სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული

„ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო “ (ეკლესიასტე 1, 2)

       ოდეს სნეულებისგან ვნებულ სხეულში შედრკება სული, ან თუ უიღბლობა და იმედგაცრუება დააძაბუნებს მას, მაშინ იხელთებს დროს მაცდური სული, მოუახლოვებს თავის ბაგეს ჩვენს შინაგან სასმენელს და ამ ბედზე გვეჩურჩულება: „რაისთვის შფოთავთ სახელისა და დიდებისათვის, როცა სულ ოთხიოდე დღის სიცოცხლე გაქვთ ნაბოძები დედამიწაზე და თვით დედამიწაც ოთხიოდე დღე თუ იბრუნებს ამ სამყაროში? დადგება დღე, როცა ერთნაირ დავიწყებას მიეცემა შექსპირისაც და ყველაზე უბირი გლეხის სახელიც. მაინც რას გიქადით სახელისა და დიდებისაკენ ესოდენი ლტოლვა და დაუოკებელი წყურვილი ზესვლისა?“ ფუჭია ამ სიმღერის გაგრძელება, რამეთუ იგი ყველასათვის ცნობილია და ვითარცა ჭრიჭინობელის ხმა ზაფხულის ღამეში, ანდა ტალღების ბორგვა ზღვის სანაპიროზე, ასევე უწყვეტად და უსასრულოდ მიჰყვება იგი მთელს ისტორიას. მაგრამ ამ ხმას დროდადრო ახშობს უფრო მძლავრი და მჭექარე ხმა, მაცდური სულის ეს მინამღერი, ასევე უწყვეტი და უსასრულო, ვითარცა ტალღების გმინვა სანაპიროზე კლდეთა ფერხთით. ოდეს ვიეთნი ჩივიან ამისთვის, გულისხმა ჰყავით, ისინი ოდესღაც ოცნებობდნენ, ან კვლავაც ოცნებობენ დიდებაზე, უკვდავების ამ ლანდზე. უზაკველნი და გულალალნი არასდროს გოდებენ ამაზე. იობის ჩივილმა თუ მოაღწია ჩვენს ყურამდე, ოდენ იმისთვის მოაღწია, რომ მასზე ეწერათ და ვინმე კალმოსანს ემცნო მისი ამბავი ქვეყნიერებისთვის. მაგრამ მუდამ ყოფილან პოეტები, დიდებაზე შეყვარებული ადამიანები, ამაოებაზე რომ უმღერიათ. და ეს სიმღერაა საუკუნეთა მანძილზე ერთ მძლავრ სენტენციად რომ ჩამოიქნა, ვითარცა წინასწარმეტყველური რეფრენი, დროდადრო რომ გაიხმიანებს ხოლმე ჩვენს მეოცნებე გონებაში და ესაა „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო“. და როცა იგივ ცდუნება ჩვენც შეგვმუსრავს, მაშინ უნდა შევაგებოთ მას ფიცი, შემოქმედებითი სულის ფიცი და ეს ფიცია: „სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული!“ დიახ, ეძიეთ სული თქვენსავე სულში, მოეხვიეთ, ჩაიკარით მკერდში, გაათბეთ, გადაეცით მას თქვენი მადლი და მაშინ ცხოვრების მარადიულობის რწმენით აღვსილთ, უნებურად აღმოგხდებათ - „სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული“. ეგებ შეგაცბუნეთ, მაგრამ სავალალოდ, ესაა ჭეშმარიტება, ოღონდ ყველა ვერ გრძნობს საკუთარ სულს, ისევე, როგორც ვერ გრძნობს, რომ არის და არსებობს, ვითარცა ამ სამყაროს უმცირესი ნაწილაკი.  ის, რასაც დღევანდელი ფსიქოლოგები სინესთეზიას, ანდა საერთო მგრძნობელობას უწოდებენ, სხვა არაფერია, თუ არა სხეულის ერთიანი შეგრძნება, ოღონდ მგრძნობელობითი შემეცნებისგან განსხვავებული. ეს კი ნიშნავს სიცოცხლის შეგრძნებას, იმას ნიშნავს, რომ ვსუნთქავთ, რომ მოძრაობს სისხლი, რომ ყოველი ორგანო ასრულებს თავის ფუნქციას და ეს გახლავთ რაღაც ბუნდოვანი და ამოუცნობი რამ შეგრძნება, ორგანიზმის სასიცოცხლო ფუნქციის შედეგი, რასაც ზოგიერთების აზრით, განგლიონური სისტემა წარმოქმნის და ბოლოს, ეს არის კიდეც საკუთარი სხეულის შეგრძნება, მისი სიცოცხლის შეგრძნება. სწორედ ამ სინესთეზიის გაქრობა ანდა მოშლაა შედეგი და ზოგჯერ მიზეზიც მძიმე სენისა და ამგვარი რღვევა, - საოცარი კია, მაგრამ, - უნდა ვეძიოთ პიროვნების გაორებასა და სხვა მსგავს გამოვლინებებში. და ეს იგივეა, რაც შემეცნება თავისი აშკარა ნიშან-თვისებებით, ხოლო სულიერში შეესატყვისება იმას, ფიზიოლოგიასა და ფსიქიკურში სინესთეზიას რომ უწოდებენ. არ ვიცი, როგორ გამოვხატო ჩემი სათქმელი, როცა სულიერი ცხოვრების სამალავებსა და დაფარულ კუთხე-კუნჭულებში ასე ვიჭვრიტები და ვგრძნობ, არ მეყოფა შესაფერისი სიტყვები, ეს რომ გადმოგცეთ, მაგრამ სხვებს რომ ვუსმენ ან ვუყურებ და ვხედავ, როგორ წარმოაჩენენ საკუთარ თავს, ეჭვი მებადება, რომ ისინი მოკლებულნი არიან მოაზროვნე შემეცნებას, ავტომატებსა ჰგვანან, ჩვენ ცოცხალი არსებობის ილუზიას გვიქმნიან და თავად კი ვერც საკუთარი სულის სიმძიმეს გრძნობენ და ვერც მასთან კავშირს.  უსიამოვნოა, როცა მუხლზე ხელს დაიდებ და ვერც ხელი გრძნობს მუხლს და ვერც მუხლი ხელს; მაგრამ ამაზე უარესი ისაა, როცა საკუთარ თავს ჩაუღრმავდები და ვერ გრძნობ მას სულისმიერად. უსიამოვნოა, როცა მიწაზე წამოწვები და მთელი სხეულით ვერ შეიგრძნობ მიწის შეხებას და შენთვის იგი მხოლოდ მაგარია და მყარი; მაგრამ ამაზე უარესი ისაა, სამყაროს რომ მიიღებ შენს სულში და კი ვერ იგრძნობ მის შეხებას და იგი შენთვის მაგარი და მყარია მხოლოდ; და აი, მაშინ გვახსენებს თავს „სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული!“  თუ მე ჩემს სისრულეს ვეძიებ ყოვლისშემძლეობისა და სახელის მოხვეჭის გზაზე და ამ დროს ჩემთან მოდის მოყვასი, რათა გამახსენოს რეფრენი - „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო“ - მე ამ დროს ისეთი გრძნობა მეუფლება, თითქოს მესმის ოკეანის ტალღების ზათქი, ამ წარმავალი ტალღების ბორგვა, რაიც არის ოდენ მისი ზედაპირის ფეთქვა. იგი მოყვასი არ ეხება სულს სულითვე, საკუთარ თავსაც ვერ გრძნობს იგი და არცა საკუთარი არსის შეცნობის უნარი შესწევს.  სწორედ ესაა ის ზუსტი სიტყვა, თუმცა კი ძალზე აბსტრაქტული, საკუთარი არსის შეცნობა. მაშ რა აზრი აქვს ყოველივე ამას, თუ არად მივიჩნევთ ინტელექტუალთა არგუმენტებს, ფსიქოლოგიის მეცნიერულ კვლევა-ძიებებს. როცა მავანი გვიზიარებს ღვთაებრივის საკუთარ განცდას, რას გრძნობს იგი, ან რას განიცდის ღმერთთან სუბსტანციური ურთიერთობის დროს, შეგიძლიათ გიჟად ჩათვალოთ იგი, ანდა მისტიფიკატორად, - ამის ნება მუდამ გაქვთ და თან ყველაზე იოლი გზაა, - მაგრამ იმას კი ვერ გაბედავთ, ლოგიკის სანაყში მთლად მტვრად აქციოთ ღმერთის არსებობა-არარსებობის ჰიპოთეზები. რაისთვის უნდა შეამოწმოთ მისი არსებობა, ვის მიმართაც ოდენ უშუალო განცდა გვაქვს; ეს იგივეა, რომ დაბადებით ყრუს ბგერის არსებობის დემონსტრირება მოვუწყოთ. მერედა ასე უბრალო რამაა ეს? ისეთი ადამიანის არსებობა რომ შეიძლებოდეს, რომელსაც დაბადებით არ გააჩნია შეხების გრძნობა, განა მივაღწევდით რასმე, საგანთა სუბსტანციურობის დემონსტრირება რომ ვცადოთ მის თვალწინ? ეს ხომ წამიერი სიზმარი იქნებოდა მისთვის, მაგრამ წარმოუდგენელია არსებობდეს ისეთი ადამიანი, რომელსაც არ გააჩნია შეხების გრძნობა და მაინც ცხოვრობს. არიან უსინათლონი, უსმენონი, ყნოსვის ანდა გემოს შეგრძნების უნარს მოკლებულნი და მაინც ძლებენ, ოღონდ დაუჯერებელია არსებობდეს ადამიანი, რომელსაც არ გააჩნია შეხების გრძნობა და ამქვეყნად კი მაინც ცხოვრობდეს. მაგრამ, წარმოიდგინეთ არსებობენ ადამიანები, რომელთათვისაც სულ უცხოა სულიერი შეხების გრძნობა, არაფერი გაეგებათ საკუთარი სუბსტანციისა, სჯერათ ერთი დღის სიზმარი და ვერ მიმხვდარან, რომ ყველაზე უფრო ძლიერი სულიერი შეხების გრძნობას ბადებს მარადიულობის აუცილებლობა რაიმე სახით გამოვლენილი და კიდევ არსებობა დროსა და სივრცეში. ისინი ვერ ეხებიან და ვერც გრძნობენ საკუთარ არსებას, ვერ გრძნობენ საკუთარი სუბსტანციის შეხებას საგანთა სუბსტანციასთან და ვერც მათს სუბსტანციურობას. შეუძლებელია საგანთა ჭვრეტისას, მათი ხმისა თუ შეხების განცდისას თვალი აეხილოთ, სმენა გაეხსნათ და გრძნობა აღეძრათ, განიმსჭვალონ საგანთა სუბსტანციით, გაუხსნან საკუთარი სული, შეუშვან მასში, შეაგებონ არსს არსი და დაავანონ იქ. ეს სწორედ ის სამყაროა, სხვა სამყაროს რომ ვუწოდებთ, ის სამყაროა, რომელსაც ვხედავთ, ვეხებით და გვესმის კიდეც. ეს გახლავთ ის წმინდა სამყარო, საიდანაც არაფერი მიდის და ყველაფერი რჩება, ის სამყაროა, სადაც არ არის მატერიის წარმავალი ფორმები და მარადიული ძალები, არამედ ეს ყველაფერი იყო და იქნება და იქნება მანამდე და ისე, როგორც არის. ეს გახლავთ ჭეშმარიტად სუბსტანციური სამყარო. ის, რასაც ჩვენ სულს ვუწოდებთ, მგონია, უფრო მატერიალურია, ვიდრე ის, რასაც მატერია ჰქვია; ისეთი გრძნობა მაქვს, თითქოს შემიძლია ჩემს სულს ხელითაც კი შევეხო; მე მას ვგრძნობ და გაცილებით უკეთ, ვიდრე ჩემსავე სხეულს, ის კი არადა, საკუთარი სხეული სულის ფუნქციადაც კი მეჩვენება. ერთმა კაცმა, რომელსაც თურმე საკუთარ სულთან კავშირი დაეკარგა, ერთხელ მკითხა, - „მაინც რაზე უნდა ააგოს ადამიანმა მარადიულობის თავისი რწმენა?“ მე ვუპასუხე: „რაზეც გინდა, თუნდაც იმაზე, რაშიც ეძებს მარადიულობას“. მან გაკვირვებით შემომხედა, ეტყობა ჩემგან საღ აზრს ელოდა. ჩემი ეს ნება იმდენად არადამაჯერებლად ეჩვენა, რომ მისი ობიექტური ღირებულება ვერ ირწმუნა. იგი მეცნიერი გახლდათ, ანუ ის, ვისაც მეცნიერების კაცს, თუ მეცნიერს უწოდებენ და მისი ფილოსოფიის, ისევე როგორც მის მსგავსთა ფილოსოფიის ამოსავალი წერტილი გახლდათ „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო“. ამ ცნობილი სენტენციის ავტორმა კიდევ სხვაც თქვა ისეთი, რასაც სულ არ სჭირდება მეტისმეტი სიბრძნე.

„სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული!“ - ეს საზეიმო, განთავისუფლებისა და მარადიულობის გამომხატველი შეძახილი შეიძლება მაშინ აღმოხდეს კაცს, როცა საკუთარ სულს მკერდში ჩაიკრავს, მოეხვევა და იგრძნობს მის სულისმიერ მატერიალურობას, თუმცა კი ერთნი ამაზე ჩაიქირქილებენ, მეორენი ბოღმით აღივსებიან, ზოგნი ზიზღით შემოგხედავენ, ზოგნიც შურით და სხვანი გულგრილად.

„შეიყუარე მოყუასი თვისი, ვითარცა თავი თვისი“ - ასე დაგვმოძღვრეს, კი არ უთქვამთ, შეიყვარე მხოლოდ თავი თვისიო, - ამას ყველას ვერც ეტყვი, რამეთუ ჩვენ, ყველას ისედაც გვიყვარს ჩვენი თავი, ოღონდ სულ ასეც რომ არაა. ბევრისთვის „შეიყუარე თავი თვისი“ - სრულიად ახალი ამბავიც კია. ნეტავი რა მიზეზია, ასე ცოტათი რომ გვიყვარს ჩვენი მოყვასი? ის, რაც მინდა ვთქვა, ბევრს შეიძლება პარადოქსად ანდა კონსეპტიზმადაც მოეჩვენოს, ანდა სულაც მცდარ ინტერპრეტაციად, მაგრამ მე მაინც ჩემსას ვიტყვი: ჩვენ რომ ჩვენი მოყვასი ძალიან არ გვიყვარს, უწინ იმიტომ არ გვიყვარს, რომ არ გვჯერა მისი სუბსტანციური არსებობა. მაგრამ თუ საკუთარ სულში ღრმად ჩავიხედავთ, მაშინ მივხვდებით, რომ არც ჩვენი მოყვასის არსებობაში ვართ ღრმად დარწმუნებული და არც იმაში, რომ მას შინაგანი სულიერება გააჩნია. როდესაც ბავშვის ტირილი გვესმის, მისი სლუკუნი გვამწუხრებს, მაგრამ ოდნავ თუ განვასხვავებთ მას უგრძნობი თოჯინას ტირილისაგან, საგანგებოდ გამობმული ზონრის მეშვეობით, მექანიკურად რომ აღნავლებენ. ტკივილს ყველა სხვადასხვანაირად გამოხატავს, - მითხრა ერთხელ ჩემმა მეგობარმა, - ზუსტად ერთნაირი სიმპტომებიც რომ ჰქონდეთ, რადგან ყველა თავისებურადაა აგებული. ერთი ექიმი მარწმუნებდა, როდესაც ბავშვი ტვინის ანთების დროს ტირის, ამას ჩვენ რეფლექსს ვუწოდებთ და შესაძლებელია ამ ტირილს ტკივილი სულაც არ ახლდესო. მშობლის ტკივილი უზომოა, მაგრამ ეს მხოლოდ შვილის სუბსტანცია როდია, მამის სუბსტანციაც არის და ამ დროს ისინი სულით სულს ეხებიან. ცხადია, საკუთარი მსუბუქი ავადმყოფობა, კბილის ოდნავი ტკივილიც კი, გაცილებით გაუსაძლისი გვეჩვენება, ვინემ სხვისი უფრო საშინელი ტკივილის ყურება; ასევე ძნელად მოსათმენია ტკბილეულის ჩვენი ნდომა, ვიდრე მოყვასის შიმშილზე ფიქრი. და წარმოსახვის ეს უქონლობა, ჩვენი ეს უპირველესი თვისება, რასაც ჩვენი სულის სუბსტანცია დებს საგანთა სუბსტანციის სულში და მოყვასის სუბსტანციაშიც, წარმოსახვის ეს უქონლობაა სწორედ თანაგრძნობისა და სიყვარულის უქონლობის სათავეც.

       მაგრამ არის კიდევ სხვა რამ და კიდევ უფრო ღრმაც, რაც ბევრს შეიძლება სისულელედაც კი მოეჩვენოს და ეს სწორედ ისაა, რომ არ გვჯერა საკუთარი არსებობა, საკუთარი სუბსტანციური არსებობა-მეთქი, მინდოდა მეთქვა. ბევრი, რომელთაც სჯერათ თავიანთი არსებობა, - რაკიღა ეს გახლავთ რწმენის დოგმა და კიდეც ავალდებულებს მათ, - და ბევრიც, რომელთაც არ სჯერათ რეალობა, სულერთია დაჰყვებიან მას, და, თუნდაც სჯეროდეთ, მაინც ფიქრობენ, ლაპარაკობენ და იქცევიან ისე, სხვა ყველაფერთან ერთად, თითქოს არ სჯეროდეთ. თუ ადამიანს ნამდვილად სჯერა თავისი არსებობა, მაშინ როგორ არ უნდა აღეძრას სურვილი, რომ ეს ყველაფერში აღბეჭდოს, ყოველივეს არ დაუკავშიროს და ყველას არ გადასცეს? როგორ შეუძლია ადამიანს, თუ მას ნამდვილად სჯერა თავისი საკუთარი არსებობა, დაიჯეროს ასევე საკუთარი სიკვდილი, თავისი ეგზისტენციური სიკვდილი? რამეთუ ჩვენივ მოჩვენებითობა გვარწმუნებინებს სამყაროს მოჩვენებითობას, იმ სამყაროსი, რომელიც გარს გვაკრავს.  მაგრამ რაისთვისღა შევვორგულდებით ხოლმე, როცა მაცდური სული შეგვახსენებს „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაოაო?“ მერე კი ამასაც დასძენს: „მაშ თუ მთლიანად არ მოკვდები და სუბსტანციურად მაინც განაგრძობ არსებობას, რაკიღა ასეთია შენი რწმენა და საღი აზრისაც გჯერა, რატომღა ცდილობ დატოვო სახელი შენი? მაგრამ თუ შენს სუბსტანციასთან ერთად გაქრები, რატომღა გინდა დატოვო ლანდი შენი? მაშინ არად ჩააგდე ეს ყველაფერი და დანებდი შენს ხვედრს. მაგრამ თვით ეს სურვილი, საკუთარი კვალის დატოვების ეს სურვილი ხომ საკუთარ არსებობაში შენი რწმენის ბუნებრივი გაღვივებაა და კიდეც ებღაუჭები მას? სულისაგან კი ბუნებრივი არაფერი უნდა მოიკვეთო. ყველას, ვისაც ნამდვილად სჯერა თავისი არსებობა, ამავე დროს სურვილიც აქვს, აღბეჭდოს ეს სხვათა არსებობაშიც. ესეც არ იყოს, ვინ იცის, ეგებ ერთ დღესაც ჩვენ თვითონვე შევაგროვოთ და კიდეც ვამრავლოთ მისი