კარლ გუსტავ იუნგი ფროიდის მსგავსად, ქარიზმატული პიროვნებაა ფსიქოლოგიის ისტორიაში. მასზე იწერება წიგნები, იბეჭდება შარავანდედით ან მზის დისკოთი დამშვენებული პორტრეტები, მსჯელობენ მისი ბიოგრაფიის მიუკვლეველსა და "იდუმალ" ასპექტებზე. დღემდე დაობენ, თუ მაინც ვინ იყო იგი, დიდი თეორეტიკოსი და თერაპევტი, თუ მაგი-შამანისა და პოეტის უცნაური ნაზავი.

      იუნგის თეორიის ძირითად ნაკლად მისი ავტორის მისტიკით გატაცებას თვლიან; მიიჩნევენ, რომ იუნგმა გაარღვია მეცნიერებისა და პრაქტიკული მედიცინის საზღვრები და იმ სფეროში გადაინაცვლა, სადაც კანონსა და წესებს მისტიკა და პოეზია ცვლის. ასეა თუ ისე, იუნგის ხელოვნების თეორია ფროიდის თეორიის შემდგომ ყველაზე გავრცელებულ თეორიად რჩება. ასევე, იუნგის მნიშვნელოვანი გავლენა ცხადად იგრძნობა თანამედროვე ფსიქოთერაპიასა და განსაკუთრებით არტ-თერაპიაზე. საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს თანამედროვე ხელოვნების თეორიასა და კულტუროლოგიაზე კ. იუნგის შეხედულებათა განსაკუთრებული ზეგავლენის შესახებ. საგულისხმოა, რომ იუნგი ესთეტიკას გამოყენებითი ფსიქოლოგიის დარგად მიიჩნევდა. როგორც არაერთი ავტორი აღიარებს, ხელოვნების ფსიქოლოგიაში რეალურად მხოლოდ ორი, ფროიდისა და იუნგის, ერთმანეთის შემავსებელი თეორია არსებობს.

      კ. იუნგის ზოგად-ფსიქოლოგიური თეორიის საფუძველია შეხედულება ორი ტი პის არაცნობიერის: პიროვნული და კოლექტიური არაცნობიერის შესახებ.

      პიროვნული არაცნობიერი კონკრეტული პიროვნების კუთვნილებაა და, შესაბამისად, პიროვნულ ბიოგრაფიასთან, კომპლექსებსა თუ ფობიებთან, მოთხოვნილებებსა თუ შიდა-ფსიქიკური ცენზორის აქტივობასთან კავშირდება. ეს "ფროიდის" არაცნობიერია, რომელიც იკვლია და შეისწავლა ფსიქოანალიზის ფუძემდებელმა.

      კ. იუნგის თეორიის თანახმად, ადამიანის ფსიქიკა არ ამოიწურება მხოლოდ პიროვნული არაცნობიერით და მასში ასევე კოლექტიური (ზეპიროვნული, საერთო საკაცობრიო, უნივერსალური) არაცნობიერი სფეროც არსებობს. იუნგის სიტყვებით: "ადამიანის არაცნობიერი ფსიქიკა ცნობიერების უბრალო "დანართს" ან "სანაგვე ყუთს" როდი წარმოადგენს. მას ავტონომიური ფსიქიკური სისტემა გააჩნია, რომელიც ცნობიერების ცალმხრივობისა და დარღვევების ფუნქციონალურ კომპენსირებას ახდენს. არაცნობიერი არ ამოიწურება ინსტინქტურ-რეფლექსური პროცესებით და საკუთარი სიმბოლოებით ცნობიერ პროცესთა წინმსწრებია." (თარგმანი ჩემია - რ. მ.)[47. გვ. 159]

      კოლექტიური არაცნობიერი თავისი წარმომავლობით არსობრივად განსხვავდება პიროვნული არაცნობიერისგან - იგი არ კავშირდება კონკრეტული ადამიანის ბიოგრაფიასთან და მთელ საკაცობრიო ფსიქიკურ გამოცდილებასთანაა მიმართებაში. მისი ჩამოყალიბების პროცესში მთელი კაცობრიობა მონაწილეობს და საერთო ფსიქიკურ ნამოღვაწარს თაობებს გადასცემს. შესაბამისად, ყოველი ცალკეული პიროვნება საკაცობრიოს არა მხოლოდ მატარებელ-მფლობელი, არამედ მისი შემოქმედიც ხდება. პიროვნება მემკვიდრეობით იღებს კოლექტიურ არაცნობიერს და თავადაც იღებს მონაწილეობას მისი შემდგომი "შენების" პროცესში. ფსიქიკის აღნიშნული ასპექტი მუდმივი ქმნადობის, კვლავ-წარმოქმნის მდგომარეობაშია და ამით უზრუნველყოფს ადამიანთა შორის მენტალური, უწყვეტი კავშირის დამყარებასა და შენარჩუნებას[48,53].

      არის შეხედულება, რომ კოლექტიური არაცნობიერის ტერმინით კ. იუნგმა კულტურის ფენომენი აღნიშნა; კულტურისა, რომელსაც კაცობრიობა ქმნის და თაობებს გადასცემს; კულტურისა, რომელიც მუდმივად ცვლადი, დინამიურია და "ცოცხალი". კოლექტიური არაცნობიერის ამგვარი გაგება, რა თქმა უნდა, დასაშვებია, თუკი გათვალისწინებულ იქნა მისი უმთავრესი ნიშანი - რეალური ქმედითი ძალის სახით ჩართულობა ადამიანის მენტალურ სტრუქტურაში!

      კოლექტიურ არაცნობიერს თვითაქტივაციის უნარი გამოარჩევს. მას საკუთარი ენერგეტიკა, ადამიანზე ზემოქმედებისა და თვითგამოვლენის უნიკალური რესურსები გააჩნია. შესაბამისად, კოლექტიურ არაცნობიერში შეიძლება ვიგულისხმოთ აქტიური, დინამიკური კულტურა, როგორც ფსიქიკაში არსებული და თვითგამოვლენისადმი (თვითაქტივაციისადმი) მიმართული საწყისი.

      კოლექტიურ არაცნობიერს ე. წ. "ნოოსფეროსთანაც" აკავშირებენ. აღნიშნული ტერმინით საკაცობრიო სულიერი გამოცდილების სავანე აღინიშნება, რომელიც, ზოგიერთი თანამედროვე მეცნიერის მიხედვით, დედამიწის გარშემო არსებული, ერთ-ერთი სფეროს (ნოოსფერო ქართულად ითარგმნება, როგორც გონის სფერო) სახით არსებობს და თავს სპეციფიკური ნათების, ლუმენისცენციის სახით ავლენს. ნოოსფეროს - დედამიწის გარშემო არსებულ, ადამიანთა გონებრივ-ფსიქიკური მოქმედების შედეგად ჩამოყალიბებულ სფეროს - კაცობრიობის სულიერი აქტივობის პროდუქტად და საკაცობრიო მენტალურ საცავად მიიჩნევენ.

      კ. იუნგის თეორიაში კოლექტიური არაცნობიერი ფსიქიკის სიღრმეში არსებული ფენაა, რომელიც განსხვავებული ეროვნებისა თუ განვითარების დონეზე მყოფი ადამიანებისათვის თანაბრადაა დამახასიათებელი. კოლექტიური არაცნობიერის უნივერსალობა, დროითი და სივრცითი მახასიათებლების ცვალებადობის მიუხედავად, მის თვისობრივ უცვლელობასა და იგივეობას გულისხმობს. ფსიქიკის აღნიშნული სფერო არსობრივად არ იცვლება, არამედ მდიდრდება, ღრმავდება და ახალ მნიშვნელობებს იკრებს.

      კოლექტიური არაცნობიერის არსობრივი უცვლელობის (ან უფრო სწორედ, უნივერსალობის) გამო ის ადამიანთა შორის კომუნიკაციისა და კავშირის პირობად იქცევა არსებული გენეტიკური, ეთნიკური თუ კულტურული სხვაობების მიუხედავად. ასე მაგალითად, თანამედროვე ადამიანს "ესმის" ჰომეროსის ან კონფუცის ენა, წვდება ძველ ეგვიპტელთა არქიტექტურასა და შუმერთა ეპოსს. რა თქმა უნდა, გაგება და წვდომა ყოველთვის ფარდობითია, მაგრამ თუკი აღმქმელი არ რჩება გულგრილი, თუკი შორეული წარსულიდან მიღებული კულტურული გზავნილი იწვევს ემოციებსა და აზრებს, თუკი ხდება კულტურული ინფორმაციის ინტერპრეტირება და განახლება - მაშინ კონტაქტი ეპოქებსა და ადამიანებს შორის შემდგარად უნდა ვიგულისხმოთ!

      მარადიული კულტურული კავშირის საფუძვლად კ. იუნგს კოლექტიური არაცნობიერი ესახება, რომელიც იმანენტურად, ცნობიერების ჩარევის გარეშე ახდენს მყისიერ გაგებას, "წვდომასა" და ამით, ადამიანთა შორის კავშირის დამყარებას. შემდგომ ეტაპებზე ცნობიერი ფუნქციები (ძირითადში აზროვნება) ჩაერთვის, რის საფუძველზეც მიღებული ინფორმაციის ინტელექტუალური გადამუშავება ხდება.

      კოლექტიური არაცნობიერის, როგორც ფსიქიკაში არსებული რეალური და ქმედითი ძალის, არგუმენტად იუნგი იმ მარადიულ წარმოდგენებს, თვალსაჩინოებებსა თუ ხატებს (სიმბოლოებს) შეგვახსენებს, რომლებიც პირველყოფილი საზოგადოებიდან მოყოლებული ყოველ ეპოქაში იჩენენ თავს და დღემდე არ კარგავენ აქტუალობას. ასეთია მაგალითად, ჯვარი, რომლის გამოსახულებებს კლდის ფერწერაშიც ვხვდებით, რომელიც ეპოქათა მანძილეზე ახალი შინაარსით, მნიშვნელობით იტვირთებოდა და სრულიად განსხვავებულ კულტურებსა და ცივილიზაციებში ვლინდებოდა. ნებისმიერი ქვეყნისა და ეპოქისთვის ჯვრის გამოსახულება თითქმის ერთნაირადაა დამახასიათებელი. გავიხსენოთ თუნდაც ძველ ეგვიპტური ჯვრები - ისიდას გასაღები და მარყუჟი ასევე არქაულ ქართული ბორჯღალი ("ბრუნვადი ჯვარი"). საინტერესოა, რომ კლდის ფერწერამ შემოგვინახა არა მხოლოდ გარკვეული და ცალსახა მნიშვნელობის მქონე გამოსახულებები, არამედ ბუნდოვანი, "აბსტრაქტული" ნიშანი-სიმბოლოებიც, რომელთა შორისაც ჯვარს განსაკუთრებული ადგილი ენიჭება.

