიდან „მაღალი კაცი” ავტობუსის გაჩერებაზე დავინახე. გარეგნულად ისეთი იყო, როგორიც მოთხრობაში მყავს აღწერილი, ოღონდ ავტობუსში არ ამოსულა. მოთხრობა „გიგანტი” ერთმა დიდი ხნის უნახავმა ამხანაგმა შთამაგონა, რომელსაც შემთხვევით გადავეყარე და „გიგანტად” მომეჩვენა, თუმცა მერე დავრწმუნდი, რომ ბიძგი ყოფილა და არა გიგანტი, ან, შესაძლოა, ოდნავ, სულ ოდნავ წაიგიგანტებდა). ამგვარი დეტალი აუცილებელია (ჩემზე ვლაპარაკობ) და იგი ქუჩაშიც შეიძლება დაინახო, ტელევიზორშიც და საკუთარ თავშიც, ოღონდ წერის პროცესში, როგორც წესი, ძლიერ ტრანსფორმაციას განიცდის და ხშირად მისგან აღარაფერი რჩება. საერთოდ, მუშაობისას ბევრი რამ იცვლება, ზოგჯერ - ყველაფერი („ზებულონი” პირველი ჩანაფიქრის მიხედვით სულ სხვა რამ უნდა ყოფილიყო), ამიტომ წინასწარ არც ფორმაზე ვფიქრობ და არც ამბის განვითარების მკაცრ გეგმას ვადგენ. სანამ წერას შევუდგები, ზემოხსენებული დეტალის გარდა, ძალზე ზოგადად უნდა ვიცოდე ფაბულა და ფინალი, ოღონდ ერთიცა და მეორეც, ასე ვთქვათ, მხოლოდ სამუშაო ჰიპოთეზის მოვალეობას ასრულებს. ორი მოთხრობა სხვათა მონაყოლ სიუჟეტზეც მაქვს დაწერილი („მეთერთმეტე მცნება” და „ოპერაცია „დეიდა ტასო”) და აქაც ორივეში ბევრი რამ შეიცვალა („მეთერთმეტე მცნებაში” იდეაც კი). დაუსრულებელ ნაწარმოებს არავის ვაკითხებ. დასრულებულს, გამოქვეყნებამდე, თუ იშვიათ გამონაკლისებს არ ჩავთვლი (რასაც უფრო ადრეულ წლებში ჰქონდა ადგილი), მხოლოდ ოჯახის წევრები კითხულობენ, რომელთა უფლებამოსილება იმდენად დიდია, რომ ვეტოს დადებაც შეუძლიათ. სხვას არავის ვაკითხებ, ვინაიდან საკუთარ თავს ნაკლებად ვენდობი და მეშინია, ყველა შენიშვნას არ გამოვეკიდო და ყველაფრის გასწორება არ მოვინდომო - სამართლიანისაც და არასამართლიანისაც. ჩემი პირველი პუბლიკაცია - უფრო სწორად‚ პირველი პუბლიკაციები - შეიძლება მართლა იყოს გახსენების ღირსი. ძნელი სათქმელია, რა მეტია ამ ამბავში - კურიოზი‚ კომიზმი თუ ბანალური რეალობა - ყოველ შემთხვევაში ფაქტია‚ რომ ამ პუბლიკაციების მეშვეობით, ერთის მხრივ‚ ძალზე რელიეფურად გამოიკვეთა სწორედ დრო და ატმოსფერო თავისი ავითა და კარგით‚ ხოლო მეორე მხრივ მე ჩემი ლიტერატურული ცხოვრების დასაწყისშივე თითქმის ერთდროულად ვიგემე შემოქმედების სიტკბოცა და სიმწარეც. ეს ასე მოხდა: სამოციანი წლების დასაწყისში‚ როგორც იქნა‚ გავბედე და რამდენიმე მოთხრობიდან‚ რომლებიც უკვე დაწერილი მქონდა‚ ერთ-ერთი ჟურნალ „მნათობში” მივიტანე. პასუხისთვის რომ მივედი‚ მოთხრობა უკვე სტამბაში იყო. მაშინ არ ვიცოდი‚ რომ ასეთი რამ‚ როგორც წესი‚ არ ხდება და რომ ძნელი წარმოსადგენია‚ დამწყებ მწერალს უფრო დიდი წარმატება დაატყდეს თავს‚ ვიდრე ის‚ რომ მისი ნაწარმოები წაკითხვისთანავე დასაბეჭდად გაიგზავნოს. ასე იყო თუ ისე, რაკი ერთი მოთხრობა მომიწონეს‚ მეც ავდექი და კიდევ ორი მოთხრობა გავაქანე რედაქციაში. მართლაც ერთი მათგანი - სახელად „ისტორიული რომანი” - უახლოეს ნომერში გაუშვეს. ის რომ გამოქვეყნდებოდა‚ დაპირებისამებრ‚ მეორესაც გაუშვებდნენ. ერთი სიტყვით‚ დებიუტი ისეთი იყო‚ თავი რომ სიზმარში გგონია და გამოღვიძება აღარ გინდა. და სწორედ ამ დროს მოპირდაპირე პოლუსზეც ამოვარდა ქარიშხალი: გამოვიდა თუ არა ჟურნალი‚ ჩემი ნალოლიავები „ისტორიული რომანი” დაუყოვნებლივ მიწასთან იქნა გასწორებული. იგი მიწასთან იქნა გასწორებული გაზეთ „კომუნისტის” ფურცლებზე და მიწასთან იქნა გასწორებული კრიტიკოს ბესარიონ ჟღენტის მიერ. უფროსმა თაობამ იცის‚ რას ნიშნავდა ცალკე კრიტიკოსი ბესარიონ ჟღენტი‚ ცალკე გაზეთი „კომუნისტი” და ცალკე მათი ალიანსი -კრიტიკოსი ბესარიონ ჟღენტი გაზეთ „კომუნისტის” ფურცლებზე. ამიტომ მაინცდამაინც გასაკვირი არ არის (თუმც კი ჩემმა ახალგაზრდულმა მაქსიმალიზმმა მაშინ ჟურნალის რედაქციას ეს სიმხდალედ ჩაუთვალა)‚ რომ შემდეგი მოთხრობა არ დაიბეჭდა‚ ხოლო როცა მივაკითხე‚ ფრაზების ნაწყვეტებითა და მრავალწერტილებით გამომისტუმრეს („ახლა ეს... არა.... იქნებ სხვა რამე... მერე....” და სხვ.) და დასაბეჭდად გამზადებული მოთხრობაც უკან გამომატანეს. ასეთი გახლდათ დრო‚ ასეთი გახლდათ ატმოსფერო და ასეთები გახლდნენ ადამიანები‚ რომელთაც ხან აიძულებდნენ დროისა და ატმოსფეროს მორჩილნი ყოფილიყვნენ‚ ხან ვერა. ამის შემდეგ მთელს ჩემს ლიტერატურულ გზაზე არც ასეთი ტრიუმფი მიგემია (ერთი გამონაკლისის გარდა) და არც ასეთი მომაკვდინებელი კრიტიკა მიწვნევია. თუმცა სიკვდილით‚ უნდა გითხრათ‚ არ მოვმკვდარვარ. ჩემი მაშინდელი თავდაჯერება ისეთ სტადიაში იყო‚ არც გამარჯვებას შეეძლო გაებრუებია და არც დამარცხებას შეეძლო შეერყია. „მნათობიდან” წამოღებული მოთხრობა კი „ცისკარში” მივიტანე‚ სადაც თავი ისე დაიჭირეს‚ თითქოს გაზეთი „კომუნისტი” გამოწერილი არ ჰქონდათ‚ და დაბეჭდეს. მეც ამის შემდეგ „ცისკარში” დავიდე ბინა და ჩემი ლიტერატურული ცხოვრების დიდი ნაწილი იქ გავატარე. თუმცა კარგი ჩაი, ვერ დავმალავ, ძალიან მიყვარს, იდილიური ყოფა ვერანაირად ვერ წარმომიდგენია. როდესაც, ვთქვათ, მე და ჩემი შვილიშვილი ჩვენ-ჩვენს ინდივიდუალურ ცნობიერებას საერთო ჯამში ჩავუშვებთ ხოლმე და ერთმანეთში გავაზავებთ, ზოგჯერ ისეთ რამეს განვიცდი, რასაც შეიძლება ეწოდოს „სიხარულის დიდი წამი”. როდესაც სამუშაოში იმ ზომამდე ჩავეფლობი, რომ რეალობასა და წარმოსახვას შორის ზღვარი იშლება, ხშირად ისეთი გრძნობა მეუფლება, რასაც შეიძლება ეწოდოს „ჰარმონიის დიდი წამი”. მაგრამ არასოდეს ისეთი არაფერი განმიცდია, რომ სიტყვა „იდილია” მიესადაგოს. საკუთარი ნაწარმოებების კითხვა არ მიყვარს. იმდენი მუშაობა მიხდება კორექტურაზე, რომ მერე გული აღარ მიმდის. ერთადერთი გამონაკლისია „ბიძაჩემი იონა”, რომელიც ერთი-ორჯერ საჭიროების გარეშე წავიკითხე. მაგრამ, მე მგონია, არა იმიტომ, თითქოს მის მიმართ რაიმე განსაკუთრებული დამოკიდებულება მქონდეს, უფრო, ალბათ, იმიტომ, რომ იონას ყველა ფათერაკი არ მიამბნია მკითხველისათვის და, ეტყობა, დროდადრო ამის მოთხოვნილება მიჩნდება. დედაქალაქის ატმოსფერო (როგორც ურბანისტული გარემო) არ მაწუხებს. მართალია, მირჩევნია, სადმე, პატარა ქალაქში ვცხოვრობდე, ან სულაც სოფელში, მდინარის პირას, მაგრამ ეს, უბრალოდ, სურვილია, არჩევანი, და მას ანტაგონიზმთან არაფერი აქვს საერთო. საზოგადოდ, ხელოვნებისა და ურბანიზაციის ანტაგონიზმისა მაინცდამაინც არა მჯერა. ხელოვანმა თვითონ თუ არ უმტრო თავს, ურბანიზაცია ვერაფერს დააკლებს, ვინაიდან მხატვრული სამყარო შემოქმედს საკუთარ თავში აქვს და მზერაც უფრო მეტად საკუთარ თავში უნდა ჰქონდეს ჩაბრუნებული. „ჯანსაღ სხეულში ჯანსაღი სულია”, მართალი გითხრათ, ჩემთვის ჰიგიენის პროპაგანდა უფროა, ვიდრე სერიოზული დებულება, ფილოსოფიური ან ბიოლოგიური. პოპულარობა არასოდეს მიგრძვნია და, ვფიქრობ, ამგვარი ხიფათი არც მემუქრება, ყოველ შემთხვევაში, საკმაოდ მყარი პრინციპები მაქვს საიმისოდ, რომ შეცვლით (მით უფრო ახლა, როცა ახალგაზრდობის წლები უკანაა) ან ცხოვრებაში ან შემოქმედებაში პოპულარობამ რაიმე შეცვალოს. პირველი ნაწარმოები, რომელიც ბავშვობაში წავიკითხე (ყოველ შემთხვევაში, რაც მეხსიერებას შემორჩა, როგორც პირველი), იყო „ილიადა”. ოღონდ მაშინ არ ვიცოდი, რომ ეს იყო არა „ილიადა”, არამედ „ილიადას” პროზად მოთხრობილი ვარიანტი. წიგნი ძველი იყო და ისეთი საინტერესო, კაცი კითხვით ვერ გაძღებოდი. განსაკუთრებით მხიბლავდა აიაქსი და პატროკლე. ცოტა უფრო გვიან, ქართული ლიტერატურის გარდა, წავიკითხე მარკ ტვენი, სერვანტესი, შექსპირი. მერე და მერე მრავალი დიდებული მწერალი აღმოვაჩინე, რომლებსაც მკითხველის გრძნობა-გონების დასაპყრობი თავ-თავიანთი, განსხვავებული იარაღი აქვთ, მაგრამ ამ სამეულის სიყვარული და პერიოდული მონატრება სამუდამოდ გამომყვა. უპირველესი ადგილი შექსპირს უჭირავს, რომლის მხატვრული აზროვნების მასშტაბები, ღვთაებრივი უბრალოება (ან, თუ გნებავთ, ღვთაებრივი დაუდევრობა), სილამაზის დაუოკებელი განცდა და ამავე დროს მიწაზე მკვიდრად დგომის საკვირველი უნარი პოლუსებს ისე ძალდაუტანებლად აერთებს, რომ ამაზე უფრო შორს წასვლა თეორიულადაც კი შეუძლებელი მგონია. ნაწარმოების პუბლიკაციის დროს განსაკუთრებულს არაფერს განვიცდი, რადგან ყველა მძაფრი ემოცია - იმედი, შიში, ყოყმანი, ეჭვი - უმთავრესად წერის პროცესში იხარჯება. რა თქმა უნდა, მაინტერესებს მკითხველის აზრი, მაგრამ ეს ინტერესი ისეთი მღელვარე არ არის, რომ საგანგებო აღნიშვნის ღირსი იყოს. ალბათ, პირველი პუბლიკაციების დროს უფრო მწვავე განცდები მქონდა, მაგრამ როგორი ხასიათისა იყო ეს განცდები, არ მახსოვს. დღეს ერთადერთი, რასაც ნამდვილად განვიცდი, რაზეც ნამდვილად ვფიქრობ და რაც ნამდვილად მაწუხებს, ეს არის, ბევრი იქნება თუ არა კორექტურული შეცდომა და მათ შორის იქნება თუ არა ისეთიც, რომ ტექსტის გაგება გააძნელოს. ბავშვობაზე ლაპარაკი ძნელია. მე‚ მაგალითად‚ თუ ზედაპირს არ გავცდებით, ჩემს ბავშვობაში იმდენი არაფერი მეგულება საინტერესო, რომ მოყოლად ღირდეს‚ ხოლო ზედაპირს თუ გავცდებით და სიღრმეებისკენ წავალთ‚ იქ‚ ისევე, როგორც ნებისმიერი ადამიანის ბავშვობაში‚ იმდენი რამაა საინტერესოც‚ ღირსშესანიშნავიც‚ ტრაგიკულიც‚ კომიკურიც‚ პათეტიკურიც და ცრუპათეტიკურიც‚ ინტერვიუ ვერ დაიტევს. თუმცა‚ რაკი საშუალება მომეცა‚ თქვენის ნებართვით ორიოდე სიტყვას ბავშვობაზე არა‚ მაგრამ იმ გარემოზე კი ვიტყვი‚ სადაც ბავშვობა გავატარე‚ ვინაიდან ეს გარემო განსაკუთრებული და გამორჩეულია‚ და თუმცა ჩვენ ჩვევად გვაქვს საუკეთესო ეპითეტები დაუფიქრებლად ვფანტოთ მარჯვნივ თუ მარცხნივ‚ დარწმუნებული ვარ (სუბიექტური იდეალიზმის კანონებიც ჩემს მხარესაა), რომ ამჯერად ისინი სწორედ თავ-თავიანთ ადგილასაა ნახმარი. ასეა თუ ისე, ვეცდები ცნობიერ ენაზე ვთქვა‚ რასაც მთელი ბავშვობა გაუცნობიერებლად ვგრძნობდი. უწინარეს ყოვლისა‚ ეს იყო ამოუწურავი სილამაზე. თითქმის უსასრულო. სილამაზე‚ რომელიც პერმანენტულად იბადება‚ როგორც წყალი მდინარის სათავეში. შესაძლოა‚ სწორედ სიტყვა „სათავე” მიესადაგება ყველაზე უკეთ აქაურობას. აქ‚ მაგალითად‚ თუ სიჩუმეში კარგად ჩაიძირებოდით და გულისყურს გაიმახვილებდით‚ თავისუფლად შეგეძლოთ პრეისტორიის იდუმალი სუნთქვა გაგეგონათ; ღმერთები და ადამიანები აქ - ყოველ შემთხევევაში‚ ჩემი ბავშვობის დროს ნამდვილად ასე იყო - ერთსა და იმავე განზომილებაში ცხოვრობდნენ (არა იმის გამო‚ რომ ერთმანეთს ჰგავდნენ; ერთმანეთს არ ჰგავდნენ‚ პირიქით‚ ადამიანები უფრო ხშირად უღმერთოები იყვნენ‚ ხოლო ღმერთები არაადამიანურები‚ მაგრამ ჯერ იმდენად არ გაცალკევებულიყვნენ და იმდენად არ დაპირისპირებოდნენ ერთმანეთს‚ რომ დამოუკიდებელი განზომილებები დასჭირვებოდათ); თუ აქაურ ორ მდინარეს‚ რომელთაგან ერთი ძალიან ცივია და მეორე ძალიან თბილი‚ აღმა შეუყვებოდით‚ უღრანი ტყეებისაკენ‚ ცივილიზაციის ისედაც ნამლევი კვალი მალე სულ წაიშლებოდა და ისეთი შეგრძნება დაგეუფლებოდათ‚ თითქოს მდინარის კი არა, დროის სათავისკენ მიდიოდით; სიტყვა „ხედი” აქ შორს