ნერგების ნაყოფი? ეგებ ისეც მოხდეს, რომ ჩვენი პიროვნება ამ ხსოვნასთან ერთად გარდაისახოს?! იყო ეგზისტენციური შექსპირი, ანდა ის, ვინც ამ დრამების ავტორი ბრძანდებოდა და დაგვიტოვა თავისი სახელი; იგი ერთიანად გადმოიღვარა თავის დრამებში და მათში გააგრძელა თავისი სიცოცხლე; და ყოველი, ვინც კი მას კითხულობს მთელი ამ საუკუნეების მანძილზე და დედამიწის ამპლიტუდაში, საკუთარი არსებით იღებს შექსპირის სულს, თუნდაც ემბრიონის სახით, ანდა თესლის სახით მაინც; და ყოველი, ვისაც კი მიუღია იგი, ანდა ვინც დღეს იღებს მას, ყველა ერთ არსებად რომ გადაიქცეოდეს, ყველას სული ერთ ხოლო სულად რომ შეერთდებოდეს, მაშინ კი აღსდგებოდა კაცობრიობის სული, დაასრულებდა და გარდასახავდა შექსპირსაც, ვინც იგი გახლდათ. და ეს ახალი შექსპირი, თავისი შემოქმედების წყალობით რომ ცხოვრობდა ადამიანთა გონებასა და გულებში, ცხოვრობდა სულ სხვადასხვა ქვეყანაში, აღავსებდა და გააცოცხლებდა შექსპირის სუბსტანციას, რომელიც იყო და არის. ცხოვრობს ყოველი კაცი, ვინც მისგან წარმოსდგა ხორცისმიერად, მაგრამ ასევე ცხოვრობს იგი ყოველსა და თითოეულში, ვისაც კი შეეხო მისი სულის მონაბერი. ამგვარადვე გადაეცემა ყოველს და მიიღებს ყოველი თითოეულ შენს ნამოქმედარს და ნამოღვაწარს, ხელის უბრალო მოძრაობაშიც კი ვლინდება მთელი შენი სული; ამიტომ შეგიძლია გაიმეორო ყოველი შენი მოქმედება, ყველაზე უფრო უმნიშვნელო სიტყვები, და ეს არის - სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული! და აი, კიდევ ესეც: ერთმა ცნობილმა გერმანელმა მწერალმა, ოთხმოც წელს რომ მიატანა, მაშინ დაიწყო თხზულების წერა, რომელსაც კარგა დიდი დრო მოუნდებოდა და ეს თავადვე აღიარა. მისმა ნათქვამმა ბევრს აფიქრებინა, ამ ნაწარმოებს ალბათ თორმეტ წელზე ნაკლები არ დასჭირდებაო, ხოლო ზოგიერთმა სიტყვაც კი გადაუკრა ამის თაობაზე. მაშინ მწერალმა ასე მიუგო მათ: „გაგიკვირდათ განა, ჩემს ასაკში ისეთ თხზულებას რომ შევეჭიდე, რომელსაც ალბათ ოთხმოცდაათ წლამდე ვერ დავასრულებ? იცით, რას გეტყვით, იქამდე ვიცოცხლებ, სანამ ბოლომდე არ მივიყვან!“ - და იცოცხლა კიდეც. და მერე, როცა ამაზე დიდი სჯა-ბაასი გაიმართა, ერთნი ამტკიცებდნენ, სწორედ ის უზომო დაძაბულობა აცოცხლებს, რასაც ამ ნაწარმოებში სდებსო და მართლაც არ მომკვდარა, რამეთუ არ უნდოდა სიკვდილი და ამ თხზულებისთვის უნდა ეცოცხლა; მეორენი დასძენდნენ, იგი ჭარმაგად გრძნობდა თავს და ეტყობა, ეს რაღაც გაუცნობიერებული სასიცოცხლო მარაგის წყალობით იყო, რამაც შეაძლებინა კიდეც ისეთ ნაწარმოებს შესჭიდებოდა, ამდენი ხანი რომ მოუნდებოდა და თანაც ამ ასაკშიო; შინაგანად ჭაბუკად გრძნობდა თავს! მაშასადამე, საკუთარ სუბსტანციურ არსებობაში ასეთი ძლიერი რწმენაა, რომ გვამოძრავებს და გვიბიძგებს დავტოვოთ ჩვენი ბეჭედი ყველგან და ყოველ დროს, დავტოვოთ სახელი და ხსოვნა ჩვენი, სადაც გვინდა და როდესაც გვინდა. სრული წონასწორობა სულსა და სამყაროს შორის შეუძლებელია; მუდამ ასეა, ან ჩვენი სულისთვისაა ჭარბი სამყარო, ან ჩვენი სულია ჭარბი სამყაროსთვის; ჩვენი სულისმიერი სიცოცხლისუნარიანობა მუდამ ძლევს, რათა ან შევინარჩუნოთ, ან დავმორჩილდეთ, და, თუ არ გადმოვიღვარეთ, ვშრებით; ან ყველაფერს ვუძლებთ, ან არაფერს! როცა კაცს სურს შეუმჩნევლად ჩაიაროს, სულიერი სიცარიელის დაფარვაც უჭირს, ანდა კიდეც ნატრობს - სულაც გავქრეო, ეს იმას ნიშნავს, რომ მისი სიცოცხლისუნარიანობა კლებულობს, ეს იმასაც ნიშნავს, რომ მისი სულის დისიმილაცია აჭარბებს მის საზრდოს; ეს კიდევ იმასაც ნიშნავს, რომ იგი დაღმა ეშვება, ანუ მიექანება არარასაკენ, მიექანება და საკუთარი სისუსტისადმი ისეთი სიყვარულის გრძნობა უჩნდება, როგორიც რაიმე ქრონიკული სენით შეპყრობილ ადამიანებს უჩნდებათ ხოლმე, თავიანთ სნეულებებს რომ ელოლიავებიან, ის კი არადა, კიდეც სიამოვნებთ საკუთარი დნობა. მერედა, რას ხედავთ იმაში ცუდს, რომ კაცს სიამოვნებას ჰგვრიდეს საკუთარი დნობა? მე მარტო ის ვიცი, რომ ამგვარი სიამოვნება მზარავს და ამაზე სჯა-ბაასს არც გავაგრძელებ. სავსებით გასაგებია, რომ შეიძლება არსებობდეს ადამიანი, რაიმე ფასეულსაც ქმნიდეს და ამავე დროს სჯეროდეს საკუთარი დნობაც და საკუთარი სუბსტანციური არსებობაც, მაგრამ ვერას გავუგებ ხალხს, რომელსაც ასეთი სული აქვს უპირატესად. ასეთი ხალხი მონაა! და მაშინ მოდის ნგრევის სული და ამბობს: „მონა ხალხი! მერე რა მოხდა? მერე რა მოხდა, თუ იგი იმდენადვეა ბედნიერი, რამდენადაც თავისუფალი ხალხი ან თუნდაც ტირანიის პირობებში მცხოვრები ხალხი?