      ასეთივე მარადიული, უნივერსალური სიმბოლოებია: წრე, სამკუთხედი, კვადრატი. თავისი სიმბოლიკა აქვს ფერებს, სტიქიებსა და კონკრეტულ საგნებსაც. თუმცა, ცხადია, არსებობს განსაკუთრებული ნიმუშები, რომლებსაც ზოგადსაკაცობრიო მნიშვნელობა გამოარჩევს. მაგალითად, სტიქიები: ცეცხლი და წყალი, როგორც მარადიული სიმბოლური ანტიპოდები, ყველა კულტურასა და ცივილიზაციაში თითქმის ერთგვაროვანი შინაარსით იტვირთება. რა თქმა უნდა, აღნიშნული გარემოება სულაც არ გამორიცხავს მათ სიმბოლურ პოლისემანტიკას.

      წყალი ისევე, როგორც ცეცხლი სიკვდილ-სიცოცხლის და, აქედან გამომდინარე, განახლებისა და აღორძინების სიმბოლოა, რომლის სემანტიკური სიღრმე და გამორჩეული ინფორმატიულობა თითქმის ერთნაირადაა "გასაგები" როგორც განვითარების დაბალ დონეზე მყოფი პრიმიტივისთვის, ასევე მაღალგანვითარებული ინტელექტუალისთვისაც. სიტყვა "გაგებაში" იგულისხმება არა სააზროვნო ოპერაციებით შეგნებული მანიპულირება,არამედ უშუალო, მყისიერი წვდომა, ინტუიცია ან ინსაითი, დაკავშირებული არაცნობიერი ფსიქიკურის მოქმედებასთან. უშუალო წვდომის საფუძველს კოლექტიურ არაცნობიერში შენახული უნივერსალური სიმბოლოები და არქეტიპები შეადგენენ, რომლებიც არა მხოლოდ იმთავითვე, ინტელექტუალური ოპერაციებისგან დამოუკიდებლად გასაგებს (უფრო ზუსტად, მისაღებს) ხდიან ხატოვან გამოსახულებებს, არამედ ასევე შემოქმედებით მუხტსა და სტიმულსაც იძლევიან.

      კოლექტიური არაცნობიერის შინაარსს უნივერსალური სიმბოლოები და არქეტი პები შეადგენენ. სიტყვა "არქეტი პი" ითარგმნება როგორც პირველხატი, ძველი ანაბეჭდი ან ძველი კვალი. არქეტი პი ფსიქიკაში არსებული ზეპიროვნული, ანუ კონკრეტულ პიროვნებაზე დაუყვანელი წარმონაქმნია, რომელიც უნივერსალურ სიმბოლოებთან ერთად კოლექტიური არაცნობიერის შინაარს შეადგენს. შესაბამისად, პიროვნება სიმბოლოებს კი არ "გამოიმუშავებს" ან "ხელოვნურად ქმნის", არამედ მათ საკუთარსავე ფსიქიკაში მოიძიებს და შემდგომ გარე სამყაროში მათ ობიექტივაციასა და გასაგნებას (გარეთ გატანას) ახდენს. პიროვნებას, რომელიც თავისი არსით შემოქმედია, სიმბოლოთა მნიშვნელობის გამდიდრების, მათში ახალი სიღრმეების წვდომის და უკვე არსებულ, მოძველებულ მნიშვნელობაზე ახლის ზედდების უნარი გამოარჩევს[53,54].

      სიმბოლო და არქეტიპი ამოუწურავია, მათი წვდომა კი - უსასრულო. სიმბოლოსა და არქეტიპთან დაკავშირებული ენერგეტიკა სწორედ მათი პოლისემანტიკიდან მომდინარეობს. სიმბოლო უსასრულობის, დროისა და სივრცის მიღმა არსებულის ნიშანია. მარადიულობის ნიშნები იუნგმა ყოველი ადამიანის ფსიქიკაში მოიძია, ნიშნები, რომლებსაც ადამიანი პიროვნულის (კერძო და კონკრეტული ინდივიდის) ფარგლებიდან გაჰყავთ; პიროვნულში აქ კონკრეტული პიროვნების ბიოგრაფია, მისი მოთხოვნილებები და სურვილები, კომპლექსები და მოლოდინები იგულისხმება.

      სიმბოლოს მრავალმნიშვნელოვნება (პოლისემანტიკა) მისი დაუსრულებელი ინტერპრეტირების საშუალებას იძლევა. ყოველ აღმქმელს მასში საკუთარი ხედვის, რაკურსის დაფიქსირება ძალუძს. სიმბოლოს გაგება და ხედვა ინტირპერსონალურ სხვაობებს უკავშირდება და, შესაბამისად, მისი ყოველი ცალკეული ინტირპრეტაცია თავად აღმქმელის პიროვნულ თავისებურებებს უკავშირდება. პიროვნებას საკუთარი, პიროვნული ხედვა შეაქვს სიმბოლოს გაგებისა და ინტერპრეტირების შემთხვევაში.

      სიმბოლოს ინტერპრეტაციული რესურსები ამოუწურავია. აქტიური, დინამიური ბუნების გამო სიმბოლო კოლექტიური არაცნობიერის არა პასიური სათავსოსა თუ მარაგის შემადგენელია, არამედ ენერგეტიკით დამუხტული ხატი-წარმოდგენა, რომელიც მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ადამიანის მოქმედებას.

      როგორც ვხედავთ, ფროიდისგან განსხვავებით, იუნგი ფარული, ტაბუდადებული ბიოლოგიური ლტოლვების გვერდით არაცნობიერი სიმბოლოებისა და არქეტიპების არსებობასაც უშვებს და,შესაბამისად, არაცნობიერის შინაარსს აფართოებს და აღრმავებს. შემოქმედების (საზოგადოდ, ადამიანის მოქმედების) იმპულსთა რიგში ბიოლოგიურ მოთხოვნილებათა გვერდით სიმბოლოები და არქეტიპები ჩაერთვის. ეს ემოციურად (აფექტურად) დამუხტული ხატი-ნიშნები მთელი კაცობრიობის ფსიქიკური აქტივობის შედეგად დაგროვილ უსაზღვრო ინფორმაციას შეიცავენ.

      ფროიდის თეორიაში პიროვნული გამოცდილების პროცესში შეძენილი კომპლექსი მხატვრული შემოქმედების ძირითად სტიმულად და მის შინაარსად მიიჩნევა. კომპლექსი ემოციურ-აფექტურად დამუხტულ წარმოდგენათა სისტემაა, მაგრამ ეს სისტემა მხოლოდ კონკრეტულ პიროვნებასა და მის ფსიქიკას უკავშირდება. კომპლექსი მოცემული პიროვნების ფსიქო-ბიოგრაფიის შემადგენელია და ინფორმაციას სწორედ აღნიშნული პიროვნების შესახებ იძლევა. სრულიად განსხვავებული ბუნება აქვს სიმბოლოსა თუ არქეტი პს; ეს უკანასკნელნი კოლექტიური (საერთო საკაცობრიო ფსიქიკის) ანარეკლებია და წარმომადგენელნი.

      ფროიდის თეორიისგან განსხვავებით, იუნგის თეორიის ბაზისს შეადგენს არა კონფლიქტი ცნობიერსა და არაცნობიერს (როგორც ანტაგონისტურ ძალებს) შორის, არამედ მათი ურთიერთდაბალანსება და გაწონასწორება. ცნობიერი და არაცნობიერი ისევე აწონასწორებენ ერთმანეთს, როგორც ჩინური სიმბოლოები ინი და იანი. იუნგის მიხედვით, ფსიქიკური ჯანმრთელობა სწორედ ამ ორი, ანტიპოდური საწყისის (ცნობიერისა და არაცნობიერის, რომლებსაც პირობითად გონება და გრძნობა შეიძლება ეწოდოს) მშვიდობიან თანაარსებობასა და ბალანსს ეფუძნება.

      ადამიანისა და მისი ფსიქიკის შესწავლის პროცესში იუნგი სოციო-კულტურული გარემოს და კერძოდ, ღირებულებათა, იდეათა და განწყობათა სისტემების გათვალისწინების საჭიროებაზე მიუთითებდა. იუნგი მიიჩნევდა, რომ ადამიანისა და მისი ფსიქიკის რაობის გაგება მხოლოდ ასეთი გზითაა შესაძლებელი. აღნიშნული პოზიციით იუნგის თეორია კიდევ ერთხელ ემიჯნება ფროიდის შეხედულებებს [48, 55].

      იუნგის თეორიაში ხაზგასმულია სხვაობა სიმბოლოსა და არქეტიპს შორის. არქეტიპი პირველადი და შეუნიღბავი სახით მხოლოდ ცნობიერი კონტროლის შესუსტებისას "ეძლევა" ადამიანს; ეს ხდება სიზმარში და ასევე ჰალუცინაციებისა და მისტიკური ჭვრეტის შემთხვევაში. ასეთ დროს არქეტიპი (როგორც არაცნობიერი პირველხატი) დიფუზური, ბნელი, საშიში და უცხო ხატ-წარმოდგენის სახეს იძენს, რომლის აღქმა ძლიერ განცდებთან (შიშის, თრთოლის და, ამავე დროს მოწიწებისა და რიდის განცდებთან) კავშირდება.

      არქეტი პები მხოლოდ ამგვარი "ექსტრემალური" სახით ან პირველადი შემზარაობით როდი ვლინდებიან. მითოლოგია და ხელოვნება ცნობიერებისთვის მისაღები პრინციპებისა და კანონების გათვალისწინებით ამ ბნელი და საშიში ხატების დახვეწას ახდენს. არქეტიპი კარგავს პირვანდელ "უცხო", ცნობიერებისათვის მიუღებელ სახეს; არქეტიპი სიმბოლოდ იქცევა! შესაბამისად,ყოველი სიმბოლოს მიღმა არქეტიპი იგულისხმება. სიმბოლო არქეტიპს ეფუძნება.

      არქეტიპული ხატ-წარმოდგენების ცნობიერი დამუშავებისა თუ დახვეწის თავდაპირველ სახეს მითოლოგია წარმოადგენს. მითოლოგიაში ყველაზე ცხადად, საწყისი, პირველადი სახით ვლინდება კოლექტიური არაცნობიერი და მისი არქეტიპები. სწორედ ამოტომაც განუზომელია მითოლოგიის მიმართ კ. იუნგის "ანალიზური ფსიქოლოგიის" ინტერესი.