სცდებოდა თავის ჩვეულებრივ‚ სალექსიკონო მნიშვნელობას‚ ვინაიდან ლექსიკონის „ხედი” ფსკერს არ მოიცავს‚ აქ კი ყველგან ფსკერი ჩანდა. იქამდე‚ რომ‚ თუ გულით მოიწადინებდით‚ ცის ფსკერსაც დაინახავდით (ჩვენ‚ მაგალითად, არაერთხელ დაგვინახავს - მე და ჩემი ბავშვობის მეგობრებს). ზოგს შეიძლება ყოველივე ეს გადაჭარბებად მოეჩვენოს (უფრო‚ ალბათ‚იმ მიზეზით‚ რომ თავიანთი თვალით არ უნახავს), მე კი ასე მგონია ბევრი დავაკელი - თუ სიჩქარით‚ თუ მოუხერხებლობით‚ თუ ინტერვიუს სპეციფიკის გამო. საზოგადოდ, ბავშვობის გარემოზე, ჩვეულებრივ, ვამბობთ ხოლმე: „ჩემი ბავშვობა იმ გარემოში დარჩა”. ეს შაბლონური ფრაზა ალბათ სიმართლეა‚ მაგრამ ისიც სიმართლეა (ვინ იცის‚ უფრო მაღალი ხარისხის სიმართლეც)‚ რომ‚ როცა მივდივართ‚ გარემოც მიგვყვება და‚ როგორც ერთგვარი აურა‚ მუდამ თან გვახლავს. ყოველ შემთხვევაში‚ ჩემი გამოცდილებიდან გამომდინარე‚ მე ეს სრული დაბეჯითებით შემიძლია ვთქვა და არგუმენტად ის ფაქტი მოვიტანო‚ რომ, საცა კი ჩემს ნაწერებში სოფლისა და ბუნების სურათებია‚ ყველგან ჩემი ბავშვობის გარემოს ასპექტები‚ რაკურსები და ვარიაციებია‚ ვინაიდან გონების თვალი ერთთავად ამ გარემოში ტრიალებს და კალამიც, ასე ვთქვათ‚ ამ გარემოშია ჩაწებული. ადამიანის ცხოვრება სხვა არაფერია, თუ არა საიდუმლოებების მუდმივი ძიება, მათი მიგნება და სინათლეზე გამოტანა. ადამიანის საიდუმლო ამოუწურავია, მაგრამ რაღაცის გამოაშკარავება შესაძლებელია. სწორედ ამოხსნილი საიდუმლოებებით განსხვავდება დღევანდელი ადამიანის თვალსაწიერი გასული საუკუნეების ადამიანთა თვალსაწიერისაგან. ოდესღაც ადამიანი ლაპარაკობდა ჯადოსნურ სარკეზე, მფრინავ ხალიჩაზე... ყველაფერი ეს გარკვეულწილად რეალობად იქცა: ადამიანმა გამოიგონა ტელევიზორი, საფრენი აპარატი... ასე რომ, საიდუმლოებების ამოხსნა შეიძლება, ამოწურვა კი არა.

ლიტერატურის შესახებ

     თუ მწერალს საღი აზრის ღმერთი არ გაუწყრა და არ წარმოადგენინა, ვითომ უკვე სიღრმეთა ფსკერს მიაღწია და ბაჯაღლო ჭეშმარიტების მხატვრულ ზოდებს დაეპატრონა, ყველაფერი, რასაც დაწერს, ძიება და ვარჯიში იქნება. მხატვრული ლიტერატურა, თუ მკაცრად და პრინციპულად შევხედავთ, მარადიული თემებისაგან შედგება. მწერლობა სულიერი განვითარების მაგისტრალურ გზას მიჰყვება და კონკრეტულ ეპოქაში იმ მთავარ ნერვებს ეძებს, რომლებიც დროთა კავშირს ქმნის. მაგრამ მწერლობა სხვა არის და მწერალი - სხვა. მწერალი კონკრეტული ადამიანია კონკრეტულ ეპოქაში, უამრავი წარმავალი, დროებითი, სადღეისო პრობლემებით გარშემორტყმული. და თუ ალღო არ უღალატებს და დროის ორომტრიალში შეუცდომლად გაარჩევს წარმავალსა და მარადიულს, მარადიულს მხატვრულ ჭურჭელში მოაგროვებს, წარმავალს - თუ მისი მოგროვების საჭიროებასაც ხედავს - პუბლიცისტურში, ვინაიდან ყოველი მწერალი, მიუხედავად იმისა, მიმართავს თუ არა როდისმე ამ ჟანრს, მოწოდებით პუბლიცისტიცაა. თუ ვილაპარაკებთ ძალიან სერიოზულად (ან ძალიან არასერიოზულად), მწერალს ერთადერთი რამ მოეთხოვება: შედევრები წეროს. სად დაწერს, სულ ერთია. ამიტომ ჩემთვის არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს, მწერალი „სპილოს ძვლის კოშკში” იცხოვრებს, გამოქვაბულში თუ ტრიბუნაზე. მთავარია, მოწოდებას და სინდისს არ უღალატოს. ყველას თავისი ხასიათი აქვს, თავისი მიდრეკილებები, თავისი ახირებანი. ზოგს დაგმანულ ოთახში ჯდომა უყვარს და ყურებში ბამბა აქვს დაცული, რომ გარეგანმა ხმაურმა მუზა არ დაუფრთხოს. ზოგი საგანგებოდ დადის ბაზარში, რომ ჭრელი ხალხის ჭრელი ყაყანით დაიმუხტოს და ენერგიით აივსოს. კაცია და გუნება (მე ჩემს საწერ მაგიდასთან განმარტოება მიყვარს). ლიტერატურულ (საერთოდ, შემოქმედებით) ცხოვრებას სიცოცხლისა და ნორმალური ფუნქციონირებისათვის სამი პირობა სჭირდება: სტაბილური ვითარება, საზოგადოება და თავისუფლება. სტაბილურობის გარეშე იგი უბრალოდ, ვერ იარსებებს, შემოქმედების საღი ყვავილი მხოლოდ მშვიდობიან ნიადაგზე შეიძლება აღმოცენდეს. ისტორიამ ამ დებულების დამადასტურებელი უამრავი მაგალითი იცის, რომელთა შორის ერთი ყველაზე მკაფიო - ალბათ, თავისი პარადოქსულობის გამო - მეცხრამეტე საუკუნის საქართველოა. პარადოქსი მდგომარეობს იმაში, რომ ჩვენი ლიტერატურული ცხოვრების გამოცოცხლება მაშინ დაიწყო, როცა დამოუკიდებლობა დავკარგეთ, ხოლო პარადოქსის გასაღები იმაში, რომ ჩამკვდარი ლიტერატურული ცხოვრების გამოცოცხლებისათვის დამოუკიდებლობაზე უფრო მნიშვნელოვანი მშვიდობა ყოფილა. მწერალი, ჩემი აზრით, უწინარეს ყოვლისა, სწორედ თანამედროვეობას ეკუთვნის. ამ მოსაზრების დასტურია ის, რომ მწერალთა დიდზე დიდი უმრავლესობა, როგორც წესი, „თანამედროვეობაში” ასრულებს სიცოცხლეს და სამუდამოდ თავის ეპოქაში რჩება. ხოლო ვინც ეპოქის მიჯნას არღვევს და სიკვდილის შემდეგაც განაგრძობს სიცოცხლეს, განაგრძობს არა იმის გამო, რომ მომავალს ეკუთვნის, არამედ იმის გამო, რომ მომავალსაც ეკუთვნის. ეპოქა არის სამშობლო დროში. სამშობლოს გარეშე კი, როგორც სივრცეში ვერ ივარგებს ადამიანი, ისე დროში ვერ ივარგებს. ყოველ შემთხვევაში, მე არ მეგულება მწერალი, გამიზნულად და გაცნობიერებულად მომავლისთვის ეწეროს და მიზნისთვის მიეღწიოს. მართალია, ხდება ხოლმე, რომ თანამედროვეები ვერ გაუგებენ შემოქმედს და ღირსეულ პატივს არ მიაგებენ (მაგრამ რა არის „ღირსეული პატივი”?), მაგრამ შემოქმედი ასეთ შემთხვევაშიც თავის თანამედროვეობას ეკუთვნის. უბრალოდ, მისი ქვეყანა ჩამორჩა ეპოქას.