“ მერე რა მოხდა? მერე რა მოხდა?“ - ეს სიტყვები გაცილებით უფრო შემაძრწუნებელია, ვიდრე „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო!“ დიახ, სწორედ ეს „მერე რა მოხდა!“ - არის მათი წინასწარმეტყველური დევიზი, ვინც ეძებს მიზეზთა მიზეზს და სხვა მიზეზს და ასე უსასრულოდ მიზეზთა გამუდმებულ კორიანტელში, მიისწრაფის არარასკენ, - ცხადია! - დასაბამამდე. და ბუნებრივია, ვერც ვერასოდეს მივლენ მასთან, რამეთუ არ არის და არც შეიძლება იყოს რაიმე პირველი და უმაღლესი; არ შეიძლება იყოს რაიმე პირველი მიზეზი თავისთავად! და თუ ასე არ არის, მაშინ მითხარით, რატომ უნდა იყოს ეს სამყარო, არა სჯობია, არც სამყარო იყოს და არც არაფერი? არსებობას არა აქვს არსებობის მიზეზი, რამეთუ იგი ყოველ მიზეზზე უფრო მაღლაა. ის, ვინც დასაბამს აძლევს აბსოლუტური უზენაესი არსების არსებობის მიზეზს, უსასრულოს და მარადიულს, იგი მიდის ლოგიკურ შეცდომამდე, უზარმაზარ ჩაკეტილ წრემდე. როდესაც ამბობენ, სამყარო არსებობს იმიტომ, რომ იგი შექმნა ღმერთმაო, აქედან კი დაასკვნიან, რომ არსებობს ღმერთი; - კონცეფციის ძალის წყალობით, რომელიც ყალიბდება სამყაროს არსებობის ასახსნელად და ამგვარად არსებობს სამყარო, რამეთუ არსებობს ღმერთი და არსებობს ღმერთი, რამეთუ არსებობს სამყარო და სულ ასე და ამგვარად, მიდის კითხვამდე: „რა იქნებოდა, რომ არც სამყარო არსებობდეს და არც ღმერთი და არც არაფერი?“ და ამ გზითა და ამგვარად კაცი შეიძლება მივიდეს ბოდვამდე და აბსურდამდე. ბოდვამდე და აბსურდამდე შეიძლება მიიყვანოს კაცი კითხვამაც: „მერე რა მოხდა?“ მაგრამ შეუძლებელია აბსურდამდე მიხვიდე, თუ უყოყმანოდ ამტკიცებ, სამყარო არსებობს იმიტომ, რომ მე ვარსებობ და მე ვარსებობ იმიტომ, რომ არსებობს სამყარო; და რომ მე უნდა მივიღო მისი ბეჭედი და მივცე მას ჩემი, უკვდავყო იგი ჩემში და ჩემი თავი - მასში.  და მხოლოდ ასე და ამნაირად შეგვიძლია ვიგრძნოთ, რომ ვცხოვრობთ მუდმივ ქმნადობაში და იმის მაგივრად, რომ ვიმეოროთ „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაოო და რომ არაფერია მზის ქვეშ ახალიო!“ - მოვიხმოთ „სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული!“ და რომ ყველაფერი ახალია მზის ქვეშ და ყოველი წუთი ჩვენი ხედვისა ახალი ხედვაა. და აქ მოგვიტრიალდებიან მაცდური სულისგან წაქეზებული მოაზროვნენი და გვეტყვიან: „მთელი აბსოლუტური პოზიციები აირ-დაირიაო, რა განსხვავებაა, თუ ვიტყვით - ყველაფერი თავისუფალია და არაფერია თავისუფალი! განა ერთი და იგივე არაა, თუ ვამტკიცებთ ღმერთია ყველაფერიო და ღმერთი არ არის ყველაფერიო? განა რა დიდი სხვაობაა, თუ ვიტყვით, ყველაფერი კარგია ან ყველაფერი ცუდიაო; ანდა ყველაფერი ობიექტურია და ყველაფერი სუბიექტურიაო და სულ ასე და ამგვარად? ის, ვინც ამტკიცებს, ეს სამყარო ყველა შესაძლებლიდან უარესიაო და ის, ვინც ამტკიცებს ეს სამყარო ყველა არსებულს შორის საუკეთესოაო, შეგვიძლია ვუპასუხოთ - რაკი ეს სამყარო ერთადერთია ყველა შესაძლებლიდან და ერთადერთია ყველა არსებულს შორის, იგი უარესიცაა და უკეთესიც ერთსა და იმავე დროს და ყველა შესაძლებელს შორისაც. „ყველაფერია სული“ იგივეა, რაც „ყველაფერია მატერია“. სასწაულისა და იდუმალის უარყოფის უფრო უსუსური საშუალება არ არის, ვიდრე იმის მტკიცება, რომ რაც კი რამ ხდება, სასწაულებრივია და იდუმალიო. ეს ხომ ოდენ სიტყვათა თამაშია და სხვა არაფერი; ისევე, როგორც კითხვა - რა დაემართებოდა სამყაროს, ყველაფერი თავდაყირა რომ დადგებოდესო? თუ წარმოვიდგენთ ორ წერტილს სივრცეში, რომლებიც ერთმანეთს უახლოვდებიან, რა მნიშვნელობა აქვს, ერთია გაჩერებული და მეორე უახლოვდება, თუ მეორეა გაჩერებული და პირველი უახლოვდება, ანდა რომელია გაჩერებული და რომელი მოძრაობს, ან კიდევ, ორივე მოძრაობს და უახლოვდება ერთმანეთს; არსებითად, ეს მაინც აუხსნელია ამ ორ წერტილთან მიმართებაში; იგივე ითქმის ყოველ აბსოლუტურთან დაკავშირებით. რა მნიშვნელობა აქვს თუ ვიტყვით - „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაოო და არაფერია მზის ქვეშ ახალიო“ და „სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული და ყველაფერი ახალიაო მზის ქვეშ?