      შემდგომ ეტაპებზე მითოლოგიური თემებისა და სიმბოლოების დამუშავებას ხელოვნების დარგები მიმართავენ. არაცნობიერი არქეტიპი კიდევ უფრო მეტად მოდის შესაბამისობაში ცნობიერ ან შეგნებულ ფსიქიკურთან. ხელოვნება მითოლოგიას ეფუძნება; იმპულსს იგი სწორედ მითოლოგიში ასახული არქეტიპული ხატებითა და სიმბოლოებიდან იღებს.

      ცნობიერების განვითარებასთან ერთად ადამიანსა და მისივე არაცნობიერს შორის არსებული უფსკრული თანდათან ღრმავდება. ადამიანი კარგავს საკუთარივე ასპექტისა თუ სფეროს წვდომისა და განცდის უნარს, რაც ფსიქოლოგიური დისბალანსისა და, შესაბამისად, მენტალური პრობლემების მიზეზი ხდება. ადამიანის გამიჯვნას საკუთარივე არაცნობიერისგან იუნგი ბუნებისგან გამიჯვნად მიიჩნევს; ბუნებასთან თავდაპირველი მთლიანობისა და ერთიანობის რღვევას ავტორი "პირველცოდვას" უწოდებს. დაკარგული ჰარმონიის აღდგენას მაგია, მითები და რიტუალები ემსახურება და ასევე - მათი უშუალო იმპულსით შობილი მხატვრული შემოქმედება და ხელოვნება!

      კოლექტიური არაცნობიერის სრული განთავისუფლება და ცნობიერების ზედაპირზე "ამოჭრა" იწვევს არა მხოლოდ ინდივიდუალურ, არამედ კოლექტიურ ფსიქოზებსაც, კერძოდ, სოციალურ ქარტეხილებსა და ომებს. იუნგის გაგებით, სოციოპოლიტიკური მოვლენების მიზეზი ფსიქიკაში და კერძოდ, არაცნობიერ ძალებშიც უნდა ვეძიოთ. რაც შეეხება პიროვნებას, მისი სულიერი ბალანსი სწორედ ცნობიერი და არაცნობიერი ძალების ჰარმონიზირებაში მდგომარეობს. თუკი ცნობიერება ინტელექტსა და ნებისყოფას ეფუძნება, არაცნობიერი, ერთი მხრივ, ბიოლოგიური და მეორე მხრივ, სიმბოლურ-არქეტი პული ძალების კრებულია. სწორედ ამ პოლუსთა თანხმობაში მოყვანა ქმნის ყოველი ცალკეული პიროვნების მთლიანობისა და ჯანმრთელობის საფუძველს.

      კოლექტიური არაცნობიერის კვლევის კერძო მეთოდი სიზმრის ანალიზია. სიზმრის შინაარსი პიროვნული არაცნობიერითა და მოცემული პიროვნების ფსიქობიოგრაფიით არ ამოიწურება. სიზმრებში ასევე წარმოდგენილია მითოლოგიური სიუჟეტებიც, რომელთა ახსნა და გაგება მხოლოდ მოცემული პიროვნების გამოცდილების გათვალისწინებით შეუძლებელი ხდება. საჭიროა მთელი საკაცობრიო ისტორიისა და გამოცდილების განხილვა და მხედველობაში მიღება.

      კოლექტიური არაცნობიერი არქაულ-მითოლოგიური ხასიათისაა; თითოეული არქეტი პი გარკვეულ მითოლოგიურ წარმოდგენასთან ან მითოლოგიურ პერსონაჟთან შეიძლება გავაიგივოთ. მაგალითად, ზევსი, აფროდიტე, ამური, ათენა, დიონისე, არესი თუ ჰერმესი არაცნობიერ არქეტიპთა ანარეკლებია და მათი შეცნობით, არაცნობიერი ფსიქიკის თავისებურებანიც შეიმეცნება.

      იუნგი რამდენიმე სიმბოლოსა და არქეტიპს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას მიაწერს. ეს ის ბაზისური კოლექტიური წარმოდგენებია, რომელთა დაუსრულებელ ვარირებასაც ეფუძნება კულტურა და ხელოვნება! ძირითად არქეტიპთა შორის იუნგი გამოყოფს ანიმაანიმუსს, პერსონას, სელფსა და აჩრდილს.

      პიროვნება,როგორც არქეტიპთა მატარებელი,შეიძლება რამდენიმე ქვეპიროვნების ერთიანობად განიხილოს. "ჩვენში ბრბოა!" - ეს სახელგანთქმული ფრაზა მკაფიოდ გამოხატავს იუნგის დამოკიდებულებას პიროვნების ფსიქოლოგიური სტრუქტურის მიმართ. პიროვნება ქვე-პიროვნებათა ერთიანობაა, რადგანაც თითოეული არქეტი პი დასრულებულ "პიროვნებად" შეიძლება იქნეს განხილული[53].

      პერსონა - ასე უწოდა იუნგმა არქეტი პს, რომელიც პიროვნების ერთგვარი "გარეგანი", საზოგადოებისთვის მისაღები და სოციალურად განსაზღვრული ასპექტია თუ მხარე ანდა ქვეპიროვნებაა, რომლის მიზანსაც სოციალური ადაპტაცია შეადგენს. საგულისხმოა, რომ ძველ საბერძნეთში ტერმინით "პერსონა" მსახიობის ნიღაბი აღინიშნებოდა, თეატრალური თამაშის ის ატრიბუტი, რომლითაც გარკვეული როლის შემსრულებელი მსახიობი აუდიტორიის წინაშე წარდგება.

      იუნგი მიიჩნევს, რომ ყოველი პიროვნების სტრუქტურაში გამოიყოფა ერთი ასპექტი ან მხარე, რომლითაც პიროვნება შესაბამისობაში მოდის საზოგადოებასთან და რომელიც პიროვნების გარკვეულ სოციალურ როლს უკავშირდება. პერსონა-ნიღაბი პიროვნების სოციალური ასპექტია, რომლითაც, რა თქმა უნდა, მთელი პიროვნება არ ამოიწურება. პიროვნება გაცილებით მეტია, ვიდრე როლი, რომელსაც იგი საზოგადოებაში ასრულებს. პერსონა-ნიღბით ადამიანი ხშირად ატყუებს არა მხოლოდ სოციუმს, არამედ საკუთარ თავსაც. პერსონასთან სრული გაიგივებით კი ადამიანი ივიწყებს საკუთარი პიროვნების დანარჩენ მხარეებს, რაც საბოლოო ჯამში, სერიოზული ფსიქიკური (და არა მხოლოდ ფსიქიკური) პრობლემების მიზეზად იქცევა.

      ანიმა (ანიმუსი) - ძველი ბერძნულიდან ითარგმნება, როგორც "სული". ამ სახელებით აღნიშნა იუნგმა არქეტიპი, რომელიც პიროვნების გარეგან ასპექტს (მის პერსონას) ავსებს და აბალანსებს. ეს პიროვნების გარეგანი "მე"-ს გამაწონასწორებელი შინაგანი "მე"-ა. არაცნობიერი ანიმა-ანიმუსი ცნობიერი "მე"-ს მიმართ საპირისპიროა და მისი პოლარული; ცნობიერისა და არაცნობიერის პოლარობა პიროვნების მთლიანობისა და ჰარმონიის პირობად იქცევა.

      მამაკაცის "შინაგან",არაცნობიერ ასპექტს ან არქეტიპს იუნგმა ანიმა უწოდა, ხოლო ქალისას - ანიმუსი. მამაკაცის არაცნობიერი საწყისი ფემინურია, ხოლო ქალისა - მასკულინური. პიროვნება ფსიქოლოგიურად ორივე სქესისთვის დამახასიათებელ ნიშანთვისებებს შეიცავს.

      იუნგის ფსიქოლოგიურ სკოლაში შემოთავაზებულია ანიმაანიმუსების შესაძლო ვარიანტების ერთგვარი ნუსხა[54]. ეს ფსიქიკაში "შენახული" და "დაცული" წარმოდგენებია, რომლებიც ბევრით განსაზღვრავენ ადამიანის ქცევას და მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენენ მხატვრულ შემოქმედებასა და ხელოვნებაზეც. არქეტიპთა ვარიაციების სახელდებას აიოლებს მათი ასახვა და დამუშავება ხელოვნებასა და კულტურაში. ასე მაგალითად, ანიმას შესაძლო სახეებს შეიძლება ეწოდოს: "დიდი დედა", "მზეთუნახავი", "კარმენი", "როკაპი ქალი" და სხვა.

      "დიდი დედის" არქეტი პის ძირითად თავისებურებას პიროვნებისთვის დაცულობისა თუ უსაფრთხოების უზრუნველყოფა შეადგენს. ის პირველყოფილ, საწყის ჰარმონიასთან ან, სხვა სიტყვებით, დედასთან დაბრუნების პირობებს ქმნის და ზრდასრულ ადამიანს სიყვარულის მომლოდინე ბავშვად აქცევს.

      როგორც ნათელი ხდება, ანიმას აღნიშნული ვარიანტი განსაკუთრებული გავრცელებით გამოირჩევა, რაც სულაც არაა შემთხვევითი. არაცნობიერი "დამცავი ფემინობა" (ან ადამიანის ფსიქიკაში არსებული დედის განზოგადებული სახე) პიროვნების ფსიქოლოგიური სტაბილობის გარანტად იქცევა. მეორე მხრივ, "დიდი დედა" პიროვნების ინფანტილიზაციას, მის "მუდმივ ბავშვად" ქცევას უწყობს ხელს, რაც პიროვნების პასიურობისა და გარეშე ძალებზე მიჯაჭვულობის მიზეზიც ხდება.

      "დიდი დედის" არქეტიპი ხელოვნებისთვის განსაკუთრებულ სტიმულს წარმოადგენს. აღნიშნული არქეტი პის პირველადი, მითოლოგიური ასახვის ნიმუშები მრავალფეროვანია; ყოველი ხალხის მითოლოგიურ აზროვნებაში განსაკუთრებული ადგილი დედაქალღმერთებს ეთმობა. მაგალითად, ასეთი არიან პირველყოფილი ქალი-კერპები, რომლებსაც ნაყოფიერება და დედობა უკავშირდებოდა. ასეთია ძველ ეგვიპტური ისიდა,რომელსაც მითოსი ყრმით (ჰოროსით) გამოსახავდა. ასეთია ბერძენთა ჰერა, ადამიანებისა და ღმერთების დედა. ჩამონათვალი შორს წაგვიყვანდა, რადგანაც ადამიანის სამყაროსთან ურთიერთობა სწორედ დედით იწყება; იგია ადამიანის არა მხოლოდ გარე სამყაროსთან, არამედ საკუთარ თავთან მიმართების შუამავალიც.