       არსებობს ხედვის კუთხე, საიდანაც ყოველგვარი მწერლობა ისტორიული მწერლობაა, რადგან ყველაფერი ისტორიაა. აწმყო, როგორც რეალური და, მით უმეტეს, აბსოლუტური წერტილი, არ არსებობს. იგი პირობითი და შეფარდებითია და რეალური ხდება მას შემდეგ, რაც ისტორიად იქცევა. ობიექტურად არსებობს მხოლოდ წარსული, რადგან მხოლოდ წარსულია ფიქსირებული. ამდენად, ისტორია არის არა რაღაც თავისთავადი და განყენებული რამ, არამედ აწმყოს რეალურობის შესაძლებლობა და დასტური. ამ კუთხით თუ შევხედავთ, მწერლობის დაყოფა თანამედროვე და ისტორიულ მწერლობად მხოლოდ ფორმალური ნიშნით თუ შეიძლება. ვისთვისაც შემოქმედება კომერცია არ არის, მისთვის მთავარი ნაწარმოები ყოველთვის წინაა. თუ მწერლობის დანიშნულება ადამიანის სულის კვლევაა, ჩვენი მწერლობა ქვეყნის ისტორიული ბედუკუღმართობის გამოისობით ამ სულს უმთავრესად მხოლოდ ერთი კუთხით - სამშობლოსთან მიმართებაში - იკვლევს, რის გამოც თვალსაწიერი შეზღუდული აქვს, ასე ვთქვათ, მისი ხის მხოლოდ ერთი ტოტი ისხამს. თქმა არ უნდა, ეს ნაკლია და სავსებით ბუნებრივია შინაგანი მოთხოვნილება იმისა, რომ ეს ნაკლი დაიძლიოს. მაგრამ აქ ერთი „დამამძიმებელი” გარემოებაა. თუ არ გვინდა სიმართლე ჩვენებურად მივჩქმალოთ, უნდა ვაღიაროთ, რომ მარტო ბედუკუღმართობის ბრალი არ არის ყველაფერი. პატრიოტულ მოტივში ჩვენ სარგებელიც ვიპოვეთ, თავშესაფარიც და ამოუწურავი შემოქმედებითი იმპულსიც, ამიტომ ზარების რეკვას, საჭიროება რომ გაივლის, მერეც არ ვწყვეტთ და ქვეყანას ვაყრუებთ. ჩემი მტკიცე აზრია‚ რომ მწერალი მწერალს წერაში ვერ დაეხმარება და მწერალი მწერალს საყრდენად ვერ გამოადგება. შედევრები გვამდიდრებს და გვწმენდს‚ მაგრამ არ გვასწავლის და არ გვწვრთნის. შემოქმედებას ამგვარი დანიშნულება არა აქვს.

ხელმწიფე-ენა

     განსხვავებით ცხოველისაგან‚ რომელიც ორ განზომილებაში - დროსა და სივრცეში - ცხოვრობს‚ ადამიანი ცხოვრობს სამ განზომილებაში - დროში‚ სივრცეში და ენაში. კითხვა: როგორ მუშაობს მწერალი ჯემალ ქარჩხაძე თავის სამუშაო ინსტრუმენტზე - ენაზე? ვის გამოცდილებას ეფუძნება, როგორ უღრმავდება სიტყვას? როგორ აღწევს იმ მოქნილობასა და სილაღეს, ასე რომ განასხვავებს ყველასგან. არავის გამოცდილებას არ ვეფუძნები‚ ჩემი გზით მივდივარ და ჩემს საკუთარ გამოცდილებას ვქმნი. საერთოდ‚ არა მგონია‚ ამ საქმეში სხვისი გამოცდილება კაცს დიდად გამოადგეს. ვისაც ენის ცოდნა უნდა‚ თავისი კერძო ბილიკი უნდა გაჭრას ენაში. ჩემი აზრით‚ ძირითადად, ასეც იქცევიან, ყველა საკუთარი გზით მიდის და საკუთარ გამოცდილებას აგროვებს; მართალია‚ ზოგჯერ ორი სხვადასხვა გზა ერთმანეთს შეეყრება და ერთმანეთს გადაკვეთს‚ შესაძლოა‚ რაღაც მონაკვეთი ერთადაც გაიარონ‚ მაგრამ ეს გამოცდილებათა გამოყენება არ არის‚ ეს შემთხვევითი შეხვედრაა‚ რომელიც არსებით კვალს არ ტოვებს. ეს გრძელი გზაა და‚ თუ მაინცდამაინც შეჯიბრმა არ გაგიტაცა და გულისყური არ გაგეფანტა‚ ამ გზაზე კაცმა შეიძლება ბევრი რამ ისწავლო. ერთ-ერთი პირველი (და მოულოდნელი) შთაბეჭდილება მას შემდეგ‚ რაც ენას საკმაოდ მიუახლოვდები და იგი შენს წინაშე წამით მთელ ჰორიზონტს დაფარავს‚ არის აზრი, რომლის ჭეშმარიტებას სადავოდ აღარასოდეს გახდით: ენა თურმე ის არ ყოფილა‚ რაც გვეგონა.

     ადამიანი ენის შიგნით იმყოფება და ამგვარად‚ გარკვეული აზრით‚ თავადაა მისი შემადგენელი ნაწილი. შემადგენელ ნაწილს კი შეუძლებელია ობიექტური ცოდნა ჰქონდეს მთელის შესახებ. ყველა‚ სპეციალისტი თუ დილეტანტი‚ მხოლოდ წარმოდგენას იქმნის და შეხედულებას აყალიბებს‚ რომლებიც მეტ-ნაკლებად (მაგრამ აპრიორულად) სუბიექტურია. სუბიექტური‚ ცხადია‚ მაინცდამაინც მცდარს არ ნიშნავს. სუბიექტური უფრო ალბათ ობიექტურის ნაწილია‚ რომელიც კონტექსტიდან ამოღებულია და ცალკეა გამოტანილი‚ თუმცა ამის დადგენა საქმეს ვერ შველის. დღესდღეობით თამამად და ობიექტურად ენის შესახებ‚ ალბათ, მხოლოდ ის შეიძლება ითქვას‚ ზემოთ რომ უკვე ვთქვით: ენა ის არ არის‚ რაც გვგონია. განსხვავებით ცხოველისაგან‚ რომელიც ორ განზომილებაში - დროსა და სივრცეში - ცხოვრობს‚ ადამიანი ცხოვრობს სამ განზომილებაში - დროში‚ სივრცეში და ენაში. აქედან გამომდინარე კი‚ ალბათ‚ შეიძლება ენის ერთი - ცხადია‚ პირობითი და მიახლოებითი - განსაზღვრება ასეც ჩამოვაყალიბოთ: ენა არის ადამიანობის განხორციელების სპეციფიკური პირობა‚ ან - თუ ხატოვანებას ვარჩევთ - ღვთივ დანიშნული მეგზური ადამიანის დანიშნულების გზაზე. როგორც დროისა და სივრცის განზომილებას‚ ენის განზომილებასაც არსებობის ორი დონე აქვს: იდეალური და კონკრეტული. ენის იდეას - ეგებ უფრო სწორია ვთქვათ‚ ედემის ენას - გრძნობად სამყაროში მეტყველება