“ და ასეც იქნებოდა სინამდვილეში, სიტყვები რომ იმაზე მეტს არ გამოხატავდნენ, ვიდრე გონება და რომ მართალი იყოს, თითქოს ვერბალური წინადადება რაღაც უფრო მეტია, ვიდრე მსჯელობის ზეპირი მანიფესტაცია, თუმცა კი გონების ძალით სამყაროს მაინც ერთნაირად ვჭვრეტთ ისინიც, ვინც ამტკიცებენ, არაფერი ახალი არ არისო და ისინიც, ვინც ვიმეორებთ, ყველაფერი ახალიაო. და მაინც, სხვადასხვანაირად რომ აღვიქვამთ მას. თუ დავიწყებთ მსჯელობას სუბსტანციასა და შემთხვევითობის ცნებების გარშემო, ანდა რიცხვებსა და მოვლენებზე, ანდა არსებობასა და მოჩვენებითობაზე მათთან, ვისაც აუჩემებია „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაოო“, იქამდე მივალთ, რომ გონებით კიდეც დავეთანხმებით მათ, ოღონდ, მე მაინც დამრჩება ჩემი არსებობის სუბსტანციურობის შეგრძნება, მას კი, ალბათ, მოჩვენებითობის შემთხვევითობისა. ბოლოს კი იქამდეც მივალთ, რომ ერთსა და იმავე ენაზე ავლაპარაკდებით, რადგან იგი არც ჩემია და არც მისი; ხოლო მერე ერთმანეთსაც გავუგებთ, თუმცა ერთი და იგივე განცდა მაინც არ გვექნება. შენ შეგიძლია მომცე მე ტონი და ინტენსივობა, როგორც იძვრის შენში სამყარო, ანდა ნოტა, რომელიც ჟღერს შენს გულში, მაგრამ ვერანაირად ვერ გადმომცემ ტემბრს, როგორითაც შენ მას იღებ, რადგან ეს არის მხოლოდ შენი საკუთარი ტემბრი, მაგრამ თუ შენ მაინც როგორღაც გადმომცემ მას, მაშინ ეს მოხდება ესთეტიკური განცდის, ანუ ხელოვნების ნაწარმოების მეშვეობით.  ერთი ადამიანი რომ მუდმივად ვამყოფოთ წითელი შუქის გარემოცვაში, მეორე კი - ლურჯისა და მათ ერთმანეთთან ურთიერთობის საშუალება მივცეთ, ცხადია, ისინი შეთანხმდებოდნენ საგანთა ფერებთან დაკავშირებით და თითოეულ ფერს ერთი და იმავე სახელითაც კი ახსენებდნენ, რადგან მათთვის ყველაფერი შესაბამისად გარდაისახებოდა და იმასაც დაიჯერებდნენ, სამყაროსაც ასევე ვხედავთო; ხოლო მათი შეფარდებითი პოზიციები ფერთა აღქმასთან დაკავშირებით, - რაკი ორივე აბსოლუტურია, - ყოველგვარ სხვაობას წაშლიდა. რაკი ფერები ხედვის ელემენტები არ არის, თითოეული მათგანი ქიმიურად ზემოქმედებს ორგანიზმზე; თუკი წითელი ფერი უპირატესად დინამოგენურია, ანუ ორგანიზმის ძირითადი, მაცოცხლებელი ძალაა, მეორეს თრგუნავს, და იმის მიუხედავად, რომ შესაძლოა ამ ორი ადამიანის აზრი ერთმანეთს დაემთხვას სამყაროს აღქმის თავისი გაგებით, მათი სასიცოცხლო ენერგიაც შესაბამისად იცვლიდა სახეს - სენტენცია „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო“ - ლურჯი ფერისა იქნებოდა, ხოლო „სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული“ - წითელი!  პოეტი გახლავთ ის, ვინც სამყაროს პერსონიფიცირებულად წარმოგვიდგენს, ანუ მთელ სამყაროს ერთ ადამიანში განასახიერებს, ერთ სიტყვაში - სამყარო! ფილოსოფოსი კი მხოლოდ იმას წარმოაჩენს, რაც პოეტისგან მიიღო, რადგან პოეტურის გარეშე მისი აზრი, უფრო სწორად, მისი სიტყვები, არ იძვრის. თუ ფილოსოფიურ სისტემას გამოვაცლით პოეზიისგან მიღებულ მადლს, მისგან აღარაფერი დარჩება, ცარიელი სიტყვების რახარუხის მეტი. ასევეა მეტაფიზიკაც, მისგან მეტალოგიკის მეტი არც არაფერი გამოდნება; თუკი მხედველობაში მივიღებთ იმ ფაქტს, რომ სიტყვა „ლოგიკა“ წარმოსდგება სიტყვიდან „logos“, რაც კვლავ „სიტყვას“ ნიშნავს და, ბოლოს, ეტიმოლოგიაც მეტი რაღაა. ეს ასეა და მტკიცება სულ არ სჭირდება; გეგონებათ, ისეთი ფილოსოფიებიც არსებობდნენ, როგორიც ენებია, ანდა მისი ვარიანტები, ანუ დიალექტები და კიდევ ისიც, ინდივიდუალურ დიალექტს რომ უწოდებენ. თუკი არსებობს გერმანული ფილოსოფია, იგი გერმანული ენის ფილოსოფიის მეტი არაფერია და იგივე ითქმის ყველა დანარჩენ ენებზეც. ფრანგული ენა ის ენაა, რომელიც დეკარტეს გვიხსნის. და ეს ბუნებრივიცაა. ყოველი ხალხი თავისი ენის საფუძველში დებდა სამყაროსა და ცხოვრების თავისეულ აბსტრაქტულ კონცეფციას ფართო მნიშვნელობითა და გაგებით, ისევე როგორც თითოეულ სიტყვაში - თავის ფილოსოფიას. ავიღოთ თუნდაც ისეთი სიტყვების ეტიმოლოგიები, როგორიცაა: do conciperc და do comprhenders, ან do intenderc და do intelligers და მერე do substantia და accidens ან კიდევ cxistero და სხვა ათასი ამის მსგავსი. მთელი სქოლასტიკური ფილოსოფიაა. ხოლო ფილოსოფოსი იმის მეტს არც არაფერს იქმს, რომ ენიდან სწორედ იმას ამოზიდავს, რასაც მთელი საუკუნეების მანძილზე დებდა მასში ხალხი, მერე ცოტას დახვეწს და ასე ნელ-ნელა აქსიომებიც კი ტავტოლოგიად გადაიქცევა ხოლმე. ოღონდ ერთი კია, ფილოსოფოსი ვერასოდეს გადმოგვცემს იმ ხმას, როგორი ხმითაც წარმოითქმება ესა თუ ის სიტყვა და ვერც იმ მოძრაობას, რაც მას ახლავს; ფილოსოფოსი ვერასოდეს გვაგრძნობინებს სიტყვის არსს „მიწა!