      ანიმა, რომელსაც პირობითად "მზეთუნახავი" შეიძლება ეწოდოს, "დიდი დედისაგან" განსხვავებით, უკიდურესი პასიურობითა და "მომლოდინე ქალურობით" გამოირჩევა. ეს ანიმას სახეა, რომელიც გააქტიურებას (ხსნას, გაცოცხლებას) გარედან ელის და განსაკუთრებული "მიზიდვის ძალით" - მიმზიდველობითა და ხიბლით გამოირჩევა. ეს მითებიდან და ზღაპრებიდან ყველასთვის კარგად ცნობილი, კოშკში გამომწყვდეული მზეთუნახავია, რომელიც თავის მხსნელსა და მიჯნურს მოელის; მზეჭაბუკს, რომელიც მას ასე სუსტსა და უმწეოს, თავის ენერგიას გაუნაწილებს და ბოროტი ძალების ტყვეობიდან დაიხსნის.

      მზეთუნახავის არქეტიპის "უკიდურსი",ექსტრემალური ფორმაა მძინარე ან მკვდარი ასულები, რომელთა სახეებითაც ასე მდიდარია ფოლკლორი. მზეთუნახავისთვის დამახასიათებელი პასიურობა აქ კულმინაციას აღწევს! თუმცა მაღალ, მიუვალ კოშკში ან ცხრაკლიტულს მიღმა ჩაკეტილი და სამყაროსგან იზოლირებული მზეთუნახავიც, ასე ვთქვათ, სანახევროდაა ცოცხალი და მის არსს პასიური, მთვლემარე მოლოდინი შეადგენს. ქართულ მითოსში ყამარის კოშკი ცაზე ჯაჭვით კიდია; აღნიშნული მეტაფორა ყამარის (ცის კამარას) ქალწულებრივ სიწმინდესა და ხელშეუხებლობას (მიწისგან მოწყვეტას) და ასევე სრულ პასიურობას ასახავს. თოვლივით თეთრი და თოვლივით ცივი ასულები - შეუბღალავი სიწმინდისა და ემოციური სიმშრალის (ფაქტობრივად, სიკვდილის) სიმბოლოებია მაშინ, როდესაც მზეჭაბუკს, მზის ვაჟს ანდა თავად მზეს - საპირისპიროდ, აქტიური, ქმედითი, "სიცოცხლის მომნიჭებელი" ბუნება (ძალა და ენერგია) გამოარჩევს.

      მზეთუნახავის ან მომლოდინე ქალურობის არქეტი პი ამავე დროს მოქმედებაში მომყვანი, დინამიური საწყისის მატარებელია. მზეთუნახავი მოქმედებისკენ სტიმულსა და ბიძგს იძლევა. საუკუნოდ მძინარე ასულებს, მათი მხსნელი უფლისწულის გამოჩენამდე, მაგიური არსებანი, ფერიები და ჯუჯები იცავენ. ასე ელის მკვდრად ქცეული ქალურობა აქტიურ მასკულინურ საწყისს.

      ანიმას სახესა და მის ვარიაციას წარმოადგენს "საბედისწერო ქალის" არქეტიპი,რომელიც იერთიანებს ეროტულობასა და აგრესიას, სიცოცხლესა და სიკვდილს. მისი განსაკუთრებული ხიბლი სწორედ ეროტიკისა და აგრესიის ნაზავით აიხსნება. საპირისპირო სქესთან მიმართება აქ შეპირისპირებასა და ჭიდილს გულისხმობს; "საბედისწერო ქალისთვის" სიყვარული ბრძოლის ველია, სიყვარულის ობიექტი კი - მოქიშპე! იგი მუდმივად დაეძებს მსხვერპლს, რათა დამანგრეველი სექსუალობა გამოავლინოს. ანტიკურ მითოლოგიაში აღნიშნული არქეტიპის ნიმუშია ამორძალი,მეომარი ქალი,რომელსაც სისხლი სწყურია და რომლისთვისაც სამყარო დაუსრულებელი ბრძოლის ველია.

      "როკაპი დედაკაცის" ("კუდიანი დედაბერის") არქეტი პი ამორძალივით მტრულადაა განწყობილი, მაგრამ, მისგან განსხვავებით, სრულიად მოკლებულია ქალურ ხიბლს. იგი აგრესიულია და მისტიკურ შიშს, ზოგჯერ კი ზიზღსაც იწვევს. ეს "კუდიანი დედაბერია", რომელსაც დიდი ხიფათი უკავშირდება და რომლის მიზანსაც სწორედაც რომ ხიფათის მინიჭება შეადგენს. ეს, ფაქტობრივად, ურჩხულია, ნახევრად-ქალი და ნახევრად-მხეცი, რომლის მოთვინიერება შეუძლებელია, ხოლო მოტყუება და გულის მოგება დიდ სირთულეს წარმოადგენს. ფოლკლორი აღსავსეა ასეთი სახეებით, როგორიცაა კუდიანი და როკაპი-დედკაცები, გრაიები, ჰარპიები... მართლაცდა, შემზარავ ქალთა გალერეაა!

      "როკაპი დედაკაცის" შერბილებილ ვარიანტს ალი (სირინოზი ანტიკურ მითოლოგიაში) წარმოადგენს. ის საშიში არსებაა, მაგრამ ამავე დროს, მომხიბლავიც. ალთან თვით ბუნების ხიბლია დაკავშირებული. მშვენიერი ოქროს თმით იგი იზიდავს მამაკაცებს, რათა ადამიანთა სამყაროსთან კავშირი გააწყვეტინოს და საკუთარ ანდა ბუნების სამყაროშო დაავანოს.

      რა თქმა უნდა, არსებობს ანიმას განსხვავებული (ფაქტობრივად, ამოუწურავი) ვარიაციები, მაგრამ ყოველი მათგანი ჩვენ მიერ მითითებულ ძირითად ტიპებსა და სახეობებს ეფუძნება.

      ანიმუსის შესაძლო ვარიაციები, ასევე მრავალფეროვანია და მათი მატარებელი პიროვნების თავისებურებებს უკავშირდება. ანიმუსის ძირითად სახეებს შორის შეიძლება გამოიყოს: "მოხუცი ბრძენი", "ყრმა", "უბრალო ჭაბუკი", "ძლევამოსილი მამაკაცი". რა თქმა უნდა, თითოელი ტიპის გამოვლენისა და ვარიაციის შესაძლებლობები ამოუწურავია.

      "მოხუცი ბრძენის" არქეტიპს იუნგის სკოლაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება. იგი საყოველთაო სიბრძნის, უსაზღვრო სიკეთისა და ძლევამოსილების მატარებელია. იუნგი მას ღმერთის არქეტიპსაც უწოდებს! ადამიანის არაცნობიერ ფსიქიკაში არსებულ შინაგან ღმერთს, როგორც გონიერებისა და ძალის შინაგან წყაროს. (არის შეხედულებაც, რომ "მოხუცი ბრძენი" ანიმუსის არქეტი პს არ განეკუთვნება და სუვერენული არსებობა ახასიათებს).

      ყრმის არქეტი პი უმწეობისა და გამორჩეული სიწმინდის მატარებელია და გარეშე ძალისხმევის (ზრუნვის, მოვლის) სტიმულის მომცემი. ამავე დროს ყრმა იდუმალი, მეტაფიზიკური სიბრძნის მფლობელია. ასეთია, მაგალითად, ვიშნუ ინდურ მითოლოგიაში; ეს უზენაესი ღვთაება ადამიანებს მოთამაშე ყრმის სახით ევლინება, რათა ამცნოს, რომ ჭეშმარიტი სიბრძნე მხოლოდ ყრმის მიერ შეიცნობა. "იყავით ვითარცა ყრმანი!" - ამ მოწოდებით ცხადდება არა მხოლოდ ქრისტიანული, არამედ უნივერსალური იდეალიც.

      მიამიტი ჭაბუკი (მწყემსი ბიჭუნა) ბევრით ჰგავს ყრმის არქეტიპს; იგი უშუალოა და ბუნებრივი, თითქოს მედიტაციურ გარინდებაში მყოფი. მისი გარემო - ბუნებაა, რომელთანაც იგი სრულ ჰარმონიასა და ერთობაშიც არსებობს. იგი პასიურია იმდენად, რამდენადაც აქტიურ ქმედებას სრულიად გამორიცხავს გარე სამყაროსთან ჰარმონიული ერთობა. მისი აქტივობა ისევ და ისევ ბუნებას უკავშირდება - ესაა ზრუნვა ბუნებრივ გარემოზე, რომლის განადგურებითაც თავად ჭაბუკიც ნადგურდება.

      აღნიშნულ არქეტიპს ბევრი აქვს საერთო ყრმის არქეტიპთან, მაგრამ მისგან განსხვავებით თავისებური, ბუნებრივი ან, უფრო სწორედ, ბუნებისმიერი ხიბლი გამოარჩევს. ეს თავად ბუნების ხიბლია. ჭაბუკის ეროტიკა მას ყრმის არქეტი პისგან მკვეთრად მიჯნავს. ანტიკურ მითოლოგიაში მრავლადაა ამგვარი არსებები: მწყემსები, გულიბრყვილო ვაჟები, ტყისა და ველების სულები. მათი სრულიად იდილიური ბუნების მიღმა ფარული ვნებები გამოკრთის; მწყემსები იოლად გარდაისახებიან სატირებად და ფავნებად, თხისა და ადამიანის საშიშ და საფრთხილო ნაზავად!

      ძლევამოსილი მამაკაცის (გმირის) არქეტიპის გამოვლინებად უნდა ჩაითვალის ისეთი მითოსურ-მხატვრული სახეები, როგორაცაა: ჰერაკლე, თეზევსი, ამირანი და ა. შ. აღნიშნული პერსონაჟები მითოლოგიისა და ფოლკლორის პროტაგონისტებს წარმოადგენენ; მათში ქმედით-შემოქმედებითი საწყისია კუმულირებული და, შესაბამისად, ფაბულაც მათ გარშემო იგება. აღნიშნული არქეტიპის ძირითად მახასიათებელს აქტიური ნება, ჰეროიკა შეადგენს; სიძნელეთა გადალახვით ისინი მიზანს უცილობლად აღწევენ, თუნდაც საკუთარი სიცოცხლის ფასად. ეს ის "მზეჭაბუკებია", რომელთაც მოელიან დატყვევებული (საკუთარივე უმწეობით დატყვევებული) მზეთუნახავები და რომელთა ქმედებაზეცაა დამოკიდებული საყოველთაო კეთილდღეობა. ეს მაჟორული, ოპტიმიზმით აღსავსე სახეები განსაკუთრებულ სიმპათიასა და სიყვარულს იწვევენ და, შესაბამისად, მათი ასახვა გამორჩეულად ხშირია და გავრელებული ხელოვნების ყველა დარგში. აქ მხოლოდ ერთი მაგალითით შემოვიფარგლები; ასეთია მიქელანჯელოს "დავითი", როგორც გმირის ან საკაცობრიო ენერგიისა და ოპტიმისტური შემართების განზოგადებული სახე.