შეესაბამება. მეტყველება უკვე დედა-ენაა და დედა-ენა - კონკრეტული დონის ენა - შეიძლება სამშობლოს ცნებას გავუტოლოთ. ვთქვათ‚ ასე: ჩვენი მიწა ჩვენი ყოფიერების სამშობლოა‚ ჩვენი ენა ჩვენი სულიერების სამშობლოა. მართალია‚ ჩვენში უფრო იქითკენ იხრებიან‚ რომ ენის ცნება კი არ გაუტოლონ სამშობლოს ცნებას‚ არამედ დაუქვემდებარონ, ამიტომ ურჩევნიათ დედა-ენა განსაზღვრონ‚ როგორც ეროვნული კუთვნილების გამოხატულება ან ეროვნული თვითშეგნების ერთ-ერთი პირობა‚ მაგრამ ეს შეცდომაა‚ რასაც საფუძვლად, გარდა სტიქიური მატერიალიზმისა‚ ის უდევს‚ რომ ჩვენი ფორმალური და ხშირად ალოგიკური პატრიოტიზმი ცნება „ეროვნულში” ისეთი რამეების ჩატევას ცდილობს‚ რაც არ ეტევა. სინამდვილეში ენა თავად არის „მესაკუთრე” და „ენობრივი კუთვნილება” არანაკლებ მაღალი რანგის ცნებაა‚ ვიდრე „ეროვნული კუთვნილება” (მშობლიური ენის ნოსტალგიაც ისეთივე ფაქტია‚ როგორც მშობლიური ქვეყნის ნოსტალგია‚ და ენის დაკარგვაც ისეთივე ტრაგედიაა‚ როგორც ქვეყნის დაკარგვა). თუ კონკრეტულად და წმინდა პრაგმატული კუთხიდან შევხედავთ‚ ენა‚ რა თქმა უნდა‚ სამუშაო ინსტრუმენტია და ჩვენ ყველანი მას ამ დანიშნულებით ვიყენებთ. გარდა ამისა‚ ენა კომუნიკაციის საშუალებაა და ჩვენ ყველანი მას ამ დანიშნულებითაც ვიყენებთ. მაგრამ ენა ინსტრუმენტია მხოლოდ იმ აზრით‚ რომ ინსტრუმენტიცაა, და კომუნიკაციის საშუალებაა მხოლოდ იმ აზრით‚ რომ კომუნიკაციის საშუალებაცაა. შედარება რომ მოვიშველიოთ‚ ენის ის ნაწილი‚ რომელიც ინსტრუმენტი და კომუნიკაციის საშუალებაა‚ მრავალქიმიანი ვარსკვლავის ერთი ქიმია. უაღრესად მნიშვნელოვანი‚ მაგრამ ერთი. ერთი ქიმის მიხედვით სხვა ქიმებზე ლაპარაკი ძნელია‚ თავად ვარსკვლავზე ლაპარაკი კი‚ საერთოდ‚ შეუძლებელია‚ ვინაიდან ვარსკვლავი‚ მოგეხსენებათ‚ ის არ არის‚ რაც მისი ქიმია. ეს ქიმი ცნობიერ არეში დევს და ასე თუ ისე შესწავლილია. ჩვენ ყველანი აქ ვცხოვრობთ‚ ამ ქიმზე‚ იგია ჩვენი ენა-სამშობლო და ამიტომ მას‚ ჩვეულებრივ, ვარსკვლავთან ვაიგივებთ. ეს ჩვენი ყოველდღიური მოხმარების ენაა‚ ჩვენი პრაქტიკული ლოგიკისა და პრაქტიკული რაციონალიზმის ენა‚ რომელსაც მიზეზ-შედეგობრიობა ქსოვს და გრამატიკა მართავს. ეს არის ჩვენი ყოფიერების „სახელმწიფო ენა”. ეს ისეთი სიბრტყეა‚ სადაც ენის კრიტერიუმი არის „სწორი” და იგი‚ შესაბამისად, მეცნიერების სფეროს განეკუთვნება. სამაგიეროდ ეს ის სიბრტყეცაა‚ სადაც ენა აზროვნებას ზედროული მოლოდინისაგან ათავისუფლებს (რაც იგივე თვითგანთავისუფლების აქტია‚ ვინაიდან ენა და აზროვნება ერთი ფურცლის ორი გვერდია და მათი დაცალცალკევება მხოლოდ იდეაშია შესაძლებელი)‚ რათა მასთან ერთად ადამიანი მანამდე უცნობი ჭეშმარიტების გზაზე გაიყვანოს. ერთი სიტყვით‚ ეს არის ენის ის ნაწილი‚ რომელიც „მოგვეცა”. დანარჩენი ჩვენ თვითონ უნდა მოვიპოვოთ. მოვიპოვოთ და არა შევიმეცნოთ. შემეცნება ადამიანის ერთი თანდაყოლილი თვისებათაგანია. ჩვენ ისე ვართ მოწყობილი‚ რომ რისი შემეცნებაც შეგვიძლია‚ მისი შეუმეცნებლობა არ შეგვიძლია. ასე რომ‚ ცნობისწადილი ადამიანს უეჭველად აიძულებდა ენის საიდუმლო გამოეკვლია‚ მაგრამ საქმე ისაა‚ რომ ეს გამოკვლევა იქნებოდა და არა ფლობა. ხოლო რაკი ადამიანი არა კომპიუტერული საპიენსია‚ არამედ ფაბერული საპიენსი‚ იგი ენის შემეცნებას ვერ დასჯერდებოდა‚ მას ენა უნდა შეესისხლხორცებინა‚ რათა ფაბერს განხორციელება შეძლებოდა. მაგრამ აქ ვარსკვლავის შედარება აღარ გამოდგება‚ იგი სხვა შედარებით უნდა შეიცვალოს. კერძოდ‚ ახლა ენა უნდა შევადაროთ ვეება დაბურულ ტყეს‚ რომელიც პატარა‚ მზიანი მდელოთი თავდება. სწორედ ეს მდელო‚ ტყის ეს პერიფერია‚ სადაც ტყე უკვე მთლად ტყე აღარ არის‚ ცვლის ახალ შედარებაში იმას‚ რაც ადრე ვარსკვლავის ქიმის სახელით მოვიხსენიე. ეს მდელოა ჩვენი ცხოვრების ასპარეზი‚ ხოლო მის უკან დიდი‚ უღრანი‚ იდუმალი ტყეა‚ სადაც მოუსვენარი ადამიანები დადიან‚ რათა გონებით კი არ ჩაწვდნენ ენის იდუმალებას, არამედ ერთიანად ჩაეფლონ ამ იდუმალებაში და საპიენსის ფაბერული მისტერია განახორციელონ. ყველა არა; ზოგს ის საკვები ჰყოფნის (ან ჰგონია‚ რომ ჰყოფნის)‚ რასაც მდელოზე შოულობს. თუმცა ასეთები‚ მე მგონი‚ ცოტანი არიან. უმრავლესობა აიკრავს ხოლმე გუდა-ნაბადს და ყოველ დილით დაადგება ტყის გზას. ნაწილი შორს არ მიდის. ეზარება. ან ეშინია. გასცდებიან თუ არა მდელოს‚ იქვე ჩეროში წამოწვებიან; ამიტომ ბევრს ვერაფერს შოულობენ. მხოლოდ გაბედულები‚ შეუპოვრები‚ ცნობისწადილით შეპყრობილები შედიან ღრმად და ღრმად‚ და რაც უფრო ღრმად შედიან‚ მით უფრო ამაღლებულები და გამდიდრებულები ბრუნდებიან უკან. ვისაც გაბედულების გარდა ერთგულებაც აღმოაჩნდება - ერთგულება უფრო დიდი განძია‚ ვიდრე