“ - რომელიც პირდაპირ გულიდან აღმოხდათ კოლუმბის თანამგზავრებს, როდესაც ბუნდოვნად გამოჩნდა ახალი სამყაროს ნაპირი; ფილოსოფოსს არც იმის გადმოცემა შეუძლია, რასაც მე განვიცდი იმ დროს, როცა სიჩუმეში ჩემს საკუთარ სულს ვეხვევი და მით უმეტეს, ვერ გადმოგვცემს იმ გრძნობას, რასაც გამოვხატავ სიტყვებით „ჩემი სული!“ - თუკი ეს წამოძახილი რამენაირად მაინც შეიძლება გადმოიცეს. ფილოსოფოსი ვერც იმას გვეტყვის, რა არის ჩემი ან რა ვარ მე თვითონ, როცა გონებით ვეთანხმები დევიზს - „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო“ და როცა ჩემი სული იკუმშება და ჩუმად ბუტბუტებს - „სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული!“, რამეთუ ესაა ჩემი პატარა ლოცვა და არა ლოგიკური პროპოზიცია, ესაა ჩემი სულის აფეთქება და არა ჩემი გონების გამოვლინება. მაგრამ, აი მოდის პოეტი, ანუ როგორც იტყვიან, ნათელმხილველი და არა ვინმე მელექსია, - გადაგვიშლის თავის სულს ლექსად იქნება თუ პროზად და ვითარცა კალდერონი გვამცნობს ეს ცხოვრება სიზმარიაო, ანდა ვითარცა შექსპირი - ჩვენ შექმნილი ვართ სიზმარეულ ნივთიერებითო და ეს ჩვენი ისედაც დღემოკლე ცხოვრება სიკვდილითაა შემოსაზღვრულიო და ამ სიტყვებში დევს სწორედ გახსნა სუბსტანციურობისა. შექსპირის ეს სიტყვები უმაღლესი გამოხატულებაა დამღუპველი სულის საშინელი გახსნის და კიდევ უფრო შემაძრწუნებელია, ვიდრე კალდერონისა, რამეთუ კალდერონი სიზმარს ჩვენს ცხოვრებას უწოდებს და არა ჩვენ, ვინც ვოცნებობთ და ვცხოვრობთ, ხოლო შექსპირი გვეუბნება, თქვენ თვითონა ხართ სიზმარეულ ნივთიერებით ქმნილიო. არადა, რა თანამედროვე ჟღერადობა აქვს ამ ნათქვამს! გეგონებათ, სიზმარი მართლა რაღაც ნივთიერებისგან ან რაღაც მყარი მასალისაგან იყოს შექმნილი! მაშინ ეგებ ისიცა ვთქვათ, რომ სიზმრებიც ისეთივე მასალისგანაა, რასაც ვეხებით და შევიგრძნობთ შინაგანად, სულიერად.  ამ კონცეფციას, უფრო სწორად, სამყაროსა და ცხოვრების ამ ჰიპნოტურ გრძნობას მივყავართ სამყაროს აღქმის ესთეტიკურ პოზიციამდე და ვიღებთ კიდეც მას სპექტაკლად. ასეთი იყო ბერძენ ინტელექტუალთა პოზიციაც ჰომეროსის პოემებიდან დაწყებული, ვიდრე ქრისტიანობამდე და შემდგომშიც. „ოდისეაში“ ნათქვამია, ღმერთები თვითონვე ჩაიფიქრებენ მოკვდავთა უბედურებებს და კიდეც ასრულებენ, რათა შთამომავლობას ამბად დარჩეს და მათს ცოდო-ბრალზე სიმღერები შექმნანო; და მერე, ათიოდე საუკუნის მერე, უკვე წიგნში „მოციქულთა საქმენი“ XVII თავის მე-11 მუხლში კვლავ ითქვა: „ხოლო ათენელებისა და იქ მცხოვრები უცხოელებისთვის არ არსებობდა უფრო საამო დროსტარება, ვიდრე რაიმე ახლის მოყოლა ან მოსმენა“; შემდეგ, კიდევ უფრო გვიან, საუკუნეები რომ გავიდა, იგივე განმეორდა ჩვენს ძველ „ჩემი სიდის სიმღერაში“, 343-ე 344-ე ლექსებში, სადაც ქრისტეს ცხოვრების შესახებაა მოთხრობილი: „ოცდათორმეტი წელი ჩვენთან იყავი, მიწაზე უფალო სულიერო, გვიჩვენებდი შენს სასწაულებს, რომ მომავალში მითები შეთხზანო...“  ასე გეგონებათ, სასწაულებს რომ ახდენდა ქრისტე, თურმე იმისთვის ახდენდა, მომღერლებსა და ხუგლარებს სიმღერები შეეთხზათ ჩვენს წარმტაც შუასაუკუნეებში. მაგრამ აი, უკვე ჩვენს დროში მოდის ინტელექტუალიზმის არქიეპისკოპოსი, დიდი ესთეტი ერნსტ რენანი და გვეუბნება, ეს სამყარო სპექტაკლია და თავად უფალი გახლავთ მისი დამდგმელიო, თანაც ჩვენვე გვთავაზობს, მონაწილეობა მივიღოთ ამ სპექტაკლში, უფრო ბრწყინვალე და დიდებული რომ გამოვიდესო. მთვარეულთა ფილოსოფია, იმათი, ვინც საკუთარი სულის წონასაც ვერ გრძნობს. ამ ფილოსოფიის საპირისპიროდ აღიმართება ჭეშმარიტად რელიგიური ტაძარი და თვით პავლე ტარსოსელი გვეუბნება: „თუ არ არის მკვდართა აღდგომა, არც ქრისტე აღმდგარა. ხოლო თუ ქრისტე არ აღმდგარა, ამაოა ჩვენი ქადაგება და ამაოა ჩვენი რწმენაც“ (I კორინთელთა XV, 13, 14). და სიკვდილის დათრგუნვისა და მკვდრეთით აღდგომის ამბავი რომ გაიგეს, ყველა ესთეტი, ყველა ინტელექტუალი, ვისაც სჯერა, რომ ადამიანთა უბედურებებს თავად ღმერთები ჩაიფიქრებენ ხოლმე, რათა შთამომავლობას ამბად გადაეცესო, მათაც იგივე ქმნეს, რასაც „მოციქულთა საქმენი“ გვაუწყებს (XVII, 32) და, რასაც ათენელები იქმოდნენ, ეს ახალ-ახალი ამბების მთხრობელ-მსმენელნი, როცა პავლემ მკვდრეთით აღდგომის ამბავი გვითხრა, ზოგიერთმა სიცილი დაიწყო, სხვებმა კი თქვეს „ამას სხვა დროს მოვისმენთო“. მკვდრეთით აღდგომის რწმენა, ანუ ქრისტეს უკვდავების რწმენა, რაიც არის ქრისტიანობის რწმენის მარცვალიც და საძირკველიც, ხვდებოდნენ ამას თუ არ ხვდებოდნენ, საკუთარი უკვდავების