      არქეტიპი "აჩრდილი" შემთხვევით როდია ასე სახელდებული. იგი ადამიანის "ჩრდილოვანი" ან "ბნელი" მხარეების ამსახველია. ეს ადამიანის ასპექტია, რომლის დამალვა ცნობიერი ფსიქიკის ერთ-ერთ მთავარ ამოცანას წარმოადგენს; ადამიანს რცხვენია და ეშინია კოლექტიური არაცნობიერის იმ ასპექტისა, რომელსაც იუნგმა აჩრდილი უწოდა. სირცხვილსა და შიშს იწვევს აჩრდილის "ცხოველური" ან პირველყოფილი და ველური ბუნება. ის, ფაქტობრივად, ადამიანის ფსიქიკაში არსებული "შეულამაზებელი" ბუნება ან "ინსტინქტთა კონაა", ძნელად სამართავი და, ფაქტობრივად, მოუთვინიერებელი.

      იუნგის მიხედვით, აჩრდილი არა მხოლოდ ნეგატიური დატვირთვის მატარებელია; მასში ამავე დროს პოეტურ-უშუალო ხედვის საწყისიც იგულისხმება. იუნგი თვლიდა, რომ ადამიანის თვითშემეცნება აუცილებლად უნდა გულისხმობდეს "შეხვედრასაც" საკუთარ აჩრდილთან. ამ შეხვედრას ტრადიციულად გულისხმობს ხელოვნება, რომელიც ცნობიერი და არაცნობიერი ძალების შეპირისპირების არენას წარმოადგენს. აჩრდილი, ჩვეულებრივ, ურჩხულის, დრაკონის, მხეცის სახით აისახება მითოლოგიაში, ფოლკლორსა და ხელოვნებაში. ასეთია, მაგალითად, აჩრდილის ხორცშესხმა ზღაპარში "მზეთუნახავი და ურჩხული", რომელიც სიყვარულის ზემოქმედებით მხეციდან ადამიანად გარდაისახება.

      არქეტიპი,რომელსაც იუნგმა თვითობა (ან თავადობა) უწოდა, ცნობიერისა და არცნობიერის გამთლიანებას, ანუ პიროვნების მიერ საკუთარი ფსიქიკური სიღრმეების წვდომასა და პიროვნებაში არსებულ დაპირისპირებულ ძალთა შერიგებას, უკავშირდება. თვითობა ცნობიერი ფსიქიკურის არაცნობიერით გამდიდრებასა და გაღრმავებას გულისხმობს; პიროვნება აღარ ებრძვის საკუთარ არაცნობიერს და ცნობიერისადმი მის მაკომპენსირებელ (დამაბალანსებელ) ბუნაბას წვდება; თუკი ცნობიერი ინტელექტსა და ნებელობას ეფუძნება, არაცნობიერი, როგორც მისი შემავსებელი, არქაულ, მითოსურ წარმოდგენებს ექვემდებარება. (არაცნობიერში აქ, რა თქმა უნდა, კოლექტიური არაცნობიერი და მისი არქეტიპები იგულისხმება).

      თვითობა იუნგის თეორიაში იდეალური ფსიქოლოგიური მდგომარეობის არქეტიპად გვევლინება; ჰარმონიის, წესრიგის, მთლიანობის იმ მდგომარეობისა, რომელიც ადამიანის უმაღლესი და სრულყოფილი გამოვლინებაა. თვითობა ტრადიციულად მანდალის ან წრის (მზის) სიმბოლიკით გამოიხატება. მანდალა სანსკრიტის ენაზე წრეს ნიშნავს; ეს მაგიური წრეა - ფსიქიკური მთლიანობის სიმბოლო. ლამაიზმსა და იოგაში მანდალა ჭვრეტის ობიექტია, ე. წ. იანტრა, რომელიც ღმერთების სამყოფელს გამოხატავს. კ. იუნგის ხელოვნების თეორია ფსიქოანალიზის ცალმხრივობის დაძლევას გულისხმობს; აქ არაა უარყოფილი პიროვნული და თავისი ბუნებით ბიოლოგიური, არაცნობიერის (ფროიდის ეროსი და თანატოსი) ზემოქმედება მხატვრულ შემოქმედებასა და ხელოვნებაზე. მაგრამ, ამასთან ერთად, ხაზგასმით მითითებულია კოლექტიური არაცნობიერის სიმბოლოებისა და არქეტი პების მნიშვნელოვანზეც [48,52,55].

      იუნგის გაგებით, უნდა ერთმანეთისგან გამოიყოს შემოქმედებისა და ხელოვნების ორი ძირითადი ტიპი თუ სახე; თუკი პირველი - ე. წ. "ფსიქოლოგიური შემოქმედება" პიროვნულ ან ბიოლოგისტურ არაცნობიერს (რომლის შესახებაც საუბარი იყო წიგნის წინა თავში და რომელსაც შეიძლება პირობითად "ფრიოდისეული" არაცნობიერი ეწოდოს) ეფუძნება, მეორე სახის ე. წ. "ვიზიონერული" ან ხილვისმიერი შემოქმედება კოლექტიური არაცნობიერის სიმბოლოებსა და არქეტიპებს უკავშირდება. იუნგის შეხედულებათა მიხედვით, ხელოვნების ის ნიმუშები, რომლებიც დროის მდინარებას უძლებენ და არასოდეს კარგავენ ზემოქმედების უნარს, სწორედ კოლექტიური არაცნობიერის აქტივობასთან კავშირდებიან [49].

      არქეტი პებისა და უნივერსალური სიმბოლოების ამსახველი ხელოვნება არა მხოლოდ მის საფუძვლად არსებულ ძალთა მსგავსად ზედროულია, არამედ - ზეპიროვნულიც; კოლექტიური არაცნობიერი პიროვნულის ჩარჩობიდან გასვლას და პიროვნული ფსიქიკის ფარგლებში საკაცობრიო-უნივერსალურის ჩართვას გულისხმობს. თუკი პირად კომპლექსებსა და მოთხოვნილებებზე "აგებული" ხელოვნების ნიმუში ამ უკანასკნელთა ასახვაა და ანარეკლი, კოლექტიური არაცნობიერის არქეტი პებსა და სიმბოლოებს დაფუძნებული ხელოვნება, მართლაცდა, "ხილვად" იქცევა; პიროვნების (და საერთოდ, კონკრეტულ პიროვნებათა) გარეშე არსებული იმ სამყაროს ხილვად, რომელიც კონკრეტულ მოთხოვნილებებსა თუ სურვილებთან არ კავშირდება!

      შემოქმედების მეორე ტი პს, რომელსაც იუნგის, როგორც მკვლევარის, ინტერესი უკავშირდება, შემთხვევით როდი ეწოდა "ვიზიონერული", ხოლო მის შემოქმედს - ვიზიონერი. იუნგის თეორიის თანახმად, კოლექტიური ან უნივერსალური არაცნობიერის ძალებს (არქეტიპებსა და სიმბოლოებს) თვითაქტივირების უნარი ახასიათებთ; ისინი იმპულსურად მოდიან რა მოქმედებაში, ცნობიერების ზედაპირზე "ამოისვრიან" ცნობიერებისთვის უცხო (ზოგჯერ მიუღებელ და შემზარავ) ხატ-წარმოდგენებს. ეს შორეული წარსულიდან, საკაცობრიო არქივიდან "ამოსული" შინაარსებია, რომლებიც, მათი ასაკის მიუხედავად, არასოდეს კარგავენ აქტუალობასა და მნიშვნელობას.

      არქეტიპებითა და სიმბოლოებით საერთო საკაცობრიო ფსიქიკა მეტყველებს, რომლის ენაც შემთხვევით როდია ხატოვან-სიმბოლური. იუნგის გაგებით, სწორედ სიმბოლური ხატებით ხდება შესაძლებელი განსაკუთრებული სიღრმის, ტევადობისა და მნიშვნელობის ინფორმაციის გადმოცემა. ლოგიკური აზროვნება უძლურია ასახოს გრანდიოზული, მარადიული იდეები. ამიტომაც ფსიქიკა მათ გამოსათქმელად არაცნობიერ სიმბოლოებსა და არქეტი პებს მიმართავს.

      იუნგი თვლიდა, რომ "ვიზიონერულ" შემოქმედებასა და ხელოვნებას, რეალურად, არც ჰყავს კონკრეტული ავტორი ან კონკრეტული პიროვნება-ავტორი. მას ქმნის პიროვნებაში არსებული "ზეპიროვნული", საერთო საკაცობრიო საწყისი. შესაბამისად, ხელოვნების აღნიშნულ სახეს სრულიად გამორჩეული, უნივერსალური დანიშნულება და ფუნქცია აკისრია. მის მიერ წარმოდგენილ სიმბოლოში ცხადდება ინფორმაცია, რომლის ლოგიკური აპარატით "დაშლა" თუ "დალაგება" ამოუწურავ პროცესს წარმოადგენს. მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ "მონა-ლიზა" (ჯოკონდა); სიმბოლოდ ქცეული ქალის ღიმილი ათასობით ნაწერი ფურცლის მიზეზად იქცა, მაგრამ მისი "გაგება" თუ "ამოწურვა" მაინც მიუღწეველ მიზნად დარჩა.

      როგორც იუნგი აღნიშნავს, კოლექტიური არაცნობიერის მიერ გადმოცემული ინფორმაცია ბოლომდე ახსნასა და გაგებას არ ექვემდებარება. ასეთი სახისაა, მისი აზრით, დანტეს "ღვთაებრივი კომედია", გოეთეს "ფაუსტი", ნიცშეს "დიონისე", ჰოფმანის "ოქროს ქოთანი", ვაგნერის ოპერები, იაკობ ბოემეს ფილოსოფია. (ყოველი მათგანი ძირითადში სწორედ კოლექტიური არაცნობიერის მოქმედების შედეგს წარმოადგენს).