გაბედულება - ადრე თუ გვიან შესაფერის ჯილდოსაც იღებს‚ რასაც ის ფაქტი ადასტურებს‚ რომ დიდ მწერალთა სიდიდე თუ მეტი არა‚ სანახევროდ მაინც, ენას ეყრდნობა. აქ‚ უღრანი ტყის დიდებულ იდუმალებაში ერთბაშად (და თავისი მოულოდნელობის გამო ზოგჯერ ცოტა საშიში სახით) ხორცს ისხამს ბანალური გამოთქმა‚ რომელშიაც უკვე დიდი ხანია შინაარსს აღარ ვდებთ და მხოლოდ ისე‚ ფორმალურად‚ ერთგვარ „სიტყვის მასალად” ვხმარობთ. ეს არის გამოთქმა „ენის გრძნობა”. სინამდვილეში ენის გრძნობა სავსებით რეალური რამ არის. მეტიც: სავსებით აუცილებელი რამ. ცოტა უხეშად და ცოტა სქემატურად რომ ვთქვათ და პრობლემას მხოლოდ ერთი მხრიდან შევხედოთ‚ ენის გრძნობა შეგვიძლია შევადაროთ მუსიკალურ სმენას: როგორც შეუძლებელია ოპერა სავალალო შედეგამდე არ მივიდეს‚ თუ მის ავტორს მუსიკალური სმენა არა აქვს‚ ასე შეუძლებელია რომანიც იმავე სავალალო შედეგამდე არ მივიდეს‚ თუ მის ავტორს ენის გრძნობა არა აქვს. თუ ცოტა ხედვის კუთხეს გავიფართოვებთ‚ ენის გრძნობა შეიძლება წარმოგვიდგეს‚ როგორც ენის ცოდნა გაუცნობიერებელ დონეზე‚ როცა შეგვიძლია გონების კონტროლზე ნაწილობრივ უარი ვთქვათ და სიტყვათა და ფრაზათა სტიქიასთან ნდობის უმავთულო კავშირი დავამყაროთ. უფრო სრულად კი ენის გრძნობა‚ ალბათ‚ მაშინ ხორციელდება‚ როცა ენის ურიცხვ სახეთაგან იმ ერთადერთს მიაგნებთ და მოირგებთ‚ რომელიც იმთავითვე თქვენთვის და მხოლოდ თქვენთვის იყო განკუთვნილი. ეს ის ნახევრადრეალური ვითარებაა‚ რომლის საფუძველზეც ოდესღაც ითქვა და მერე მრავალგზის იქნა გამეორებული‚ რომ ყოველ მწერალს თავისი საკუთარი ენა აქვს. ეს დებულება ჭეშმარიტია და მხოლოდ ის შეიძლება დაემატოს‚ რომ თავისი საკუთარი ენა აქვს ყოველ მწერალს‚ ვინც ენის ის ერთადერთ ეგზემპლარად არსებული სახე იპოვა‚ რომელზედაც მისი სახელი იყო ამოქარგული (ეს დამატება იმის სათქმელად დამჭირდა‚ რომ თუ მწერალმა ურიცხვ სახეში თავისი ვერ იცნო და უგუნურებითა თუ პატიოსანი შეცდომით სხვა აიღო‚ ამას შედეგად მოჰყვება შეუთავსებლობა‚ სიყალბე და საბოლოოდ - ენის ორგულობა‚ რაც - ყოველ შემთხვევაში‚ ჩვენში - სამწუხაროდ‚ ფრიად გავრცელებული პარადოქსია). ასეთი მსჯელობა - სავსებით შეგნებული მაქვს - მთლად რეალისტური არა ჩანს‚ მაგრამ ისიც უნდა გავითვალისწინოთ‚ რომ ენა ადამიანს ეძლევა‚ როგორც წმინდა სუბიექტური ჭეშმარიტება‚ და ადამიანიც‚ თავის მხრივ‚ ენის პოზიციიდან ასევე წმინდა სუბიექტური ჭეშმარიტებაა. ენის გრძნობას მოძებნა არ სჭირდება. როცა დიდხანს დადიხარ ამ საკვირველ ტყეში‚ დიდხანს სუნთქავ აქაურ ჰაერს‚ რომელიც‚ ვიდრე შეეჩვეოდე‚ ძალზე სპეციფიკურია და ისე მოქმედებს‚ ირგვლივ ყოველივე ქაოსი გგონია‚ და მხოლოდ მერე და მერე‚ თანდათან აღმოაჩენ ამ „ქაოსის” ჰარმონიას‚ როცა დიდხანს უსმენ ფოთლების შრიალს‚ ჩიტების გალობას‚ ნაკადულების რაკრაკს‚ იგი თავისთავად იღვიძებს (ან იბადება. მე არ ვიცი‚ თანდაყოლილია ენის გრძნობა თუ რაიმე პირობების შესრულებაა საჭირო მისი მოპოვებისათვის)‚ იღვიძებს‚ როგორც მეგზური‚ რომელიც‚ თუ კაცს თვალი, ყური და გული გაქვს‚ ენის შესაბამის საშენო სახესაც გაპოვნინებს და ენასთან ურთიერთობის საშენო წესებსაც გასწავლის. ენას აქ სხვაც მრავალი ისეთი თვისება აქვს‚ რაც პერიფერიულ მდელოზე‚ სადაც იგი თვინიერი მსახურია და მსახურის შესაფერისი მორჩილებით ასრულებს თავის მოვალეობას‚ შეუმჩნეველია. ის „მორჩილი მსახური” აქ სამეფო ტახტზე ზის და‚ როგორც ყველა‚ ვინც სამეფო ტახტზე ზის‚ ერთსა და იმავე დროს მწყალობელიცაა და დაუნდობელიც. მწყალობელია ერთგულთა მიმართ‚ დაუნდობელია ორგულთა მიმართ. ეს ბანალური ფრაზაა‚ მაგრამ ის კი აღარ არის ბანალური‚ რომ ენა მკაცრად განასხვავებს ერთგულებასა და ერთგულების ნიღაბს. ენისთვის ერთგულია არა პირმოთნე, არამედ ის‚ ვინც სიმართლით ემსახურება‚ ხოლო ორგულია ის‚ ვინც სიმართლის გზას გადაუხვევს. ამიტომ ჩვენც‚ ვიდრე იდუმალ ტყეში შევალთ‚ რათა ენას მივეახლოთ‚ ჯერ მტვერი კარგად უნდა ჩამოვიბერტყოთ. ზემოთ ვთქვი‚ ენას ურიცხვი სახე აქვს-მეთქი. ეს ურიცხვი სახე ურიცხვი ნიუანსებით იქსოვება - ურიცხვი ფერებით‚ ურიცხვი ხაზებით‚ ურიცხვი ინტონაციებით‚ ურიცხვი შეხამებებით... მეორე მხრივ‚ ჩვენც‚ ყოველ ჩვენგანს‚ ჩვენი ხასიათი გვაქვს‚ ჩვენი სტილი‚ ჩვენი ფერი‚ ჩვენი მიდრეკილებანი. და თუ ზუსტად არ შეირჩა შესაბამისობა‚ თუ ჰარმონია არ დამყარდა ენასთან‚ თუ ზომა ზომას ვერ დავამთხვიეთ‚ ფერი ფერს და მნიშვნელობა მნიშვნელობას‚ ერთი სიტყვით, თუ ის ერთადერთი სახე ვერ ვიპოვეთ‚ რომელიც ჩვენს „ენობრივ ორბიტაზე” გაგვიყვანს‚ ჩვენ ყალბი ვიქნებით. სიყალბე ორგულობაა. ჩვენ ორგული ვიქნებით ხელმწიფე-ენისა და მის წყალობას ვერ ვეღირსებით.