რწმენის საფუძველი და სულის ინტიმური ცხოვრების წყაროცაა ქრისტიანთათვის, ამიტომ ათანასესაც შეეძლო ეთქვა. ქრისტემ კაცი გააღმერთაო (Qcovioiciv), ადამიანი ღმერთად აქციაო. და ეს რწმენა, საერთოდ რწმენაც და მთელი რელიგიაც, უწინ კი ქრისტიანული რელიგია ცაში გამოეკიდა, მერე მიწაზე დაენარცხა და მის ადგილზე აღმოცენდა ფილოსოფია ანუ რელიგიის ესთეტიკა, თუ არა სოციალური პედაგოგიკის უღიმღამო ინსტიტუტი. შეუძლებელია კაცმა თავი მოიკლას, თუ უწინ ნამდვილი ცხოვრების ფესვები არ ამოძირკვა, სულის მაცოცხლებელი მჩქეფარე წყარო არ მოაშთო და თუ არ დაშრიტა წყარო ყველაზე შორეულის წყურვილისა. თუ რელიგია არ ეფუძნება საკუთარი სუბსტანციურობის გრძნობას, საკუთარი სუბსტანციის უკვდავების რწმენას, ის არც არის რელიგია. ეს იქნება რელიგიის ფილოსოფია, მაგრამ რელიგია კი არა. ღმერთის რწმენას შენსავე საკუთარი სუბსტანციური არსებობის რწმენაში აქვს ფესვები გადგმული; მოჩვენებითობის ასახსნელად მოჩვენებითი ღმერთიც კმარა; უწინ ღმერთი-მეთქი, მინდოდა მეთქვა; ის, რასაც მის გარეშე ვერ ავხსნით, ვერც მასთან ერთად ავხსნით, რადგან, თუ ჩვენ მას მივიღებთ როგორც უმაღლეს გონს, მაშინ მისი ახსნაც მოგვიწევს. რა შეიძლება იყოს იმაზე უფრო ამაო, როგორიც ღმერთია, თავს რომ დაჰფოფინებს „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაოს?“ რა უნდა იყოს იმაზე უფრო ხანიერი, ვიდრე ღმერთია ამ სამყაროსი, სადაც არაფერია ახალი. თუკი არსებობს ღმერთი, მაშინ ეს არის „სისრულე სისრულეთა და ყოველივე სრული“, რასაც ჩვენ ყველა ვეზიარებით და ყველას გვაქვს წილი; თუ არსებობს ღმერთი, მაშინ ეს არის სიყვარული, რომლის ძალითაც ყველაფერი ახალია მისი არსებობის ყოველ წუთში. თუ არსებობს ღმერთი, ეს არის სიყვარული, რომელიც ისწრაფვის გახანგრძლივდეს ამ სამყაროში და გაცხადდეს მასში; და ჩვენი ცხოვრებაც, რას უნდა ეფუძნებოდეს იგი?

       „მარადიულად არ ეხსომებათ არცა ბრძენკაცი, არცა უგუნური; გაივლის ჟამი, ყველაფერი დაივიწყება. ვაგლახ, რომ კვდება ბრძენი კაცი უგუნურივით! და შევიძულე მე ცხოვრება, რადგან მემწარა ყველაფერი, რაც მზის ქვეშ ხდება, რადგან ყოველი ამაოა, ქარების დევნა!“ (ეკლესიასტე 16, 16, 17). დადუმდი დაღლილო და დამღლელო ქადაგო, დავითის ძევ, იერუსალიმის მეფევ! ნუღარას იტყვი! დარჩება ხსოვნა ბრძენკაცისაც და უგუნურისაც, რამეთუ არაფერი ქრება უკვალოდ, ყველაფერი რაღაც სახით მაინც რჩება ამ სამყაროში და ოდეს იგი მიიღებს უმაღლეს ბიძგს, მაშინ გაიხმიანებს ყოველი ბგერა საუკუნიდან საუკუნემდე რომ ეძინა და გაიხმიანებს ყველაზე უფრო მგრძნობიარე და ყველაზე ღრმა ხმა, აჟღერდება ყოველი სიმი; და მომავალში, მერე და მერე, ხვალიდან ხვალამდე გაიხსენებენ ყველასა და ყოველს და იცხოვრებს ბრძენკაციცა და უგუნურიც, ოღონდ უგუნური უგუნურის ცხოვრებით და არა ბრძენკაცისა; დაე, გვიყვარდეს ეს ცხოვრება ქადაგო დაღლილო და დამღლელო, დავითის ძევ, იერუსალიმის მეფევ, დაე, აივსოს სიხარულით და იმედით ღვაწლი ჩვენი, რაც კი ცის ქვეშ გვიღვაწია, რამეთუ ყოველივე სისრულეა და სულის ნეტარება. ქადაგის ხმას, დავითის ძის, იერუსალიმის მეფის წინასწარმეტყველებას ისტორიაში დიდი გამოძახილი ჰქონდა და ბევრმა ბანიც მისცა თუ იმღერა მასთან ერთად; ამ მრავალთაგან არის ერთი პორტუგალიელი პოეტი-ფილოსოფოსი, რომლის სიმღერა სევდიანად ეხმიანება მას თავის ტკბილ, პორტუგალიურ ენაზე. ეს გახლავთ ანტერო კენტალი, ვისი სახელი და დიდება თანამყოლია კაცობრიობის ტრაგედიისა... პოეტმა აღიკვეთა „ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო“ დავითის ძე, იერუსალიმის მეფე რომ ქადაგებდა და ოდენ მერეღა ირწმუნა ხსნა სამყაროსი, ირწმუნა, რომ დადგებოდა დღე და გაიღვიძებდა ყოველი და ყველა და მისი შეჭირვებული გულიც შვებას ჰპოვებდა ამ ტრაგიკულ ცხოვრებაში, ეგებ მერე ეთქვა „იძინე გულო, იძინე მშვიდად უფლის მკლავზე სამარადისოდო“; მაგრამ არა, სამარადისოდ არა, რამეთუ პოეტს არ ჰმართებს ძილი; ოდეს მას სძინავს არ ეგების არცა ხსნა სამყაროსი. და შენც ანტერო, განა შენც თავად არ განიცადე ამაოება ყოველივე ამაოსი, ზიდე ჯვარი სიმწრით შენს გზაზე, ოღონდ კი სხვანიც დასდგომოდნენ ამავ კვალს, შეეცნოთ ის, რაც იყო და ჩასწვდომოდნენ „სისრულეს სისრულეთა და ყოველივე სრულის“ სიღრმეს! და მერე ეგებ შენი გულიც მიეცემოდა ძილს სამარადისოდ და მოესვენა უფლის მკლავზე, მის მარჯვენა მკლავზე.

აგვისტო, 1904 წ.

იხილეთ:

მიგელ დე უნამუნო - ლიტერატურული ესეები