      იუნგის ხელოვნების თეორიის არსს ნათლად ასახავს იუნგიანელი მხატვარ-აბსტრაქციონისტის (რომელიც ფერწერის ენით ცდილობდა იუნგის იდეების გადმოცემას), "ამერიკული ფერწერის მამის", ე. წ. "წვეთოვანი ფერწერის" ფუძემდებლის, ჯექსონ პოლოკის, სიტყვები: "ნახატის შექმნისას სრულებით არ ვფიქრობ მასზე, რასაც ვაკეთებ. ის, რაც დაიხატა, ჩემთვის გასაგები მხოლოდ მოგვიანებით ხდება; მე თითქოს თავიდან ვეცნობი საკუთარ ქმნილებას. ამასთან ერთად, შესწორებების შეტანის და ფორმების კორექციის არ მეშინია, რადგანაც ამას თავად ნახატი მკარნახობს. ნახატი, რომელსაც საკუთარი, ჩემგან დამოუკიდებელი ცხოვრება აქვს. მე მასთან კონტაქტის შენარჩუნებას ვცდილობ და ვეხმარები გამოავლინოს თვისი არსი. თუ ვერ ვახერხებ კონტაქტის შენარჩუნებას, ტილოზე ქაოსი ჩნდება. და თუკი მე და ჩემი ქმნილება კარგად ვუგებთ ერთმანეთს, მაშინ ტილოს ელემენტებს შორის ჰარმონია მყარდება, რომლის მიღმაც გამოკრთის ნახატის ფარული აზრი და მნიშვნელობა." (თარგმანი ჩემია - რ. მ.).

      ფროიდის გაგებით, შემოქმედი საკუთარი ინტიმური, პირადული განცდის სიმბოლოზირებას ახდენს; სიმბოლო შემოქმედის იმ განცდის ინტენსიურობაზე მეტყველებს, რომლის დასათრგუნადაც გამოიყენება სიმბოლიზაცია. (სიმბოლო, როგორც შემოქმედის განცდის შენიღბვა და ვუალირება). ფანტაზიის ამოქმედების მიღმა ფროიდი სავსებით კონკრეტულ პიროვნულ განცდებს ხედავდა (სიყვარულს, შიშს, აგრესიას და ა. შ.). აღნიშნულ მოსაზრებას იუნგი ვიზიონერობის "მეცნიერული" ახსნის ნიმუშად მიიჩნევს. იგი სიტყვა "მეცნიერულს" ბრჭყალებში სვამს, რათა ამით კიდევ ერთხელ ნათელი გახადოს საკუთარი უნდობლობა და ირონია "ფსიქოანალიზის" (ან ფროიდიანული "ფსიქოანალიზის") შეხედულებათა მიმართ.

      იუნგის მიხედვით, შემოქმედი დუალური ბუნებისაა და არსებით შინაგან წინააღმდეგობას შეიცავს; ერთი მხრივ, იგი კონკრეტული ადამიანია პირადი ცხოვრებით, ხოლო, მეორე მხრივ - უპიროვნო შემოქმედებითი პროცესების მატარებელი. ხელოვნება თანდაყოლილი სისტემის სახეა, რომელიც ფლობს შემოქმედის პიროვნებას (იგულისხმება, რომ არა შემოქმედი ფლობს შემოქმედებით უნარებს, არამედ პირიქით, ეს უნარები ფლობენ მას) და აქცევს მას საკუთარ ინსტრუმენტად. "ხელოვანი - კოლექტიური ადამიანია!" - აცხადებს იუნგი, რაშიც გულისხმობს შემოქმედის მიერ საკუთარი კერძო პიროვნული ჩარჩოებიდან გასვლასა და კოლექტიური არაცნობიერის არქეტიპებთან ზიარებას (შეადარე: "ლექსს მე არ ვწერ, ლექსი თვითონ მწერს!").

      შემოქმედებას, იუნგის გაგებით, ფემინური (ქალური) თავისებურებები გამოარჩევს, რადგანაც საწყისს იგი არაცნობიერის ფემინურ სფეროში იღებს. (ამ შეხედულებით აშკარავდება შემოქმედების წარმოდგენილი გაგების კავშირი პატრიარქალურ დოგმებთან; რადგანაც შემოქმედი მამაკაცია (და მხოლოდ მამაკაცი შეიძლება იყოს შემოქმედი), ამიტომაც შემოქმედების იმპულსი მის ფემინურ არაცნობიერს ან ანიმას უკავშირდება. თუკი ვძლევთ პატრიარქალურ დოგმებს და ვაღიარებთ, რომ შემოქმედი შესაძლოა ქალიც იყოს, მაშინ შემოქმედებითი იმპულსი მის მასკულინურ არაცნობიერში ან ანიმუსში უნდა ვეძიოთ. - რ. მ.).

      იუნგი წერს ე. წ. ვიზიონერული განცდის შესახებ, რომლის დაყვანაც პირად გამოცდილებასა თუ ანომალია-დარღვევაზე მის უბრალო სიმპტომად ქცევას და ამით მისი სპეციფიკური შინაარსის დაკარგვას იწვევს. ვიზიონერული (ან კოლექტიური არაცნობიერის) სფერო უფრო ღრმა და ძლიერი განცდების შემცველია, ვიდრე ყველა ადამიანური განცდა ერთად აღებული! ვიზიონერობას იუნგი პირველ-განცდასა და პირველ-სიმბოლოს უწოდებს და კოლექტიური არაცნობიერის არქეტიპებთან აკავშირებს.

      ჯერ კიდევ პირველყოფილ ხელოვნებაში, კლდის ფერწერის ნიმუშებში წარმოდგენილია უჩვეულო, უცნაური ნახატები. ასეთია, მაგალითად, წრეში ჩახატული რვაწვერა ჯვარი. აღნიშნულმა სიმბოლომ ყველა კულტურა და ცივილიზაცია მოიარა. არსებობს მისი "ამოკითხვის" თუ "გაშიფვრის" მრავალი ვარიანტი, რომელთა შორისაც უძველესია მისი, როგორც "მზის ეტლის", გაგება. იუნგის შეხედულებით, არაცნობიერის სიღრმეებიდან ამოსულმა სიმბოლურმა წარმოდგენამ ადამიანს ბორბლის იდეის სტიმული მისცა; პირველი ტექნიკური მონაპოვარი არაცნობიერი ფსიქიკის სწორედ აღნიშნულ არქეტიპს უკავშირდება!

      შემოქმედებითი აქტის რაობა იუნგს კოლექტიური არაცნობიერის ცნობიერების ზედაპირზე ამოსვლისა და ცნობიერ განცდაში აღბეჭდვის სახით ესმის. შემოქმედებით აქტს ავტორი არაცნობიერის ცნობიერთან ქორწინებას უწოდებს და მიიჩნევს, რომ შემოქმედებითად დაჯილდოებული ადამიანები არცნობიერისადმი გამორჩეული "ღიაობითა" და "გახსნილობით" ხასიათდებიან. შესაბამისად, ნიჭის ფენომენი შინაგან თვისუფლებასთან კავშირდება, რომელშიც, უწინარეს ყოვლისა, არაცნობიერი ძალების თვითგამოვლენის თავისუფლება იგულისხმება. ნიჭიერი ხელოვანი შინაგანი ცენზურისა თუ ცნობიერი კონტროლის შესუსტებასა და არაცნობიერის სიღრმეებში ჩაღწევას იოლად ახერხებს მაშინ, როდესაც "ჩვეულებრივი მოკვდავი", ფაქტობრივად, შინაგანი ცენზორისა და ცნობიერების კონტროლის მონად და მსხვერპლადაც იქცევა; იგი იმდენად თრგუნავს არაცნობიერ ძალებს, რომ სრულიად კარგავს მათთან კონტაქტის უნარს და ამით კი - შემოქმედებითი იმპულსის აღმოცენების შესაძლებლობასაც.

      იუნგის გაგებით, ხელოვნების ნიმუში სიზმარს შეიძლება შევადაროთ, მაგრამ არა იმიტომ, რომ მასში პირადი მოთხოვნილებებისა და სურვილების ანარეკლები მოიძიება. ფროიდისგან განსხვავებით, იუნგი მიიჩნევს, რომ სიზმარსა და ხელოვნებაში კოლექტიური არაცნობიერის მრავალმნიშვნელოვანი არქეტიპები და სიმბოლოებიც ცხადდება. არც ერთი სიზმარი არ ამბობს: "შენ უნდა" ან "ასეთია ჭეშმარიტება". იგი იძლევა ხატს ისევე უშუალოდ, როგორც ბუნება - ნაყოფს და ამ ხატიდან დასკვნების გამოტანა უკვე შემდგომ იქცევა ადამიანის ამოცანად, - წერს ავტორი.

      იუნგი მხატვრული შემოქმედების პროდუქტებს არაცნობიერი ფსიქიკურის თვითასახვად და თვითგამოვლენად მიიჩნევს. ამგვარ "პროდუქტთა" ორი ძირითადი სახე გამოირჩევა:

      1. ფანტაზიები (სიზმრების ჩათვლით), რომელთაც პერსონალური ხასიათი აქვს და რომლებიც ცნობიერებიდან განდევნილ და პიროვნულად მნიშვნელოვან (პირად) განცდებს უკავშირდება (რომლებიც შეიძლება პიროვნების პირადი ფსიქოლოგიური თავისებურებებით იქნეს ახსნილი.) მაგალითად, ასეთად შეიძლება იქცეს გაუზიარებელი ან ცალმხრივი სიყვარული, რომელიც ტრადიციულად მხატვრული შემოქმედების მძლავრ სტიმულატორს წარმოადგენდა და შეკავებული, "დაგუბებული" აგრესია, რომლითაც ასე "მდიდარია" სიზმარი და მსოფლიო ხელოვნების ისტორია.

      2. ფანტაზიები (სიზმრების ჩათვლით), რომელთაც იმპერსონალური (უპიროვნო) ხასიათი აქვთ, არ კავშირდებიან ინდივიდუალურ განცდებთან და რომელთა ახსნა პირადი (პიროვნული) ფსიქიკით ვერ ხერხდება. ფსიქიკის ამ "კოლექტიური შრის" მხოლოდ აღწერა ან ინტერპრეტირებაა შესაძლებელი და არა მისი ახსნა. სიზმრებსა და შემოქმედებაში შესაძლებელია ისეთი ხატისა თუ ინფორმაციის წარმოდგენა, რომელიც შორს სცილდება მისი "ავტორის" ფსიქიკურ გამოცდილებას. მაგალითად, შესაძლოა ურთულესი, ღრმა საზრისის, პოლისემანტიკურ სიმბოლოთა მოძიება მცირეწლოვან ბავშვთა სიზმრებში. (მაგალითის სახით იუნგი გვთავაზობს სკოლამდელი ასაკის გოგონას სიზმარს, რომელშიც, შესაბამისი სიმბოლოების საფუძველზე, რწმენის, სიკვდილისა და აღდგომის იდეებია ასახული). ასევე არსებობს "მოარული", განმეორებადი ან უნივერსალური სიუჟეტები, სიმბოლური თემები, რომლებითაც აღსავსეა ნებისმიერი (განვითარების დონის, ეროვნებისა და ეპოქის მიუხედავად) ადამიანის სიზმარი და მსოფლიო ხელოვნების ისტორია. მაგალითად, მთის მწვერვალის დაპყრობა, დედამიწის სიღრმეებში ჩასვლა, გვირაბში მოძრაობა, ზღვის გადაცურვა, ფრენა - აღნიშნული სიუჟეტები კოლექტიური არაცნობიერის თვითამოქმედების, თვითაქტივაციის შედეგია და გარკვეული ინფორმაციის სიმბოლურ-ხატოვან გადმოცემას გულისხმობს.