შემოქმედების კანონი

     ნიჭი იმ ფურცლის ცალი გვერდია‚ რომლის მეორე გვერდი ბიოლოგიური სიცოცხლეა. ნიჭი არის ადამიანის თვითრეალიზაციის ძალა‚ თვითრეალიზაციის გარეშე კი ღმერთისაკენ მიმავალი გზა ჩაკეტილია. ადამიანის სულიერი აქტივობა მძლავრი ვულკანური რხევაა, რომელსაც ერთი ბოლო უკიდურეს მისტიციზმში აქვს გადგმული, მეორე - უკიდურეს რაციონალიზმში, ანუ, ამ რხევის ერთი მხარე რელიგიად იშლება, მეორე - ფილოსოფიად, ხოლო შუაში, იქ, სადაც რელიგია და ფილოსოფია ერთმანეთში გადადის, არის ხელოვნება. ეს სურათი ორგვარად შეიძლება აღიწეროს: ერთი - ხელოვნება რელიგია-ფილოსოფიის ფესვზეა აღმოცენებული, და მეორე - ხელოვნება თვითონაა ფესვი, რომელიც, იმისდა მიხედვით, თუ როგორ იზრდება რხევის ამპლიტუდა, ერთ მხარეს რელიგიაში გადადის და მეორე მხარეს ფილოსოფიაში. მაგრამ აღწერის არჩევანი უფრო პატივმოყვარეობისა და გემოვნების საქმეა, ამიტომ მთავარი არ არის. მთავარი ისაა, რომ ეს სამება, რომელიც სინამდვილეში ერთარსია, კაცობრიობის ყველაზე მაღალსა და წმინდა სულიერ გამოცდილებას მოიცავს. იგი კაცსა და ღმერთს შუა დგას და კაცს ღმერთისკენ მიუძღვის, ან, თუ ადამიანს შევადარებთ მრავალკუთხედს, რომელსაც გვერდების უსასრულო გაორკეცების გზით წრეხაზობისაკენ ლტოლვის იმპულსი აქვს მინიჭებული, სწორედ ეს სამება იქნება ის იმპულსი, რაც გვერდებს გაორკეცებას აიძულებს. დანიშნულებაც ეს არის და რაობაც. და ყოველი ხელოვანის მიზანიცა და გამართლებაც აქ უნდა იყოს. შემოქმედება რაციონალიზმის და ინტუიციის თანამშრომლობაა (როგორც წესი‚ ინტუიციის პრიმატით)‚ გნებავთ‚ ცნობიერისა და არაცნობიერის საზიარო ასპარეზი (სადაც „პირველი ვიოლინო”‚ როგორც წესი‚ არაცნობიერია). ამიტომ‚ თუ ლაპარაკი ჭეშმარიტ შემოქმედებაზეა‚ შემოქმედების ნაყოფი არ შეიძლება განზრახვას ანუ წინასწარ ჩანაფიქრს არ გასცდეს და „დაუკრეფავში” არ გადავიდეს. აქ ისიც სათქმელია, რომ „ჩანაფიქრიცა” და „განზრახვაც”‚ ცოტა არ იყოს‚ დაუზუსტებელი‚ ამორფული ცნებაა. ალბათ ძალზე იშვიათია ისეთი შემთხვევა‚ როცა მწერალი (შემოქმედი მწერალი მყავს მხედველობაში) თავიდან ბოლომდე ჩამოაყალიბებს ნაწარმოებს და ამის შემდეგ იწყებს მის ხორცშესხმას. ჩვეულებრივ, ჩანაფიქრი ბიძგია‚ დეტალი‚ ნაწილი‚ უკიდურეს შემთხვევაში‚ უზოგადესი ფაბულა. და თუნდაც ნაწარმოების მთელი ჩონჩხი უკვე იყოს მოცემული ჩანაფიქრში‚ სულ ერთია‚ ეს ჩანაფიქრი მაინც მცირე რაციონალური მარცვალია‚ ასე ვთქვათ‚ გონების საწყისი კაპიტალი‚ რომელიც მერე‚ წერის პროცესში‚ როცა ლოგიკა უკანა პლანზე გადადის და ასპარეზს ინტუიციას უთმობს‚ ისეთ შემოქმედებით გრიგალებში მოხვდება‚ რომ მისი პირველსახიდან ძალიან ცოტა რამ თუ გადარჩება შეუცვლელი და ხელუხლებელი. თუ შედარებას მეტისმეტად დიდ მოთხოვნებს არ წავუყენებთ და მეტისმეტ სიზუსტეს არ მოვთხოვთ‚ შეგვიძლია ვთქვათ‚ რომ ჩანაფიქრი რაციონალური თესლია‚ საიდანაც ირაციონალური პროცესების წყალობით ისეთი მცენარე აღმოცენდება‚ რომელიც გაცილებით მეტია‚ ვიდრე თესლი. ნაწარმოები გაცილებით მეტია‚ ვიდრე განზრახვა. უხეში და პრიმიტიული სქემის სახით პროცესი შეიძლება ასე წარმოვიდგინოთ: ინტუიცია მოიხელთებს იდეას და ამ თავის ნადავლს გონებას გადასცემს. გონება აბსტრაქტულ იდეას ლოგიკურ ჩანაფიქრად ჩამოაყალიბებს და ისევ ინტუიციას დაუბრუნებს‚ რომელიც ამ ჩანაფიქრს ირაციონალურსა და არაცნობიერ შემოქმედებით „ხსნარში” გახსნის‚ სადაც მხოლოდ ემოციური კავშირები მოქმედებენ. ბოლოს საქმეში ისევ გონება ჩაერევა და შეეცდება ყოველივე ეს შეძლებისდაგვარად კვლავ ცნობიერ წესრიგში მოიყვანოს. რა თქმა უნდა‚ ეს მხოლოდ ერთ-ერთი მოდელია და არა საზოგადო წესი‚ მაგრამ ის კი საზოგადოა და გარდუვალი‚ რომ მწერალს (საერთოდ‚ შემოქმედს) ასე ვთქვათ‚ ცალი ფეხი ინტუიციაში უდგას‚ მეორე კი რაციონალიზმში‚ და ხან ერთს წადგამს წინ‚ ხან მეორეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში - თუ ინტუიციურმა საწყისმა არ იმუშავა და მწერალი ტვინის ამარა დარჩა‚ შედეგი მართლა დაემთხვევა ჩანაფიქრს და ნაწარმოები გონების მიერ მონიშნულ საზღვრებს ვერ გასცდება‚ ოღონდ ასეთ დროს შემოქმედებასთან უკვე აღარა გვაქვს საქმე‚ ასეთ დროს საქმე გვაქვს ისეთი ყაიდის საქმიანობასთან‚ სადაც ინტუიციას ტექნიკა ცვლის და ყველაფერი წვრთნასა და გონების კონტროლს ექვემდებარება. აქვს თუ არა მწერალსა და მკვლევარს საერთო‚ ანუ‚ ცნებები რომ უფრო დავაზუსტოთ და გამოვკვეთოთ‚ აქვს თუ არა საერთო შემოქმედებასა და მეცნიერებას. ჩემი აზრით, სწორედ კვლევაა საერთო. ადამიანის ამოცანა (არა დანიშნულება‚ რომლის შესახებაც არა მგონია თავად ადამიანს რაიმე პოზიტიური პასუხი მოეპოვებოდეს‚ არამედ სწორედ ამოცანა) არის სამყაროსა და საკუთარი თავის შეცნობა (რაც‚ არსებითად‚ ერთი და იგივეა). ყოველი ადამიანი რომელიღაც ზეგარადმო აუცილებლობით თავისი შესაძლებლობის კვალობაზე ამ ამოცანის ამოხსნას ცდილობს‚ ხოლო მეცნიერებასა და შემოქმედებას (ნაწილობრივ აგრეთვე რელიგიას) იგი თავის პროფესიადა აქვს ქცეული. ამიტომ მეცნიერის საქმიანობაცა და შემოქმედის საქმიანობაც ერთია - კვლევა. მაგრამ აქ მთავრდება კიდეც საერთო‚ ვინაიდან ამოცანის გადაჭრის გზები‚ საშუალებები‚ მეთოდები‚ იარაღები და ა.შ.