      იუნგის თეორიის მიხედვით, შემოქმედი და ხელოვნება მყარად არიან შეკავშირებულნი, მაგრამ ისინი ერთმანეთს ვერ ხსნიან! ასე მაგალითად, ოპერა "ნებელუნგების ბეჭედის" საშუალებით ვერ მოვიძიებთ მისი ავტორის, რიჰარდ ვაგნერის პიროვნულ თავისებურებებს. ხელოვანის პირადი ფსიქოლოგია, ცხადია, ბევრს ხსნის მის ნაწარმოებში, მაგრამ ვერ ხსნის თავად ნაწარმოებს![48] წმინდა მიზეზობრივი კავშირების, კონკრეტული მიზეზებისა და შედეგების დადგენას ფსიქოლოგია მხოლოდ ინსტინქტთა და რეფლექსთა სფეროში ახდენს. ხოლო იქ, სადაც ნამდვილად იწყება სულის ცხოვრება (მაგალითად, კომპლექსთა სფეროში), ფსიქოლოგია ფენომენთა მხოლოდ აღწერით კმაყოფილდება. იუნგი აღნიშნავს, რომ შემოქმედებითი საწყისი ირაციონალურია, რაც მის რაციონალიზაციას, აზრობრივ განსჯასა და მეცნიერულ შესწავლას შეუძლებელს ხდის.

      უნდა ერთმანეთისგან გაიმიჯნოს მხატვრული ნაწარმოების ფსიქოლოგია და პოეტის (როგორც კონკრეტული პიროვნების) ფსიქოლოგია; ნაწარმოების ფსიქოლოგიის პიროვნების ფსიქოლოგიამდე დაყვანას იუნგი დიდ შეცდომად მიიჩნევს. "ანალიზური ფსიქოლოგიის" ავტორი მიუთითებს სპეციფიკურ შიშზე - ვიზიონერული სამყაროსადმი შიშზე, რომელიც, ფაქტობრივად, პირველქმნილი ქაოსის შიშია. შესაბამისად, ვიზიონერობისა და კოლექტიური არაცნობიერის კონკრეტულ და პიროვნულ კომპლექსებამდე დაყვანას საფუძვლად ქაოსის ილუზორული მოწესრიგების ჟინი ედება.

      "ფსიქიკა ღია კარია" - წერს იუნგი, რომელშიც უცხო, არა პიროვნული სამყაროდან ზოგჯერ რაღაც უცნობი და უჩვეულო შემოიჭრება, რათა ადამიანები ადამიანურობის ჩვეულ და სავსებით გასაგებ სფეროს "გამოსტაცოს". სასიყვარულო განცდა (ეროსი), უბრალოდ, ხელს უწყობს მასზე მნიშვნელოვანი ძალების გათავისუფლებასა და აქტივირებას. კერძო პირადულ-ადამიანური ერთგვარი უვერტურაა, წინმსწრები იმპულსია, რათა გათამაშდეს მარადიული "ღვთაებრივი კომედია". ისე, როგორც დანტესთვის ბეატრიჩე ღვთაებრივ, უზენაესს კანონებსა და წესებთან ზიარების სტიმულად იქცა!

      იუნგი უპირისპირდება ფროიდის შეხედულებას, რომლის მიხედვითაც შემოქმედება სულიერი აშლილობის, ნევროზის გამოვლინებაა, ხოლო შემოქმედის სპეციფიკურ თავისებურებას მისი ინფანტილურ-აუტოეროტული ბუნება შეადგენს. იუნგის გაგებით, ასეთი დახასიათება შეიძლება ხელოვანს, როგორც პიროვნებას შეეხოს და არა როგორც შემოქმედს. შემოქმედი არც აუტოეროტულია და არც ჰეტეროეროტული; ის სცილდება რა კერძო პიროვნულის ფარგლებს, ობიექტურია და არა სუბიექტური. ხელოვანი ერთი მხრივ, პირადული ადამიანია (კომპლექსებითა და პიროვნულ განცდათა სპექტრით), ხოლო, მეორე მხრივ, ზეპიროვნული. საკუთარი შეხედულების საილუსტრაციოდ იუნგი ასეთ ფრაზას გვთავაზობს: "არა გოეთე ქმნის "ფაუსტსს", არამედ "ფაუსტი" - გოეთეს"[48]. (შეადარე, "მე არ ვწერ ლექსებს, ლექსი თვითონ მწერს").

      იუნგის ხელოვნების თეორიის ამოსავალია შეხედულება, რომ მხატვრული შემოქმედება და ხელოვნება ადამიასთვის თავისუფლების მომნიჭებელია; იგი ადამიანს მიწიერის ბორკილებისგან ათავისუფლებს და მოთამაშის მდგომარეობამდე ამაღლებს. თამაშის ფენომენში ავტორი ფსიქიკურ ძალთა თავისუფალ თვითგამოვლენას, მათ მიერ მხატვრულ ფორმათა შეუზღუდავ აგება-წარმოქმნას გულისხმობს. (შეადარე: ჰ. ჰესსეს რომენში "ტრამალის მგელი" "მოთამაშისა" და "მაგის" მხატვრული სახეები, როგორც უმაღლესი სრულყოფილების სიმბოლოები. აქვე დავძენ, რომ ჰესსე იუნგიანელი მწერალია - რ. მ.).

      ეგრეთ წოდებული ფსიქოლოგიური შემოქმედებისთვის დამახასიათებელია პოლარობა ანუ ისეთი ანტიპოდების მკაცრად გამიჯვნა, როგორიცაა: სიკეთე და ბოროტება, სინათლე და სიბნელე, სილამაზე და სიმახინჯე და ა. შ. ფსიქოლოგიური შემოქმედებისგან განსხვავებით, ვიზიონერულ შემოქმედებაში ანტი პოდთა დაპირისპირებანი ფიქციად იქცევა და არენაზე პარადოქსული მთლიანობა გამოდის; გამომრიცხავი,ანტიპოდური ძალები ერთმანეთს უკავშირდება იმ ვიზიონერული სფეროს შესაბამისად, რომლისთვისაც მთლიანობა და ერთიანობაა დამახასიათებელი.

      ჯერ კიდევ "დაუბადებელი" მხატვრული ქმნილება მხატვრის ფსიქიკაში თავისებური ძალის სახით არსებობს. ეს ძალაა, რომელიც გამოვლენას ერთგვარი ტირანული ძლევამოსილებით ესწრაფვის. მისი თვითგამოვლენის შედეგად მხატვრული ნაწარმოები უკვე მზა და დასრულებული სახით ეძლევა ცნობიერებას ქალღმერთ ათენას მსგავსად, რომელიც ზევსის თავიდან ზრდასრული, აბჯარასხმული დაიბადა. იუნგის გაგებით, ავტორი მიჰყვება (მედიუმის მსგავსად) შინაგან, მაგრამ მაინც უცხო შემოქმედებით იმპულსს და მისი ძალით ახერხებს იმის გამოთქმასაც კი, რის შესახებაც არაფერი უწყის!

      შემოქმედებითი პროცესი ადამიანის ფსიქიკაში ჩართული "ცოცხალი არსებაა", რომელსაც იუნგი ავტონომიურ კომპლექსს უწოდებს. აღნიშნული კომპლექსი საკუთარი ენერგეტიკული მუხტის შესაბამისად, შეიძლება ვლინდებოდეს, როგორც ცნობიერი აქტივობის უბრალო აშლილობა ანდა როგორც ის "ზეავტორიტეტი", რომელსაც შემოქმედის დამორჩილება და მართვა შეუძლია; ეს ერთგვარი არაცნობიერი იმპერატივია, იძულება, რომელსაც ჰი პნოტური შთაგონების ძალა გამოარჩევს.

      ავტონომიურ კომპლექსს შეიძლება ანტიკურ ფილოსოფოსთა მსგავსად ღვთაებრივი შეშლილობა ვუწოდოთ. იგი, მართლაც, ახლოა პათოლოგიურ მდგომარეობასთან; თვითგამოვლენის გახშირებისას ის დაავადების სიმპტომადაც შეიძლება იქნეს მიჩნეული.

      ავტონომიური კომპლექსის აღმოცენებას - მიუთითებს იუნგი - წინ უსწრებს არაცნობიერში აქტივობის ზრდა; ამისთვის საჭირო ენერგია კი ცნობიერიდან მიიღება. ცნობიერი ფსიქიკურიდან ენერგიის დაკარგვას შეიძლება, პ. ჟანეს სიტყვებით, ინტელექტუალური პლატოს ვარდნა ეწოდოს; ადგილი აქვს ცნობიერი აქტივობისა და ინტერესთა სფეროს შესუსტებას, რასაც ზოგჯერ აპათიაც (უარყოფითი ემოციური ფონი) უკავშირდება. ინსტინქტური სფერო დომინირებას იწყებს ეთიკურ სფეროზე, ინფანტილური - მოწიფულზე, არაადაპტური - ადაპტურზე. ასე რომ, ავტონომიური კომპლექსი პიროვნების ცნობიერი კონტროლისთვის განკუთვნილი ენერგიის ხარჯზე ვითარდება.

      მხატვრული ნაწარმოების ფუნდამენტში, იუნგის ხელოვნების თეორიის თანახმად, უნდა ვიგულისხმოთ არა იმდენად პოეტის პირადი არაცნობიერი, რამდენადაც არაცნობიერი მითოლოგიის სფერო, რომლის პირველყოფილი ხატები საერთო საკაცობრიო, უნივერსალური ბუნების მქონეა. იუნგის შეხედულებას ეხმიანება გერჰარდ ჰაუფტმანის სიტყვები: "პოეზია სიტყვებში აცოცხლებს პირველყოფილი სამყაროს ექოს!" რაც შეეხება პიროვნულ (პირადულ) არაცნობიერთან დაკავშირებულ ხელოვნებას, იუნგი მას კვლევისთვის ფროიდის თეორიას - "ფსიქოანალიზს", დანანების გარეშე უტოვებს.

      იუნგი წერს პირველყოფილი ხატის იმ უძველესი ორიგინალის ან არქეტიპის შესახებ, რომელიც ფანტაზიის ყოველი თავისუფალი გამოვლენისას მუდმივ აღორძინებასა და განახლებას ახდენს. "არქეტიპი მითოლოგიური ფიგურაა". იგი მრავალგზის განმეორებად და ერთგვაროვან განცდათა ფსიქიკური კვალია ან ნარჩენი, ერთისა და იმავე განცდის მრავალგზისი გამეორების შედეგი. როდესაც პირველყოფილი ხატი ცხადდება და თავს "მითოლოგიური სიტუაცია" ავლენს, ადამიანი სრულიად გამორჩეულ ემოციურ სისავსეს განიცდის. ასეთ დროს ადამიანი აღარაა მხოლოდ კერძო ინდივიდი; ადამიანი მთელ თემად ან გვარად იქცევა და მასში მთელი კაცობრიობის ხმა იწყებს აჟღერებას! არქეტიპის ზემოქმედების განსაკუთრებულობა იმითაც აიხსნება, რომ მისით მეტყველი ხმა ყველა კონკრეტული ადამიანის ხმაზე ძლიერია; არქეტიპი ათასი ხმით (საკაცობრიო ხმით) ღაღადებს! ხელოვნების უმთავრეს ამოცანას არაცნობიერის სიღრმეებში არსებული არქეტიპების დამუშავება და ცნობიერისთვის "მორგება" შეადგენს; ამით არქეტიპი კონკრეტულ ეპოქასა და კონკრეტულ სოციუმისადმი შესაბამისობაში მოდის.

      კ. იუნგს ეკუთვნის ემპათიის ესთეტიკური ფენომენის განხილვაც[47,48]. იგი იზიარებს ლიპსის შეხედულებას, რომ ესთეტიკური განცდის საფუძველი ემპათიის ფენომენში უნდა ვეძიოთ; მშვენიერების განცდა სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანის მიერ საკუთარივე "მე-იდეალის" განცდა გარეშე ობიექტებში. შესაბამისად, ფორმა, რომელთანაც შეუძლებელია ემპათირება, მახინჯად განიცდება. არსებობს ემპათიის განწყობა, რომელიც ნიმუშის მშვენიერებასიმახინჯის განსაზღვრას ახდენს. ემპათიას ლი პსი თავად სიცოცხლესთან აკავშირებდა, ხოლო ვორინგერი წერდა ხელოვნებისადმი ნების ან ემპათიისადმი მოთხოვნილების შესახებ. იუნგი აღნიშნავს, რომ ემპათიისას ადამიანი საკუთარს, პიროვნულს უმატებს ობიექტს, საკუთარი თავი შეაქვს მასში და ამით, ფაქტობრივად, თვითშეცნობას ახდენს[47,48].

      ინტერესს იმსახურებს იუნგის მიერ შემოთავაზებული ცალკეულ შემოქმედთა ფსიქოლოგიური ანალიზის ნიმუშები. ასე მაგალითად, ნარკვევს "პიკასო" იუნგი საკუთარი პროფესიის მითითებით იწყებს; იგი ფსიქიატრია და ცდილობს სწორედ "ფსიქიატრიული" რაკურსიდან დაინახოს მხატვრის შემოქმედების თავისებურებანი, მით უფრო, რომ პიკასოს ფსიქოლოგიური პრობლემები ფსიქიატრიულ პაციენტთა პრობლემების ანალოგიურია (შეადარე: ჩეზარე ლომბროზოს "ხელოვნების ფსიქიატრიული თეორია").

      იუნგი მიიჩნევს, რომ პიკასო და მისი გამოფენა ისევე, როგორც 28 ათასი დამთვალიერებელი - დროის ნიშანია და გამოხატვა (იგულისხმება პიკასოს 460 ნამუშევრის გამოფენა ციურიხში, 1932 წ.) პიკასოს შემოქმედების (ისევე, როგორც საზოგადოდ თანამედროვე ხელოვნების) თავისებურებად იუნგს არაცნობიერში არა მხოლოდ "შთასვლა-ჩაძირვა", არამედ არაცნობიერთან გაიგივება მიაჩნია! პიკასოს მთავარი პერსონაჟი, ავტორისვე ალტერ-ეგო - არლეკინი, ერთგვარი არქაული, ქთონიური ღვთაებაა; ის არაცნობიერის "ბნელი" რაინდია, გმირია, რომელმაც ჰადესი, "ფსიქიკის მიწისქვეშეთი", უნდა გაიაროს. მაგრამ იუნგი აქვე სვამს კითხვას, თუ რამდენად ძალუძს არა მხოლოდ პიკასოს პერსონაჟს, არამედ მთელ თანამედროვე ხელოვნებას ამ რთული, მართლაცდა, ჰეროიკული მისიის შესრულება?

      პიკასოს არლეკინმა, გმირმა-მასხარამ სრულად დაამსხვრია თავისი გარე საფარველი, ნაჭუჭი, რომელიც სხვა არაფერია, თუ არა გონება, ინტელექტი, საღი აზრი და, საზოგადოდ, სამყაროსადმი ცნობიერი, გონებისმიერი მიმართების უნარი. ასე გამოვლინდა ხელოვნების ენით თანამედროვე ადამიანის უმწვავესი პრობლემა - ინტელექტისა და ცნობიერების კრიზისი!

      პესიმისტური პათოსითაა გამსჭვალული იუნგის ნარკვევიც "ულისეს მონოლოგი". იუნგი იხილავს რა ჯეიმს ჯოისის "ულისეს", მასში არა მხოლოდ ავტორის მწვავე ფსიქოლოგიურ პრობლემებს, არამედ მთელი ეპოქის თავისებურებებსაც ხედავს.

      ჯოისის "ულისე", მისი ძველბერძენი სეხნიასგან განსხვავებით, უკიდურესად პასიური ცნობიერების, სამყაროსადმი პასიური დამოკიდებულების გამოხატულებაა; ეს, ერთგვარად, თვალია, რომელსაც წართმეული აქვს არჩევანის უნარი და რომელიც ქაოტურ ზემოქმედებათა მორჩილი ტყვეა. მთელი წიგნი (735 გვერდი) მოგვითხრობს ერთადერთ უსახურ დღეზე, რომლის განმავლობაშიც არაფერი ხდება. ეს სრულიად უიმედო სიცარიელეა! ჯოისის ნაწარმოებს იუნგმა მონსტრი უწოდა და მასში, ამ ლიტერატურულ სიურეალიზმში, არა მხოლოდ "ავადმყოფური ლუღლუღი", არამედ ირონია და სარკაზმი დაინახა. სახეზეა არა მხოლოდ აზროვნების ატროფია, არამედ ღირებულებათა სისტემისა და გრძნობების ატროფიაც. უფრო მეტიც, იუნგი პარალელს ავლებს "ულისესა" და შიზოფრენიულ აზროვნებას შორის და მიიჩნევს, რომ ჯოისის წიგნი ყველაზე პათოლოგიური მოვლენაა თანამედროვე მოდერნისტულ ხელოვნებაში! ჯოისის რომანში, როგორც ჩვენი დროის კოლექტიურ მანიფესტში, გაცხადდა თანამედროვე ადამიანის პიროვნული რღვევა და ფრაგმენტირება, სხვა სიტყვებით, მასობრივი შიზოფრენია!

      თანამედროვე ხელოვნება შემოქმედებასთან არსებითად აკავშირებს ნგრევას, რაც, იუნგის გაგებით, თანამედროვე კაცობრიობის სერიოზულ პრობლემათა ანარეკლია და გამოვლინება. ამ პრობლემათა შესაბამისად, "ულისე" წმინდა უარყოფაა, შემოქმედებითი ნგრევაა, უარის თქმაა მშვენიერებასა და საღ აზრზე.

      კულტურული აპოკალიფსის მიზეზად იუნგი ტრადიციული იდეალების გახისტებასა (იდეალი, როგორც კანონი და იმპერატივი) და მათ მიერ ადამიანის სრულ გაკონტროლება- დამორჩილებას ხედავს. ტრადიციული იდეალები (ჭეშმარიტება, მშვენიერება, ზნეობა) დოგმატურობისა და იმპერატიულობის მიზეზით თანამედროვე ადამიანის ბორკილებად, ერთგვარ "მეტაფიზიკურ პოლიციად" იქცა. ამიტომაც ცნობიერების (აზროვნებისა და ზნეობრივ-სოციალური კანონების) მკვეთრი შუქით დაბრმავებულ თანამედროვე ადამიანს მხსნელად არაცნობიერის, ირაციონალურის (რომელიც სიცხადისა და კანონთაგან განდგომასაც გულისხმობს) სიბნელე ევლინება; ჯოისის "ულისე" ადამიანს ტრადიციულ ღირებულებათაგან (რომლებზედაც აქამდე იდგა ევროპული ცივილიზაცია) ან სულიერი ბორკილებისგან ათავისუფლებს. იუნგი დასძენს, რომ ავტორის სავსებით შეგნებული პროტესტისა და მიზანმიმართული მოქმედების გამო "ულისე" სრულიად არასიმბოლური ქმნილებაა! შესაბამისად, იგია ცნობიერების წინააღმდეგ გაბრძოლება ცნობიერებისავე მეთოდებით! ჯოისი რეალობისადმი ცნობიერ, შემეცნებით თუ ცხად დამოკიდებულებას ისევ და ისევ ცნობიერისათვის დამახასიათებელი ხერხებით უპირისპირდება და ამით კიდევ უფრო აღრმავებს უფსკრულს თანამედროვე ადამიანსა და მისავე არაცნობიერ ფსიქიკას შორის. ჯოისის მხატვრული არჩევანი ხელს უწყობს რეალობის ხატოვან-სიმბოლური ან მხატვრული აღქმის უნარის დაკარგვას.

      კ. იუნგის თეორიამ მნიშვნელოვანი ზეგავლენა მოახდინა არა მხოლოდ ფსიქოლოგიურ მეცნიერებაზე, არამედ ასევე - თანამედროვე ხელოვნებაზეც. იუნგის მიმდევარ ხელოვანთა შორის უნდა დასახელდნენ ჰერმან ჰესსე, თომას მანი, ფედერიკო ფელინი, ინგმარ ბერგმანი, ჯექსონ პოლოკი და სხვანი; ისინი, ვინც ქმნიდნენ საუკუნის ხელოვნებას.

რუსუდან მირცხულავა
გამომცემლობა "კენტავრი", თბილისი, 2010