‚ განსხვავებული აქვთ‚ ზოგჯერ დიამეტრულად განსხვავებულიც (მეცნიერება ობიექტურია‚ შემოქმედება - სუბიექტური, მეცნიერება ზოგადია, შემოქმედება - კერძო‚ მეცნიერება რაციონალურია‚ შემოქმედება - ინტუიციური‚ მეცნიერება უწყვეტია‚ შემოქმედება - წყვეტილი‚ მეცნიერება ევოლუციურია‚ შემოქმედება - იმპულსური‚ მეცნიერება პროგნოზირებადია‚ შემოქმედება - არაპროგნოზირებადი...), ერთი სიტყვით‚ თუ წმინდა იდეის დონეზე განვიხილავთ‚ მეცნირებასა და შემოქმედებას ამოცანის გარდა საერთო არაფერი აქვთ. თუმცა აქედან საბოლოო და გამოყენებითი დასკვნების გაკეთება სწორი არ იქნება‚ ვინაიდან პრაქტიკულად - ასე ვთქვათ‚ „ბუნებაში” - არც მეცნიერება არსებობს წმინდა სახით და არც შემოქმედება. როგორც კი საქმე აქტივობაზე მიდგება‚ ისინი ერთმანეთის სამოქმედო არეში იჭრებიან‚ რაც მეთოდების გარკვეულ გაცვლა-გამოცვლასაც იწვევს (სწორედ ეს მქონდა მხედველობაში‚ როცა გითხარით‚ შემოქმედება ინტუიციისა და რაციონალიზმის თანამშრომლობაა-მეთქი). მეთოდთა და იარაღთა ამგვარი გაცვლა-გამოცვლა ზოგჯერ ქმნის შთაბეჭდილებას‚ თითქოს განსხვავება არც ისე დიდი იყოს‚ მაგრამ ეს შეცდომაა. ამის ერთი ყველაზე მკაფიო დასტური სწორედ გამოთქმა „ბოლო მიღწევებია”‚ რომელიც მეცნიერებაში სავსებით ბუნებრივია‚ შემოქმედებაში კი - სრულიად გამოუსადეგარი. საქმე ის არის‚ რომ იგი ორი ასპექტისგან შედგება: ერთია ქრონოლოგიურად ბოლო‚ ხოლო მეორე - ისტორიულად საუკეთესო. და იმისათვის‚ რომ ამ გამოთქმას ჰქონდეს აზრი და არსებობის უფლება‚ ეს ორი ასპექტი ერთმანეთს უნდა თანხვდებოდეს. მეცნიერებაში თანხვდება კიდეც; მეცნიერება კოლექტიური მშენებლობაა‚ სადაც ყველა მშენებელი ერთი საერთო გეგმის შესაბამისად შრომობს‚ რის გამოც შენობა მეთოდურად მიიწევს მაღლა და ყოველ მოცემულ მომენტში განვითარების აპოგეაშია. მეცნიერი‚ ჩვეულებრივ‚ კი არ იწყებს‚ არამედ აგრძელებს და ამ თვალსაზრისით‚ შეიძლება ითქვას‚ წინამორბედთა მხრებზე დგას. ამიტომ, რა მწირი და ღატაკიც უნდა იყოს ეპოქა‚ მეცნიერების დონე ყოველთვის უფრო მაღალია‚ ვიდრე წინამავალ ეპოქაში იყო‚ ანუ‚ სხვანაირად რომ ვთქვათ‚ მეცნიერებაში გამოთქმა „ბოლო მიღწევები” სავსებით სამართლიანია‚ ვინაიდან მისი ორივე ასპექტი ყოველთვის‚ დროის ყოველ წერტილში, სახეზეა. შემოქმედების გზა სხვანაირია. შემოქმედება ობიექტური კანონებით არ იმართება. იგი იმპულსურია‚ ფეთქებადი‚ გარკვეული მიახლოებით შეიძლება ითქვას - ერთჯერადი‚ მასში ძალზე დიდია არაცნობიერი ნაკადი. ამიტომ რაციონალურ შესწავლასა და „ათვისებას” ბოლომდე არ ექვემდებარება. შემოქმედება რაღაც დოზითა და რაღაც დონეზე ყოველთვის გაუგებარია. იგი‚ შეიძლება ითქვას‚ „დახურული პროცესია” და ჰერმეტულ კალაპოტში მიედინება. ამიტომ შეუძლებელია‚ რომელიმე შემოქმედმა სხვა რომელიმე შემოქმედი საყრდენად გამოიყენოს (მხედველობაში არა მაქვს ეპიგონობა‚ რაც სულ სხვა რამაა). შემოქმედი სხვის მხრებზე ვერ დადგება. შემოქმედი მხოლოდ საკუთარ თავს ეყრდობა და საკუთარ გამოცდილებას აყალიბებს‚ რომელიც უნიკალურია‚ აბსოლუტურად დამოუკიდებელი და უკიდურესად სუბიექტური. აქედან კი იოლად გამოდის დასკვნა‚ რომ გამოთქმა „ბოლო მიღწევები” შემოქმედებას ვერ მიესადაგება‚ ვინაიდან, არა თუ ყოველთვის‚ ძალზე იშვიათად თუ მოხდება (კაცობრიობის მთელი ისტორია ამის დასტურია)‚ რომ ეს ასპექტები ერთმანეთს თანხვდეს. პირადად ჩემთვის - შემოქმედებაში‚ მოგეხსენებათ‚ გემოვნება ბატონობს და არა ობიექტური საზომი - ამ ასპექტთა უკანასკნელი თანხვედრა‚ როცა „ბოლო” და „საუკეთესო” გვერდიგვერდ აღმოჩნდნენ‚ მოხდა მე-16 საუკუნის დასასრულს და მე-17 საუკუნის დასაწყისში‚ როცა ეს ასპექტები შექსპირის შემოქმედებით ბადეში მოჰყვნენ (ხოლო თუ შექსპირის მასშტაბების სიღრმესა და სივრცეს გავითვალისწინებთ‚ შესაძლოა მეტად აღარც მოხდეს). ყოველი შემოქმედი თვითონ იგონებს საკუთარ ველოსიპედს. მაგრამ აქ ერთი ყურადსაღები გარემოებაა: ეს „ველოსიპედები” ერთმანეთის გზას არ კვეთენ და ერთმანეთს არ ეჯახებიან. შემოქმედი საკუთარ სამყაროს თავისუფალ განზომილებაში ქმნის და არა კოორდინატებით შემოღობილ სისტემაში‚ ამიტომ „ადგილს” ამ სიტყვის ფიზიკური გაგებით - თუნდაც აბსტრაქტული გრაფიკის გაგებით - არ საჭიროებს. აქედან გამომდინარე‚ შემოქმედებაში‚ განსხვავებით მეცნიერებისაგან‚ არც კონკურენციის კანონი მოქმედებს‚ რომლის თანახმადაც ორ სხვადასხვა სხეულს ერთსა და იმავე დროს ერთი და იმავე ადგილის დაკავება არ შეუძლია. ამის მიზეზი ის უნდა იყოს‚ რომ მეცნიერებაში შეფასების კრიტერიუმია „სწორი”‚ შემოქმედებაში კი - „კარგი”. „სწორი” და „კარგი” რიგი თვისებებით დიამეტრულად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. მაგალითად‚ ერთ კითხვაზე ორი სწორი პასუხის გაცემა ალბათ შეუძლებელია‚ ორი კარგი პასუხის გაცემა სავსებით ბუნებრივია. ანდა ასე ვთქვათ: ორი სწორი თეორია ერთი და იმავე პრობლემის შესახებ ერთდროულად ვერ იარსებებს‚ ორი კარგი ლექსი კი ერთსა და იმავე თემაზე ერთმანეთს სავსებით არ უშლის ხელს‚ ვინაიდან „სწორი” სივრცე-დროის ცნებაა‚ „კარგი” კი განზომილების. ადამიანებს შორის მრავალი განსხვავება და მრავალი მსგავსებაა. არ არსებობს ადამიანი‚ რომელიც რაღაც ნიშნებით ყველა დანარჩენ ადამიანს არ ჰგავდეს‚ და არ არსებობს ადამიანი‚ რომელიც რაღაც ნიშნებით ყველა დანარჩენი ადამიანისაგან არ განსხვავდებოდეს. ასევეა ნიჭიც. არ არსებობს ნიჭი‚ რომელიც რაღაც ნიშნებით ყველა დანარჩენ ნიჭს არ ჰგავდეს, და არ არსებობს ნიჭი‚ რომელიც რაღაც ნიშნებით ყველა დანარჩენი ნიჭისგან არ განსხვავდებოდეს. ამ თვისებებს ემყარება მეცნიერებაცა და შემოქმედებაც. ოღონდ‚ მეცნიერება უმთავრესად ემყარება მსგავსებათა ჯაჭვს‚ ხოლო შემოქმედება - განსხვავებებს. ამიტომ‚ როცა შემოქმედებითი ვარსკვლავი დაიბადება და გეზს „შემოქმედებითი ცისკენ” აიღებს‚ ვერავითარი დაბრკოლება‚ ვერავითარი გრაფიკი და ვერავითარი ბოლო მიღწევა წინ ვერ დაუდგება‚ ვინაიდან იგი „განსხვავების” გზას მისდევს. შემოქმედს საკუთარი სამყარო „საერთო” შემოქმედებით სამყაროში არა აქვს საძებარი. შემოქმედს საკუთარი სამყარო დაბადებით დაჰყვება. და თუ მაინც ეძებს‚ ეძებს არა სამყაროს - თუმცა თვითონ შესაძლოა გულწრფელად ეგონოს‚ რომ საკუთარ სამყაროს ეძებს - არამედ კვარცხლბეკს‚ რომელზედაც ეს სამყარო ყველაზე მკაფიოდ გამოჩნდება. ასე რომ‚ თუ კაცს მომადლებული აქვს ნიჭი სიყვარულისა (სიძულვილის ნიჭის ჩათვლით) და ნიჭი სიყვარულის გამოთქმისა‚ მას თამამად შეუძლია გარემომცველი სამყარო განიხილოს‚ როგორც მისივე სამყაროს ანარეკლი‚ და ნიჭი, რომელიც მაღლით მიეცა და რომელიც თავისი ბუნებით აბსოლუტურად ინდივიდუალურია‚ მხოლოდ საკუთარი განზომილების შექმნაზე დააბანდოს. ასე შვრებოდა ყველა ჭეშმარიტი შემოქმედი. ასე იზამენ მომავალშიც. ასე იზამენ ყოველთვის‚ ვინაიდან ასეთია შემოქმედების კანონი.

----------------

ბიბლიოგრაფია:

ჯემალ ქარჩხაძე  - შემოქმედების კანონი